InfoHub Logo

قازاق پروزاسىنىڭ قاينار باسىنا ۇڭىلگەندە — ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان جەكە فاكتىلەر ەمەس. قولدان كەلگەنشە بۇگىنگى كۇنگە ۇلعايىپ جەتكەن ومىرشەڭ داستۇرلەردىڭ باستاۋ كوزىن ارشىعىمىز كەلەدى.

شىنىن ايتساق قازاق پروزاسىندا ازىرگە ونداي قالىپتاسقان ءداستۇرلى ارنالار كوپ ەمەس. جوعارىدا ءبىز اۋەزوۆ داستۇرلەرىنە از-كەم توقتالىپ، كوڭىلدەگى ويلارىمىزدىڭ ۇشتىعىن اڭعارتىپ كەتتىك. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا قاراي پروزامىز جاس بولسا دا — اۋەزوۆ سياقتى تاماشا قۇبىلىس جالعىز ەمەس. ءبىزدىڭ پروزامىزدا اۋەزوۆتەن بولەك، وزىنشە جەكە-دارا تۇرعان قۇبىلىس بار. ونىڭ اتى — بەيىمبەت مايلين.

بەيىمبەت ومىردە دە، شىعارمالارىندا دا لەپىرمە قىزىل سوزدەن ءتىپتى اۋلاق بولعان ادام. ول تۋرالى ءسوز ايتقاندا دا كوپىرتىپ سويلەۋ كەلىسپەيتىن سياقتى. ايتسە دە وسى جازۋشىنىڭ تۋىندىلارىن وقىعاندا، ول تۋرالى ويلاعاندا كوبىنە-اق ءسۇيسىنىپ قايران قالامىن دا تىلىمە اسقاق تەڭەۋلەر ورالا بەرەدى. بەيىمبەتتەن قالعان قازىنا — ۇلان-بايتاق تۇتاس ءبىر ءومىر دەسەك ارتىق بولار ما ەكەن. جازۋشى قالدىرعان دۇنيەنىڭ اۋماعى (كىتابىنىڭ سانىن عانا ايتپايمىن) قانداي ءىرى سۋرەتكەرگە دە جەڭىل جۇك ەمەس. وندا قازاق ءومىرىنىڭ تۇتاس ءبىر ەڭ قىزىقتى ءداۋىرى جاتىر. ول ءداۋىر وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان باستاپ وتىزىنشى جىلداردى ورتالاعانعا شەيىنگى ەل ءومىرى. سول تاريحي جاڭارۋ داۋىرىندەگى پاتريارحالدىق-رۋلىق فيلوسوفياداعى قازاق شارۋاسىنىڭ ساياسي، رۋحاني ءوسۋى، ونىڭ تاپتىق، ۇلتتىق پسيحولوگياسىنداعى تەرەڭ وزگەرىستەر. جازۋشى بەيىمبەتتى — زەرتتەۋشى عالىمعا تەڭەۋگە بولار ەدى. ونىڭ لابوراتورياسى — بۇكىل حالىق، زەرتتەگەنى ەل ءومىرى، ادام حاراكتەرى، پسيحولوگياسى. مايلين جاساعان تاماشا حاراكتەرلەردى ساناپ شىعۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ونىڭ شىعارمالارىندا سان الۋان ەستەن كەتپەس بەينەلەر ءجۇر. سول كەزدە زامان تۋعىزعان ءبىراز حاراكتەرلەر ءقازىر ءبىزدىڭ ارامىزدا جوق، زامان وزگەرە كەلە ادام دا وزگەرەدى. سوندىقتان دا سولاردى، كادىمگى ارامىزدا جۇرگەندەي جاندى قالپىندا ساقتاپ قالعان جازۋشىعا كوپتەن كوپ راقمەت ايتقىڭ كەلەدى. جازۋشى بولماسا سوناۋ جىلدارداعى قازاق شىندىعى تۋعىزعان تالاي قايتالانباس قىزىق-قىزىق بەينەلەp ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە كەلمەس ەدى.

جالبىر، تاڭسىق، مۇقىش، ايشا، راۋشان، بەرەن، باكەن، كوك سيىرلى دايراباي، ارىستانبايدىڭ مۇقىشى، ازامات ازاماتىش... بۇل ءتىزىمدى سوزا بەرۋگە بولادى. سولاردىڭ ءارقايسىسى تيپتىك دارەجەگە كوتەرىلگەن جاندى بەينەلەر. بەيىمبەت شىعارمالارىن وقىعاندا بۇلاردىڭ ءبارىن كورگەندەي، بارىمەن بىرگە جۇرگەندەي بولامىز. وسى سياقتى بەيىمبەت جاساعان ونداعان وبرازدار بولماسا قازاق ادەبيەتىنىڭ پورترەتتەر گالەرەياسى ويسىراپ تۇرار ەدى. بەيىمبەتتىڭ شىنشىلدىعى مەن كوركەمدىگى، ۇتقىر جيناقىلىعى (لاكونيزم) وسى زامانعى ەڭ الدىڭعى قاتارلى ادەبيەتتىڭ دارەجەسىندە تۇرعان سان الۋان اڭگىمەلەرى مەن پوۆەستەرى بولماسا جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارداعى قازاق ءومىرىن كورسەتۋدە ءبىزدىڭ ادەبيەت ءدال بۇگىنگىدەي ماقتانا الماس ەدى. مايلين ءوزى ءومىر سۇرگەن ءوز زامانىن جازعان ادام. ءبىراق ول سىرتتان بارلاپ، سۋرەتكە ءتۇسۋشى ەمەس، ءوز ءداۋىرىنىڭ تەك جانسىز ايناسى عانا ەمەس.

سول كەزدە ادەبيەتىمىزدىڭ جاستىعىنان كوپ جازۋشىلار سحەماتيزم مەن پريميتيۆيزمگە بوي ۇرىپ ومىردەگى سىرتقى قۇبىلىس، وزگەرىستەردى جازسا، وزگەرىس پروسەستەرىن كورسەتۋدىڭ ورنىنا وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىن عانا بەرسە، مايلين ءومىر ديالەكتيكاسىنا تەرەڭ ۇڭىلە بىلگەن. كوشپەلى حالىقتىڭ ساناسى مەن پسيحولوگياسىنداعى وزگەرىستەردى ءجىتى كوزبەن، كوڭىل كوزىمەن كورىپ، شىنايى كوركەمدىكپەن اشا بىلگەن. ءسويتىپ شىن مانىندە جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولعان ادام.

بەيىمبەت شىعارمالارىنىڭ تاعى ءبىر ابزال قاسيەتى ازاماتتىق سارىنىنىڭ كۇشتىلىگى. شەبەر سۋرەتشى ءومىر كورسەتىپ قانا قويمايدى. بۇكىل تالانتىمەن سول ءومىر ءۇشىن حالىقتىڭ قامى ءۇشىن الىسادى. ومىردەگى كەدەرگى بولعان جايلاردى، ادىلەتسىزدىكتى اشكەرەلەيدى. جازۋشى ءوز xالقى ءۇشىن، سوسياليستىك ادىلەت ءۇشىن ەكى مايداندا كۇرەس جۇرگىزەدى. ءبىرى تاپ جاۋلارى — بايلار، سولاردىڭ قۇيىرشىقتارى بولسا، ەكىنشىسى سوۆەت جولىن بۇرمالاۋشى جالعان بەلسەندىلەر، توپاس اكىمدەر، جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەلدىڭ ماقساتىن ساتاتىن مانساپقورلار. بۇلارعا كەلگەندە جازۋشى اششى مىسقىلمەن عانا شەكتەلمەي وتتى پۋبليسيستيكاعا دا اۋىسىپ كەتەدى.

ءمايليننىڭ كوركەمدىك ءادىسى ءوز تۇرعىلاستارىنىڭ كوبىنەن ىلگەرى بولدى. سوندىقتان دا ول ءار قۇبىلىستىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلدى. سوسياليستىك وزگەرىستەردى سۋرەتتەگەندە ونى قالىڭ بۇقارا حالىقتىڭ تۇرمىسىمەن بەرىك تامىرلاستىرا كورسەتەدى. ونداي شىعارمالار جازۋشىدا كوپ. «قارا شەلەك»، «ۇلبوسىن»، «بەرەن» — بۇل اتاۋلاردى دا جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. جانە ولاردىڭ ءبىرىنىڭ دارەجەسى جوعارى، ءبىرىنىڭ دارەجەسى تومەندەۋ دەپ ايتۋعا دا كىسى قينالادى. «راۋشان — كوممۋنيست» تە وسىلاردىڭ سانىنداعى شىعارما؛ وزگەلەرى سياقتى وسى شىعارما دا ءومىر قۇبىلىسىن شىنشىل دا تەرەڭ كورسەتۋگە ۇلگى بولار ەدى. جازۋشى قاراڭعى قازاق ايەلىنىڭ سوۆەت زامانىندا ساناسى ويانىپ، كوممۋنيست دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەنىن تاماشا سۋرەتتەگەن. راۋشاننىڭ ساناسىنا كىرگەن وزگەرىستەر كەزدەيسوق نارسە ەمەس، ءار بەرىدەن سوڭ جەكە ادامنىڭ ۇگىت ناسيحاتىنىڭ ناتيجەسى دە ەمەس، وكتيابردەن كەيىنگى ومىردەن تۋعان، بۇكىل حالىقتىڭ ساناسىنا كىرە باستاعان وزگەرىستەر. ەكىنشى جاعىنان بۇل كوممۋنيستىك يدەيانىڭ حالىقتىڭ سانا-سەزىمىمەن، وي ارمانىمەن قابىسۋى. بۇل ايتار اۋىزعا عانا جەڭىل. ءدال وسىلاي ەتىپ يدەيانى كوركەم شىعارمادا بەرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى، بۇل بەيىمبەت شەبەرلىگى. وسى ءبىز جىلتىراقتى سۇلۋ دەپ، جىلتىراتا بىلگەندى شەبەر دەپ ويلايتىن بولارمىز؛ سىرتى جۇپىنى قاراپايىم عانا جازاتىن بەيىمبەتتى شەبەر دەۋگە اۋزىمىز بارمايتىن سياقتى. شىنىندا دا ءمايليننىڭ اڭگىمەلەرى، پوۆەستەرى اپ-ادەمى، شەبەر جاسالعان تۋىندىلار ەمەس، تۋرا ءومىردىڭ ءوزى سياقتى. راۋشان دا ءومىردىڭ تۋرا ءوزى. ويماقتاي اشەكەيى، تيتىمدەي دە بوگەت قوسپاسى جوق. ءبىراق قاراڭىزشى، قانشالىقتى سۇيكىمدى جاندى بەينە. كوپ مىنەزىنە كۇلىپ، كەيدە وعان جانىڭىز اشىپ، بۇكىل بولمىسىنا ىشتەي ءسۇيسىنىپ وتىرمايسىز با. ال راۋشاننىڭ كۇيەۋى باكەن شە؟ ونىڭ مىنەزى مەن ىسىنە ىشەك-سىلەڭ قاتىپ كۇلەسىڭ دە قينالاسىڭ. ناداندىعىنا كۇيىنەسىڭ. «اتتەڭ، وزىنە ءتۇسىندىرىپ، ءجون سىلتەپ جىبەرەر مە ەدى»، — دەپ كىجىنىپ وتىراسىڭ. وقۋشىنى سۋىعىنا توڭدىرىپ، ىستىعىنا كۇيدىرىپ، تولقىتا بىلگەن شىعارما، ەجەلگى ءبىر داۋىردەگى ءومىردى مولدىرەتىپ، سول قالپىندا كوزىڭە اكەلگەن شىعارما، شەبەرلىكتىڭ شىڭى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ بۇل بەيىمبەت شەبەرلىگى. اشەكەي ايشىقسىز شىنايى شەبەرلىك. مۇنداي شەبەرلىكتىڭ زاڭىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەرەسەك وي كەرەك.

كەنجە تۋعان قازاق پروزاسىنىڭ قىرىق-ەلۋ جىلدىق تاريحى — رەاليزمدى، سوسياليستىك رەاليزمدى ىزدەۋ تاريحى دەسەك قاتەلەسپەسپىز. سوسياليستىك رەاليزم اسپاننان تۇسكەن جوق. ول دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتى عاسىرلار اسىپ شىڭعا كوتەرگەن سىنشىل رەاليزمنىڭ توپىراعىندا تۋعان، سوعان جاڭا سوسياليستىك ماعىنا، باعىت بەرەتىن، زاڭدى جالعاسى. سوندىقتان دا جالپى رەاليزمدى مەڭگەرمەي جاتىپ، سوسياليستىك رەاليزمنىڭ قۇندى تۋىندىلارىن جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ال، جاس ادەبيەتكە رەاليزم ءبىر كۇندە، وپ-وڭاي كەلمەيدى. وسى ورايدا مايلين ءبىزدىڭ ادەبيەتتەگى ەرەكشە قۇبىلىس.

ابزالى جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان جاس پروزا وكىلدەرى رەاليزمدى رومانتيكالىق سارىنداعى گيۋگو، لوندون، ليريكو-رومانتيكالىق اۋەنى باسىم تۋرگەنيەۆ سياقتى جازۋشىلارعا ءۇيىر بولادى. مايلين «شۇعادان» كەيىن وزگەشە، جاڭا جولعا اۋىستى. ول سىنشىل رەاليزمنىڭ سوڭعى بيىگى چەحوۆ ارناسىنا ءتۇستى. ارينە، بەيىمبەت چەحوۆكە تىكەلەي ەلىكتەگەن جوق. چەحوۆ سياقتى ادەبيەتكە ۇلى وزگەرىس ەنگىزىپ، جاڭاشىل ادامعا تىكەلەي ەلىكتەۋ مۇمكىن دە ەمەس. مايلين دە چەحوۆ سياقتى ادەبيەتتىڭ كانوندارىن بۇزدى. ءداستۇرلى تاقىرىپتار مەن ءداستۇرلى گەرويلارعا سيۋجەت، كومپوزيسيا زاڭدارىنا جاڭاشا قارادى. ادەبيەت تەگى ۇلكەن مەن كىشى تۋرالى ۇعىمعا وزگەرىس ەنگىزدى. ويىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىسالداپ سويلەپ كورەلىك. ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ءتىپتى سوڭعى كەزگە دەيىن گەرويلاردى ەرەكشە، كۇندەلىكتى تىرشىلىكپەن الەك بوپ جۇرگەن پەندەلەردەن وقشاۋ ەتىپ الۋعا بەيىمدىك كۇشتى. سوناۋ ريەۆوليۋسيا، اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ تۇسىنداعى ايەلدەن العان كەيىپكەرلەرىمىز دە ءوز ورتاسىنان وعاش، دارا تۇرادى. جاسىراتىنى جوق وسىدان بارىپ جاساندىلىق، سحەماتيزم دەگەن پالەلەر قوزدايدى. ال بەيىمبەت ءومىردى شىعارمانىڭ سيۋجەتتىك زاڭىنا ءيىپ اكەلۋگە قارسى بولدى، وقيعانىڭ دامۋىن ءومىردىڭ ءوز لوگيكاسىنا باعىندىردى. سول سياقتى گەرويلارىن دا جىلتىراتىپ سىرت كوزگە تۇسە قويمايتىن اۋىلداعى ەكىنىڭ بىرىنەن ىزدەيدى. جۇرت كۇندە كورىپ اڭعارماي جۇرگەن وقيعانىڭ ەرەكشە سىرىن اشتى، كوزگە قوراش قاراپايىم ادامنىڭ ىرىلىگىن كورسەتتى. «قاراشەلەكتەگى» Aيشانى قاراڭىزشى. كادىمگى ەكى اۋىلداعى وت باسىنداعى قازاقتىڭ ايەلى. ءوزى قاتارلى ايەلدەردەن ارتىق-كەمدى دە جوق. قازان وشاعىنىڭ قامىمەن، قوجاعۇلدىڭ توقال سىندىرىپ تاستاعان قارا شەلەگىنىڭ ۋايىمىمەن ءاۋش بوپ ءجۇر. سول ايشا جاڭا قۇرىلعان كولحوزعا باستىق بولىپ سايلاندى. ال، وقۋشى ايشانىڭ جاڭا تۇرمىسقا جانىن سالا ارالاساتىنىنا، كوپ نارسەگە كوزىنىڭ اشىلاتىنىنا سەنەدى. وسى شاعىن اڭگىمەدەگى ايشا قايتالانباس ءجونى دارا حاراكتەر بولا تۇرا، بەلگىلى ۇلكەن داۋىردەگى قازاق ايەلىنىڭ تيپتىك تۇلعاسى.

ءمايليننىڭ بىزگە ۇلكەن ونەگە بولاتىن كوركەمدىك قاسيەتى — قاراپايىمدىلىعى. وندا ءوزى باستاعان جاس ادەبيەتكە ءتان اشەكەيگە، بىردەن بەتكە ۇراتىن ارزان اسەرگە قۇمارلىق جوق. وقيعا تاڭداۋدا دا، ءسوز ونەرىندە دە ول اسىرە قىزىل اتاۋلىعا جات. كىسىنى تايعاناق مۇزعا تاعاسىز تۇسكەن اتتاي سىرعىتىپ اكەتەتىن سوزدە دىبىس قۋالاۋ، (الليتەراسيا) ۇستەمە تەڭەۋ، ەپيتەتتەر، ارزانقول افوريزمدەر بەيىمبەت تىلىندە كەزدەسپەيدى. ول ءوز ويىن ۇعىندىرۋ ءۇشىن، ياكي كەيىپكەرىنىڭ بەينەسىن، قيمىل ارەكەتىن بەرۋ ءۇشىن وراعىتىپ تەڭەۋ ىزدەپ، تاپ باسا الماي جاناي سيپاپ جۇرمەيدى، قاراپايىم ۇتقىر سوزبەن قولعا ۇستاتقانداي وبرازدار جاسايدى. مايلين شىعارماسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى كەيبىر جازۋشىلاردا بولاتىن ءقارادۇرسىن، oي مەن سۋرەتكە شورقاقتىق ەمەس، ءسوز پارقىن بىلگەن، كوركەمدىك تابيعاتىن تۇسىنگەن كەكسە شەبەرلىك.

جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى وقىپ، ۇيرەنۋدەن عانا ەمەس، بۇكىل تالانتىنىڭ تابيعاتىندا جاتىر ما دەگەن ويعا كەلەسىڭ. ابزالى سولاي بولسا كەرەك. بەيىمبەت عاجاپ يۋموريست. ونىڭ شىعارمالارىنان كىسىنىڭ راقاتتانىپ كۇلمەي وقيتىندارى از بولادى. شىركىن، قولدان كەلسە يۋمور دەگەن شىعارمانىڭ بەتىنە شىعىپ تۇرعان نۇرى ەمەس پە؟! ءار جازۋشى-اق اراگىدىك وقۋشىنى كۇلدىرىپ، كىتابىنا ءار بەرۋگە تالپىنادى. ال بەيىمبەت وقۋشىسىن راقات كۇلكىگە باتىرىپ قويىپ، ءوزى ءتىپتى ەزۋ تارتپايتىن سياقتى، وسىلاي: قاراساڭ ول ەش ۋاقىتتا كۇلدىرگى وقيعاعا، مىنەزدەردى ىزدەمەيدى. وسى ارادا جۇرتتى ءبىر كۇلدىرىپ الامىن-اۋ دەگەن ويىندا دا جوق. تەك زاڭدى تۇردە دامىپ، سۋرەتتەلىپ كەلە جاتقان وقيعانىڭ، ادام مىنەزدەرىنىڭ وزىندە جارقىلداپ كۇلكى ويناپ تۇرادى. ارينە، بۇل تالانتتىڭ تابيعاتى، قايتالانباس اسىل قاسيەت.

بەيىمبەتتىڭ قازاق پوەزياسىنا ەنگىزىلگەن ۇلكەن جاڭالىعى دا تەرەڭ زەرتتەۋدى كەرەك ەتەدى. تەك ايتا كەتەتىن نارسە مايلين اقىن ەسەبىندە قازاق پوەزياسىنا جاڭا ىرعاق ينتوناسيا، رەاليستىك ءداستۇر اكەلەدى. ول ساكەن سەيفۋللينمەن بىرگە قازاق ولەڭىنىڭ جاڭاشىلدارى ماحامبەت، اباي ءداستۇرىن جالعاۋشى. ارينە، بەيىمبەتتىڭ اقىندىق ءستيلى پوەزياعا بىردەن ءبىر ۇلگى دەسەك، قازاق پوەزياسىنىڭ ءورىسىن تارىلتقان بولار ەدىك. ءبىراق سونىمەن بىرگە بەيىمبەتتىڭ اقىندىق شىعارمالارى قازاق پوەزياسىنىڭ دامۋ جولىنداعى ءبىر ارناسى. ءبىراز ۋاقىت كوتەرىڭكى رومانتيزمگە، قۇرعاق پافوسقا بوي ۇرعان پوەزيامىز ءقازىر ومىرگە تەرەڭىرەك بويلاۋعا بەت بۇردى. اقىندارىمىز وسى ىزدەنۋ ساپارىندا بەيىمبەت تاجىريبەسىنە كوبىرەك ۇڭىلەتىن سياقتى. بۇ دا بەيىمبەتتىڭ پوەزياداعى تەندەنسياسىنىڭ ءومىرى ۇزاقتىعىن كورسەتەدى. راسىندا پوەزياداعى بەيىمبەت پەن پروزاداعى بەيىمبەت بىر-بىرىنەن بولەك سۋرەتكەر ەمەس. ونىڭ ولەڭى مەن قارا ءسوزىنىڭ تابيعاتى ءبىر. جازۋشى قاي جانردا بولماسىن قازاق ادەبيەتىنە رەاليزم مەكتەبىن دەندەپ ەنگىزدى.

بەيىمبەت سياقتى جازۋشى تۋرالى ءسوز ايتقاندا ونى بۇكىل قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ دامۋ جولىنان ءبولىپ الۋعا بولمايدى. ويتكەنى ونىڭ ءوزى سول جولدىڭ ۇلكەن ءبىر ارناسى. وسى ارادا ەكى جاعدايدى ەسكەرە كەتكىم كەلەدى. ءبىرىنشىسى ادەبيەتتى داۋىرگە ءبولۋ ماسەلەسى. ءبىزدىڭ ادەبي عىلىمدار ادەبيەتتىڭ دامۋ جولىن ءاربىر ون جىلعا نەمەسە ەل باسىنان كەشكەن ءاربىر كەزەڭگە تەكشەلەپ بولەدى. ءبىر ورايدان بۇ دا دۇرىس شىعار. وعان داۋىم جوق. ءبىراق مەنىڭشە ادەبيەتتىڭ وزگەلەر ەرتەدەن بىلسە دە ءبىز اڭعارماي جۇرگەن وزگەشە تاريحي داۋىرلەرى بار ءتارىزدى. ادەبيەتكە كەلگەن ۇلى شىعارمالار، ياكي شىنايى سونى شەبەرلەر سول ادەبيەت ءۇشىن جەكە ءداۋىر بولىپ قالماق. ادەبيەتىمىزدىڭ اسقار بەلى بوپ م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» تۇرسا، سونىمەن قاتارلاسا، جاناسا بەيىمبەتتىڭ بيىك اسۋى جاتىر. بۇل ەكەۋى دە ادەبيەتىمىزدىڭ كەشەگى كۇنىنە قويىلعان وشپەس بەلگىلەرى عانا ەمەس، دامىپ ىلگەرى باراتىن، العا سۇيرەيتىن جولدار.

ەكىنشى ءبىر ەسكەرىپ ويعا العىم كەلگەنى بىزدە قالىپتاسقان ءۇستىرت ۇعىمدار بار. كەيدە تومەن قول ولەڭدەر مەن پروزانى وقىعاندا «بۇل باياعى وتىزىنشى جىلداردىڭ دارەجەسىندە ەكەن» دەيمىز. سونىمەن جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارداعى ياكي ودان ارعى ادەبيەت دارەجەسىنىڭ تومەندىگىنە قول قوياتىن سياقتىمىز. ال ەندى مىنا قايشىلىقتى قاراڭىز. سوناۋ ابايدى ايتپاي-اق قويايىن. ال، وتىزىنشى جىلداردا جازىلعان ءىلياستىڭ «كۇيشى» پوەماسىن الىپ قاراڭىزشى. فورماسىنىڭ سوم تۇتاستىعى جاعىنان، وت ەكپىندى جىرعا قيىننان كەلىپ قيىسقان پسيحولوگيالىق نازىكتىگى، تەرەڭدىگى جاعىنان وسىعان تەڭ تۇسەتىن قازاق ولەڭىمەن جازىلعان شىعارمالاردىڭ قانشاسىن اتاي الاسىز؟ ارينە، ادەبيەت ءارقاشان دامي بەرمەك. ءبىراق ادەبيەتتىڭ دامۋ جولى تاقتايداي جازىق، ىلعي ورگە تارتىلعان تىكە سىزىق ەمەس. ءومىر سياقتى ونىڭ دا ىلديى مەن ءورى بار، بۇلتارىس بۇرالاڭى بار، شىتىرمان كۇردەلى جول. مۇندا بۇگىنگىنىڭ ءبارى كەشەگىدەن مىندەتتى تۇردە ارتىق بولا بەرمەيدى. تەرەڭىرەك ويلاپ قاراساڭ بۇل ادەبيەتتىڭ ىلگەرىلەۋ تەندەنسياسىنا قايشى كەلمەيدى، قايتا تاماشا تۋىندىلاردىڭ ولمەس، ءومىرشىل قابىلەتىن ايقىنداي تۇسەدى.

ءمايليننىڭ جاسى جەتپىسكە ەندى كەلسە دە تۆورچەستۆولىق ومىرلىك جولى وتىزىنشى جىلدارى تۇيىقتالدى. ونىڭ شىعارمالارىن ادەبيەتىمىزدىڭ العاشقى داۋىرىنە جاتقىزامىز. ال ونىڭ جازعاندارىن وقىعاندا بۇگىن ادەبيەتتەن ىزدەگەنىڭىزدى تاباسىز. ءمايليننىڭ پروزاسى مەن پوەزياسىنان قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءدال قازىرگى ىزدەنىپ جۇرگەن جولىن، ادەبيەتتە دامىپ كەلە جاتقان كوركەمدىك، ەستەتيكالىق تەندەنسيانى كورەسىز. ارينە، قازىرگى كوكتەپ كەلە جاتقان ادەبي قۇبىلىستار ءمايليندى تىكەلەي قايتالامايدى، وعان جالاڭ ەلىكتەمەيدى، ونى جالعاستىرادى.

وسى ارادا ويلاناتىن تاعى ءبىر قىزىق جاعداي بار. ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ۇزاق ۋاقىت مايلين سالعان جول جىڭىشكەرىپ كەتتى. ءبىز ءمايليندى ەندى عانا اشىپ كەلەمىز. ونىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇل ارينە، جازۋشىنىڭ قايعىلى تاعدىرىنا عانا بايلانىستى ەمەس. ەندەشە شامامىز كەلگەنشە وسىنىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كورەلىك.

كوبىمىز-اق وسى كۇنگە دەيىن بەيىمبەت اتى اتالسا ەڭ الدىمەن «شۇعانىڭ بەلگىسىن» ەسكە الامىز. راس، «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوەزيا مەن ليريكاعا تولى شەبەر جازىلعان شىعارما. ءبىراق ونى ءبىز بۇگىنگى ادەبيەتكە ۇلگى ەتە المايمىز. ول ادەبيەتتىڭ بالاۋسا جاس كەزىنە ءتان تۋىندى. جانە ءوز تۇستاستارىنان جەكە-دارا وقشاۋ تۇرعان جوق. سول دارەجەدە سۇلتانماحمۇتتىڭ پروزاداعى العاشقى تاجىريبەسى «قامار سۇلۋ» جانە دە باسقا زامانداستارىنىڭ پوۆەستەرى تۇر. شىنىن ايتساق اۋەزوۆتىڭ درامالىق «ەڭلىك — كەبەگى» كەڭ تىنىسى، ءومىر شىندىعىنىڭ تەرەڭدىگى جاعىنان سولاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ىلگەرى.

ال بەيىمبەت تالانتىنىڭ كۇشتىلىگى سوندا، «شۇعانى بەلگىسى» ونىڭ بيىگى ەمەس، تەك العاشقى ادىمى عانا. جانە ءبىر عاجابى «شۇعانىڭ بەلگىسى» مەن «قارا شەلەكتەگى» ايشا، وزگە شىعارمالارداعى كۇلپاش، شاريپا، راۋشان وبرازدارىنىڭ اراسىندا تۇتاس ءبىر ءداۋىر جاتىر. اۋەزوۆ تىلىمەن ايتقاندا شۇعا شيللەر گەرويلارىنا ءتان ءبىر-بىر عانا يمپۋلستىڭ (ىنتىزارلىقتىڭ) ق ۇلى بولسا، سوڭعى اتاعان جۇپىنى ايەلدەر وبرازدارىندا چەحوۆ رەاليزمىنىڭ كەڭدىگى، تەرەڭدىگى جاتىر. العاشقى قادامىندا شۇعاسىمەن رومانتيزمگە، قازاق ادەبيەتىندەگى ءداستۇرلى تاقىرىپقا سالەم بەرگەن بەيىمبەت، سودان كەيىن وعان قايتىپ ورالماي رەاليزمنىڭ كەڭ ارناسىنا تۇسەدى. ءسويتىپ بەيىمبەت ادەبيەت ۇزاق جىلدار ءوتىپ جەتىلەتىن جولعا جەدەل ءتۇستى، ەرتە ەp جەتتى.

شىنىندا دا جاس ادەبيەت سەنتيمەنتاليزم مەن رومانتيزمنەن بىردەن اتتاپ وتە المايدى. سونىمەن بىرگە بەلگىلى ءداستۇرلى تاقىرىپتار، سيۋجەتتىك قاڭقالار، ۇيرەنشىكتى كوركەمدىك اتريبۋتتار ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن قالمايدى. كەرەك دەسەڭىز ءالى دە قالماي كەلەدى. ەكىنشى جاعىنان، جازۋشىنىڭ عانا ەمەس، وقۋشىنىڭ دا ءوسۋ جولى بار. ونىڭ دا شىعارمانى قابىلداۋداعى ەستەتيكالىق كريتەريى ءبىر كۇندە نە ءبىر جىلدا وزگەرمەيدى. ەستەتيكالىق تالعامى فولكلوردا تاربيەلەنگەن وقۋشى قاراپايىم ءومىر قۇبىلىسى، ءوزىنىڭ كۇندە كورىپ باسىنان كەشىپ جۇرگەن ىستەرى تۋرالى وقىسا ونى كوركەم شىعارما ساناتىنا جاتقىزعىسى كەلمەيدى. وعان اسا ءبىر ەرەكشە، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باسىندا بولمايتىن، وقشاۋ، كەرەمەت وقيعالار، ايرىقشا دارا گەرويلار كەرەك. مايلين وسىنداي تۇستا قازاق ادەبيەتى الەمىنە كەلدى. ءبىر ەسەپتەن ءوز زامانىنان ەرتەرەك تۋدى. مايلين ءىزىنىڭ ۇزاق جىلدار جىڭىشكەرىپ كەتۋىنە، ونى شىن مانىسىندە ەندى اشا باستاۋىمىزعا سەبەپ بولعان دا وسى جاعداي بولسا كەرەك. ءيا، مۇنداي جازۋشىنى قاۋىم وسە، ەسەيىڭكىرەي كەلە تۇسىنەدى.

بەيىمبەت تۋىندىلارى رياسىز تازا شىندىق، بوگدە قوسپاسى جوق ءمولدىر شىندىق، ءوزى جاساعان زامانداعى قازاق ءومىرىنىڭ ايناسى. ول اينا حالىق بولمىسىنىڭ سىرت قۇبىلىسىن، ادامداردىڭ سان الۋان حاراكتەرلەرىنىڭ سۋرەتىن ءتۇسىرىپ قانا قويماعان، سونىمەن بىرگە ءومىردىڭ تەرەڭ اعىمدارىن، ادامداردىڭ رۋحاني بەينەسىن دە تاماشا تۇسىندىرگەن. ۇلى وزگەرىس، قوعامداعى ءتۇبىرلى وزگەرىس جىلدارىنداعى قازاق قوعامىنىڭ ديالەكتيكاسىن اشا بىلگەن. مايلين شىعارمالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق شارۋاسىنىڭ ساناسىنا وكتيابرمەن كىرگەن وزگەرىستەر، جاڭالىقتار شەجىرەسى.

ۇلكەن جازۋشى بىزگە سوسياليستىك رەاليزمنىڭ شىنايى شىندىعىن، تەرەڭ شىندىعىن ونەگە ەتىپ كەتتى. سۇلۋلىقتى — اشەكەي جىلتىراقتان ارشىپ، قاراپايىم ۇلى قالپىندا كورسەتتى. ونىڭ شىعارمالارى ءومىردىڭ ءوزى سياقتى قىزىل-جاسىل بويامادان، داۋرىقپا داقپىرتتان اۋلاق، ونىڭ تالانت بولمىسى اسىرە قىزىلعا جات. ادەبيەتتەگى مايلين سياقتى قۇبىلىستار ايقاي-شۋسىز، اسىقپاي تەرەڭ زەرتتەۋدى، ويلانا زەرتتەۋدى كەرەك ەتەدى. مايلين ءداستۇرى ازىرگە سىزدىقتاپ كەلىپ، وسى ءبىر كەزەڭنەن بىلاي قاراپ لاپىلداپ ورشىگەلى تۇرعان بولاشاعى مول ءداستۇر مە دەپ ويلايمىز.

1964

---