ەپيكالىق دراماتۋرگيا
موسكۆانىڭ ءبىر دراماتۋرگى ماعان:
— سىزدەردىڭ ساحنالارىڭىزدا وسى كۇنگە دەيىن ەپوستىق شىعارمالاردىڭ ءساتتى ءجۇرىپ جاتقان سەبەبى نەدە؟ — دەگەن سۇراق قويدى. جانە دە ويىن تۇسىنىكتىرەك جەتكىزگىسى كەلگەن بولار:
— ەگەر دە ورىس ساحناسىنا بىلينالاردان (ورىستىڭ حالىق جىرلارى) پەسا جاساپ قويسا، سوعان كورەرمەندەر بارماعان بولار ەدى، — دەپ سۇراقتاعى پىكىرىن تولىقتىردى.
ءدال سول ارادا وزىمشە جاۋاپ قايتارعانمەن بۇل ساۋال مەنى كەيىندە كوپ ويلاندىردى. ءبىر كەزدە ساحنامىزدىڭ نەگىزگى رەپەرتۋارى ەپيكالىق شىعارمالار بولدى. ءتىپتى ءقازىر دە «ەڭلىك — كەبەك»، «قاراقىپشاق قوبىلاندى»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» پەسالارى ساحنادان تۇسپەيدى. كورەرمەندەر ىقلاسى وسى الدى قىرىق جىلعا تاياۋ جۇرگەن پەسالاردان توياتتاپ بولماعان سياقتى.
شىنىندا وسى نەدەن؟ ءبىزدىڭ قاۋىمنىڭ ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان ءالى دە تولىسىپ بولماعان بالاڭدىعىنان با؟ الدە قازاق ەپوستارىنىڭ ەسكى زاماننان بۇگىنگە تىكە جول تاپقان ادام بالاسىنا ورتاق گۋمانيستىك قاسيەتىنەن بە؟ مەنىڭ ويىمشا وسى ەكى سەبەپتىڭ ەكەۋى دە بار. ارينە سوڭعىسى باسىمىراق تا، جىل اسقان سايىن الدىڭعى سەبەپ السىرەي بەرمەك. ەپوستىق شىعارمالاردىڭ ءبىزدىڭ ساحنامىزدا عۇمىرلى بولۋىنا بۇلاردان وزگە دە مىقتى سەبەپتەر بار.
سوۆەتتىك سەمياداعى كوپ حالىقتاردىڭ ويانۋ داۋىرىنە كوز جىبەرسەك سولاردىڭ ءبارى دەرلىك تۇڭعىش ساحنالارىنىڭ شىمىلدىقتارىن ەپوستىق، شىعارمالارمەن اشقانىن كورەمىز. ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتاردا «شاھسەنەم — عاريپ»، «فارحاد — شىرىن»، «كوروعلى»، «تاھير — زۋhpa» سياقتى حالىق ەپوستارى درامالىق فورماعا اۋىسىپ، جاڭا قۇرىلعان جاس تەاترلاردىڭ تۇڭعىش شىمىلدىقتارىن اشتى. ءدال وسى حال قازاق تەاترىنىڭ باسىندا دا بولدى. ەڭ العاشقى قازاقتىڭ درامالىق ۇيىرمەسى 1917 جىلى اباي اۋلىندا — قولىنا جاڭا عانا قالام العان، وقۋداعى جاس جىگىت اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك — كەبەك» تراگەدياسىن وينادى. العاش قۇرىلعان قازاق دراما تەاترى 1926 جىلى وسى «ەڭلىك — كەبەكپەن» ءبىرىنشى رەت شىمىلدىعىن كوتەردى. جاس تەاتر ءوزىنىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنە تۇستاس «بۇگىنگى ءومىردى» كورسەتۋگە قانشا كۇش سالعانمەن كوپ ۋاقىتقا دەيىن رەپەرتۋارىنىڭ جوتاسى ەپوستىق شىعارمالار بوپ قالا بەردى. ساحناعا جۇمات ءشانيننىڭ «ارقالىق»، م. اۋەزوۆتىڭ «قاراكوز»، «قاراقىپشاق قوبىلاندى»، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» پەسالارى كەلدى. وسى ەپوستان تۋعان شىعارمالار قازاق دراماتۋرگياسىندا ۇلكەن ءىز قالدىردى، ونىڭ ودان ءارى دە كوپ جىلدار بويى ەپيكالىق جانردا دامۋىنا اسەر ەتتى. وسىدان بارىپ ريەۆوليۋسيالىق داۋىرگە ارنالعان س. سەيفۋلليننىڭ «قىزىل سۇڭقارلار»، ع. مۇسرەپوۆتىڭ «امانكەلدى» سياقتى ەپيكالىق درامالارىنىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولدى. ءسويتىپ حالىقتىق ەپوس ريەۆوليۋسيالىق ەپوسقا ۇلاستى.
قازاق ەپوستارىنىڭ بۇگىنگى ساحناعا ۇيلەسىپ كەتۋىنىڭ ەڭ ءبىر مىقتى سەبەبى ونىڭ ومىرشەڭدىگىندە جاتسا كەرەك. شىنىندا دا قازاق ەپوستارى حالىق ءۇشىن ەش ۋاقىتتا تەك تاريحتىق قانا ماڭىزى بار ەسكى مۇراعا اينالىپ كورگەن ەمەس. بۇرىن باسپاعا تۇسپەگەندىگى سەبەپتى ءار ءداۋىردىڭ جىرشىلارى ءوز زامانىنىڭ رۋحىن ءسىڭىرىپ وتىرعان ول جىرلار قاشاندا حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇتىنۋىنداعى ادەبي قۇرالى بولدى. سول جىرلار ارقىلى زاماننىڭ الەۋمەتتىك، كوكەيتەستى ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ وتىردى. اسىرەسە عاسىرلار بويى قازاق قوعامىنا دەرت بولعان ماحاببات ەركىندىگى، ار-نامىس ازاتتىعى كوپ جىرلارعا وزەك بولدى. سونىمەن بىرگە ەلىن سۇيگىش پاتريوتتىڭ سەزىم، ادالدىق، ەرلىك، دوستىق ءتارىزدى ادامگەرشىلىك بيىك قاسيەتتەر ارقاۋ بولعان قازاق ەپوستارى — بۇقارا حالىققا رۋحاني، ەستەتيكالىق جاعىنان دا جاقىن ەدى. حالىقتىڭ قابىلداۋىنا شىعارمانىڭ ەستەتيكالىق ۇندەستىگى الەۋمەتتىك ماڭىزىنان ءبىر ەلى كەم سەبەپ بولمايدى. ءار شىعارما ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ ەستەتيكالىق تالعامىنا — ياعني كوركەمدىك، سۇلۋلىق تۋرالى تۇسىنىگىنە، دۇنيە سەزىنۋى مەن اسەرلەنۋىنە، ادام سەزىمى جانە ادامگەرشىلىك جالپى ۇعىمىنا — سايكەس كەلۋ كەرەك. ونسىز ەش شىعارمانىڭ قۇنى جوق. (ابزالى، ءبىز كوپ جىلدار جالاڭ سوسيولوگيزمگە بوي ۇرىپ — ەستەتيكالىق كريتەرييدى، جالپى كوركەمدىك ساۋاتىمىزدى تومەندەتىپ الدىق). ال، قازاقتىڭ كوپتەگەن باتىرلىق ەپوستارى مەن ليريكوەپوستارى ەڭ الدىمەن وسىنداي ەستەتيكالىق تالاپقا ساي كەلەتىن شىعارمالار ەدى. بۇلاردىڭ ەكىنشى عۇمىرى — ساحنالىق عۇمىرىنىڭ ۇزاق بولۋىنا باستى ءبىر سەبەپ قوي دەيمىن.
ال ەكىنشى سەبەپ؟ ەكىنشى سەبەپ ارينە جازۋشىدا. اۆتوردا. وسى اجەپتاۋىر كولەمدى ەڭبەكتى ناقتىلى شىعارمالاردى كەڭىرەك تالداۋ ارقىلى — سول سەبەپتىڭ سىرىن اشۋعا ارناماقپىز. مۇندا ءسوز بولاتىن قازاقتىڭ ەپيكالىق دراماسىن جاساۋدا اسا زور ەڭبەك ەتكەن ءىرى دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ ءبىرى عابيت مۇسرەپوۆ شىعارمالارى. ءبىراق مۇسرەپوۆ شىعارمالارىن تالدار الدىندا — سوناۋ كوش باسىنا كوز سالىپ قازاق ەپوسىنىڭ ساحناعا قالاي كەلگەنىن جانە نە اكەلگەنىن قىسقا عانا شولىپ وتەلىك. بۇل ورايدا ەرتەرەكتە تۋعان ءبىراز شىعارمالارعا جاعالاي توقتالۋدىڭ قاجەتى بولماس — وسى جانردىڭ ءتول باسى، جانە وسى پروبلەمانى رەاليستىك ادەبيەت تۇرعىسىنان شەشۋدىڭ تاماشا ۇلگىسىن جاساعان «ەڭلىك — كەبەك» تراگەدياسىنىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك، كوركەمدىك تەندەنسيالارىن اتاپ وتسەك تە جەتەر.
«ەڭلىك — كەبەك» جىرى بۇكىل شىعىس ادەبيەتىنە ءتان ەكى عاشىقتىڭ تراگەديالى ماحابباتىنا ارنالعان. ەكىنشى جاعىنان بۇل شىعارما قازاقتىڭ «ەجەقابىل» سالتىنان تۋعان ءوزىنىڭ ءتول تراگەدياسى. بۇل تاقىرىپ بىزدە اسا كوپ جىرلاندى. اۋەزوۆتىڭ تۇتاس اعا قالامداستارى مايلين مەن تورايعىروۆتىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» مەن «قامار سۇلۋى» وسى تاقىرىپقا ارنالعان. ارينە، قوسىلا الماي قالعان ەكى جاستىڭ ماحاببات تراگەدياسى قاشاندا ۇتىمدى تاقىرىپ. ءبىز جوعارىدا اتاپ كەتكەن («تاھير — زۋھرا»، «فارحاد — شىرىن» ت. ب.) باۋىرلاس ەلدەردىڭ شىعارمالارى نەگىزىنەن سول ماحاببات جەلىسىن ارقاۋ ەتىپ تە ۇزاق جاسادى. ءبىراق اۋەزوۆ شەڭبەرىن كوپ كەڭىتىپ، شىعارمانىڭ ارقالاعان الەۋمەتتىك جۇگىنىڭ سالماعىن مىقتاپ ارتتىرادى.
تراگەديانىڭ پرولوگىندەگى ابىزدىڭ سارىنى — بۇل شىعارمانىڭ ارقالايتىن ازاماتتىڭ سالماعىنىڭ اۋىر ەكەنىن بىردەن اڭعارتادى. وسى كۇڭىرەنىس حالىق باسىنداعى تراگەديالىق ءحالدى اشىپ بەرەدى. «بارار جەرىڭ باتپاق سور، كۇن تۇزەلەر تارپى جوق... ءبارىڭنىڭ دە ءنارىڭ جوق، حالقىم ءقايتىپ كۇن كورەر...» دەگەن پۋبليسيستيكالىق تەبىرەنىس ەندى بولايىن دەپ تۇرعان ەكى جاستىڭ باسىنداعى تراگەديا ەمەس — بۇكىل حالىق باسىنا تۇسكەن قاسىرەتتى تولعايدى. ءسويتىپ اۆتور پەسانىڭ باسىندا-اق اسا ۇلكەن مالىمەت بەرەدى.
اۆتور وسى ۋادەسىن جەردە قالدىرماي مىقتاپ ورىندايدى. ول تار تاقىرىپتى كەڭىتىپ تەرەڭدەتە تۇسەدى. ەڭ الدىمەن شىعارمانىڭ وزەكتى جەلىسى، درامانىڭ ارقاۋى — ەكى جاستىڭ اراسىنداعى ماحابباتتىڭ ءوزىن شىعىس داستاندارىنا ءتان ءبىرىڭعاي شەكسىز ىنتىزارلىقتان وزگەشە، باسقاشا تراكتوۆكا جاسايدى. مۇندا ەڭ الدىمەن كەبەك تە، ەڭلىك تە ەلدىڭ كەلەشەگى، ەرتەڭگى كۇنىنىڭ جاقسىلىق نىشانى — جارقىن پەرزەنتتەرى بوپ بەينەلەنەدى. كەبەك ەڭ الدىمەن حالىق باتىرى، ەلىن سىرتقى جاۋدان قورعار نامىسكەر ۇلى. يا، ول ءبىر عانا قۇشتارلىق ماحابباتتىڭ ق ۇلى ەمەس. ەكى جاستىڭ اراسىنداعى ماحاببات تا تەك قانا ىنتىزارلىقپەن شەكتەلمەي جاقسىلىققا، جارىققا دەگەن تالپىنىسقا ۇلاسادى. سوندىقتان دا وسى ەكى جاستىڭ اراسىن جازۋشى حالىقتىق دراماعا ارقاۋ ەتەدى.
قازاق ومىرىندەگى ءداستۇرلى جەسىر داۋىنان بارىپ تۇتاس ءار قوعامنىڭ، تاريحي قىسپاقتا تۇرعان ەلدىڭ ءومىرىن تۇگەل تەبىرەنتكەن دراما باستالادى. سىرتقى جاۋ شىعارماعا تىكەلەي ارالاسپاسا دا ونىڭ الىستان جەتكەن تەپكىنى، سىرتتان ەسكەن ىزعارى سەزىلىپ تۇرادى. ول كەز قازاق ەلىنىڭ اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندىدان» جاڭا عانا ەس جيىپ كەلە جاتقان كەزى. سىرتقى جاۋ مىقتى دا، ءقاۋىپتى بولاتىن. بەينە ءبىر قاتتى اۋرۋداي ايىقپاي جاتىپ قارا سۋىقتىڭ وتىنە شىعىپ ويناپ كەتكەن بالا سياقتى — كەشەگى ۇلى قىرعىننان قانى تيىلىپ بولماعان ەل ءىشى قايتا بۇلىنە باستاعان. تاريحي ۇلى تراگەديا ەلگە، ەلگە ەمەس-اۋ ەل باسقارۋشىلارعا ساباق بولماعان. ەل تاعدىرى تۇڭعيىققا تىرەلگەندە كورەگەن دانا باسشىسىنىڭ بولماۋى قازاق تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى اسپەكتىسى. بۇل تراگەديادا دا، «ەل باسى» اتالعاندار ەل قامىن ويلاۋدان اۋلاق. ولار وزدەرىنىڭ تاريحي ميسسياسىنان تومەن. نە ءبىر ءتىل مايىن تامىزعان شەشەن سوزدەرى، تاپقىر تالانتتارى، اككى، العىر اقىلدارى ۇساققا جۇمسالىپ، بولماشىعا قور بوپ جاتىر. جازۋشى قازاق فەودالدارىنىڭ نە ءبىر تاماشا بەينەلەرىن جاسايدى. ارىدەن توپشىلايتىن، ءىشى جۇمساق، زالىم كەڭگىرباي، تۇلكىدەي بۇلاڭ قۇيرىق، سيپالاپ وتىرىپ باۋىزداپ تاستايتىن، ايلالى اككى قۋ كوبەي، ايتىسقانىن جەڭبەي قويمايتىن، ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي، شەشەندىگىنە قاتىگەزدىگى ساي، بەز بۇيرەك ەسپەمبەت، كوڭىلىندە ادىلەت بولعانمەن، قولىندا دارمەن جوق، جاقسىلىقتىڭ ءسونىپ باراتقان ءبىر شىراعى قارامەندە اقساقال جانە بار.
ەكى جاس باستاعان دۇربەلەڭ ارقىلى، بۇكىل پاتريارحالدى-رۋلىق قوعام قوزعالىسقا كىرىپ، ونىڭ ىشىندەگى ءارتۇرلى كۇشتەر بوي كورسەتىپ — ءبىراز سىرلارىن اشادى. عاشىقتار اراسىنداعى تازا ماحاببات تراگەدياسى بولۋعا ءتيىستى نارسە سىرتتان قاتەر تونگەندە ىشتەن ءوزىن ءوزى كەمىرىپ جەپ جاتقان ەل تراگەدياسىنا ۇلاسادى.
جىر تابيعاتى بويىنشا رومانتيكالىق كىلتپەن اشىلۋعا ءتيىستى تۋىندىنى دراماتۋرگ رەاليستىك كەڭ ارناعا الىپ شىققان. رومانتيكالىق اسەم كورىنىستەردىڭ ورنىنا كادىمگى قانى سورعالاعان رەاليستىك ءومىر قۇبىلىستارىن بەرگەن. ەل ءومىرىنىڭ كورىنىستەرى، بيلەر مەن رۋ باسىلاردىڭ بەينەلەرى مەن ىس-ارەكەتتەرى عانا ەمەس، ەكى جاستىڭ عاشىقتىق لينياسىنىڭ ءوزى وسى شىنشىلدىق تۇرعىدان سۋرەتتەلگەن. تەك ەل ارۋاعى ابىز بەينەسىندە عانا رومانتيكالىق مۇنار بار سياقتى. ءبىراق وسى بۇگىنگى ناعىز رەاليستىك، پسيحولوگيالىق درامالارعا توپ-توبىمەن كىرە باستاعان حور باستاۋشى، جارشى ت. ب. اتپەن اۆتوردىڭ پيعىلىن اشۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ جۇرگەن شارتتى بەينەلەردى كورگەندە — سولاردىڭ ءبارىنىڭ ارعى اتاسى ابىز با دەپ قالاسىڭ. (ارينە پەساعا حوردى ەنگىزۋ كونە تاريحتان بار ءتاسىل، ءبىراق مۇحاڭ بۇ جاعىنان وسى كۇنگى دراماتۋرگتەردىڭ الدىن وراپ كەتكەن.)
سونىمەن اۋەزوۆ رومانتيكالىق ەپوستى رەاليستىك كەڭ ارناعا الىپ شىققان. ەپوستىڭ ساحنالىق ۆاريانتىن جاساماي، حالىق ءومىرىن، تاريحي شىندىقتى تەرەڭ دە كەڭ قامتىعان ەپيكالىق دراما جاساعان. ونداعان وزگە پەسالارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە. مۇحاڭ وسى تىرناق، الدى تۋىندىسىمەن بۇگىنگى ەپيكالىق دراماتۋرگيامىزدىڭ، ازىرگە ەشكىم اشپاعان، تاماشا ۇلگىسىن جاساپ بەردى.
ءسوز جوق، بۇل تاماشا ۇلگى قازاقتىڭ ءسابي دراماتۋرگياسىندا وسى ءىرى، كەڭ تىنىستى، الۋەتتى جانردىڭ تەز وركەندەپ، ەلەۋلى بيىككە كوتەرىلۋىنە مىقتاپ اسەر ەتتى.
اۋەزوۆپەن تۇتاس جانە وعان ىلەسە وسى جانردا بىرنەشە قالام يەلەرى قىزمەت ەتتى. سولاردىڭ ىشىندە ءىرى تابىسقا جەتىپ، مارەلى بيىككە كوتەرىلگەنى عابيت مۇسرەپوۆ.
ارينە مۇسرەپوۆتىڭ ەپيكالىق دراماتۋرگياداعى پوچەركى اۋەزوۆتەن بولەك. بۇل تەك ستيل دەربەستىگى ەمەس، تالانت تابيعاتىنىڭ دا وزگەشەلىگى بولسا كەرەك. عابيت مۇحاڭ سياقتى قۇلاشتى كەڭگە جايماي، ءبىر باعىتتى الىپ نەگىزىنەن سونى ۇڭگيدى. ول اۋماقتى حالىقتىق دراماعا بوي ۇرماي ءبىر پروبلەماعا دەن قويىپ — ماحاببات تراگەدياسىن، نە ونەر ادامىنىڭ قيىن تاعدىرىن شىعارماسىنا وزەك ەتىپ الادى. كەيىن ريەۆوليۋسيالىق ەپوسقا اۋىسقاندا اۆتور وسى ستيلىنەن شىعىپ كەتتى.
ونىڭ قانشالىقتى ءساتتى بولعانىن كەيىنىرەك ءسوز ەتەمىز. ءقازىر اڭگىمەنى ءعابيتتىڭ دراماتۋرگياعا كەلگەن جولىنىڭ باسىنان باستايىق.
جازۋشىلىق جولىن پروزادان باستاپ، اڭگىمە جازۋدى ەداۋىر مەڭگەرىپ، شەبەرلىككە جەتكەن عابيت وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتا كەزىندە دراماتۋرگيا جانرىنا كەلدى. ونىڭ وسى جولداعى العاشقى ءساتتى ەڭبەگى «قىز جىبەك» مۋزىكالى دراماسى. (كەيىن ول وپەرا ليبرەتتوسىنا اينالدى). «قىز-جىبەك» مۋزىكالى دراماسى — قازاق حالقىنىڭ اسا ءبىر ءقادىرلى مۇراسى، كوركەم ءتىلدى عاشىقتىق جىرىنىڭ جەلىسىمەن جازىلعان. جازۋشى پەسادا بەلگىلى جىر جەلىسىنەن شىعىپ كەتپەگەنمەن داستاننىڭ جۇسىپبەك شايحيسلاموۆ ۆاريانتىنداعى امەڭگەرلىك سارىندى الىپ تاستاپ، ماحاببات بوستاندىعى، گۋمانيستىك جاعىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. «قىز جىبەك» مۋزىكالى دراماسىنان كەيىن عابيت مۇسرەپوۆ دراماتۋرگيانىڭ ەپيكالىق جانرىنا مىقتاپ بەت بۇرىپ، بۇل جانردى ەركىن يگەرىپ، شەبەرلىگىن جەتىلدىرە تۇسەدى. حالىق تاريحىندا ەلدىڭ رۋحاني ومىرىندە ەلەۋلى ءىز قالدىرعان ۇلكەن كەلەلى تاقىرىپتارعا بارادى. 1936 جىلى دراماتۋرگ قازاق تاريحىنداعى زور ورنى بار — 1916 جىل كوتەرىلىسى، ازامات سوعىسى داۋىرىنەن — حالىق باتىرى امانكەلدى تۋرالى پەسا جازادى. ءبىراق جازۋشى بۇل ۇلكەن ەپيكالىق تاقىرىپتى بىردەن مەڭگەرىپ اكەتە المادى. پەسادا كوتەرىلىستىڭ جوتالى وقيعالارى درامالىق تارتىس ارقىلى جەتە كورسەتىلمەدى دە ونىڭ تاريحي ءمانى جەتكىلىكتى تۇردە اشىلمادى. باستى كەيىپكەر امانكەلدىنىڭ حالىق باسشىسى بولارلىق بەينەسى، ساياسي ءوسۋ جولدارى — ياعني ستيحيالىق كوتەرىلىستى باستاۋدان لەنينيزم يدەياسى ءۇشىن، سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن سانالى كۇرەسكەر دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلۋى — كوركەم وبراز ارقىلى شەشىلمەدى. پەسا تاريحي وقيعانى كوركەمدىك جيناقتاۋعا جەتە الماي — بولعان وقيعالار تىزبەگىنە اينالىپ كەتتى. جازۋشى بۇل اسا قۇرمەتتى، اسا قيىن تاقىرىپقا ون ءتورت جىل وتكەننەن كەيىن، پروزا، دراماتۋرگيا جانرىندا كوپ ىزدەنىپ، كۇردەلى جول كەشىپ، ەلەۋلى تابىستارعا جەتىپ، ەسەيگەن شاعىندا قايتىپ ورالدى.
عابيت مۇسرەپوۆ 1939 جىلى «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» تراگەدياسىن، 1941 جىلى «اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسىن جازدى. ءبىرىنشىسى — حالىق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىنە — بەلگىلى «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» عاشىقتىق جىرىنىڭ جەلىسىنە، ەكىنشىسى، تاريحي تاقىرىپقا نەگىزدەلىپ جازىلعان بۇل پەسالار، اسىرەسە «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» تراگەدياسى قازاق سوۆەت دراماتۋرگياسىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭىنە اينالدى؛ ونىڭ ەپيكالىق جانردى مەڭگەرگەن شەبەرلىگىن، ەر جەتكەن جاڭا ءورىسىن تانىتتى. سونىمەن بىرگە جاس ساحنالىق ونەرىمىزدىڭ دە جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋىنە از پايدا تيگىزگەن جوق. بۇل ەكى پەسا رومانتيزم ادىسىمەن جازىلعان. عابيت وسىلاردان كەيىن رەاليستىك پەسا جازۋعا تالپىنادى. ول ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى «پولكوۆنيك چۋدوۆ» اتتى پەسا جازادى. ەڭ الدىمەن سوعىس ءومىرىن جەتە بىلمەۋى، اۆتوردىڭ ءالى دە دراماتۋرگيادا سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن مەڭگەرە الماعاندىعى ول شىعارماعا كەپ كەسەلىن تيگىزدى. «پولكوۆنيك چۋدوۆ» پەساسى تۇراقتاي المادى.
عابيت مۇسرەپوۆ ۇزدىكسىز ىزدەنۋ، ءوسۋ جولىنداعى جازۋشى. ونىڭ تەك كوركەمدىك شەبەرلىككە جەتىلۋى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بىرتە-بىرتە شىعارمادا العان وقيعالارىنىڭ ماسشتابى كەڭەيىپ، تاريحي قوعامدىق ءمانى تەرەڭدەي تۇسكەنىن پروزالىق شىعارمالارىمەن قاتار، پەسالارىنان دا انىق كورۋگە بولادى.
جوعارىدا ايتىپ وتتىك، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» تراگەدياسىنا نەگىز بولعان، قازاق اراسىندا جانە كەيبىر كورشىلەس حالىقتار اراسىنا كەڭ تاراعان عاشىقتىق جىرى. بۇل داستاننىڭ بىرنەشە ۆاريانتى بار. ارينە، ءار ۆاريانتى ءار زاماننىڭ، قوعامدىق ءار ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ ەلەگىنەن وتكەن. ءار ۆاريانتقا جاپسىرىلعان ءار ءتۇرلى جاماۋلار دا از ەمەس. ءبىراق حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان ۇلگىلەرىندە بۇل داستان — بيىك ماحابباتتى، ادال دوستىقتى جىر ەتەدى. كىرشىكسىز تازا ەكى جاستىڭ ماقساتتارىنا جەتە الماي ارماندا كەتكەندەرىن پاش ەتەدى. جاقسىلىققا، ادامگەرشىلىككە قاس، سودىر، مەڭىرەۋ كۇش يەلەرى قاراباي، قودارلاردى بارىنشا اشكەرەلەيدى.
عابيت پەسادا جىر جەلىسىن باستان-اياق ارقاۋ ەتپەيدى، تەك نەگىزگى وقيعالاردى عانا الادى دا ونى وزىنشە شەشەدى. داستاننىڭ جاقسى ۇلگىلەرىنىڭ يدەيالىق ارقاۋى، حالىقتىق دەموكراتيالىق نەگىزى — تراگەديادا ساقتالىپ، دامىپ ورىستەي تۇسەدى. اۆتور بۇل ماقساتقا ەكى جولمەن بارادى — بىرىنشىدەن: داستاندا بار وبرازداردىڭ قوعامدىق-تاپتىق بەتىن ايقىنداي تۇسەدى، حاراكتەرلەرىن تەرەڭدەتەدى، درامالىق تارتىستار ارقىلى — زۇلىمدىق پەن ادامگەرشىلىك اراسىنداعى كۇرەستى جاڭا ساتىعا كوتەرەدى؛ ەكىنشىدەن: جاڭادان تىڭ وبرازدار ەنگىزۋ ارقىلى (جانتىق، جارقىن) وقيعانىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتىپ، تارتىستى تەرەڭدەتەدى.
«قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» شىنايى ادامگەرشىلىك، بيىك ماحاببات تراگەدياسى. الدىڭعى قاتارلى ادەبيەت ۇلگىسىندە ماحاببات قوعامدىق ءومىر قۇبىلىستارىنان، ادامنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنەن ءبولىپ الىنىپ جەكە-دارا سۋرەتتەلگەن ەمەس. اۆتور «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» پەساسىندا دا زامانىنداعى قوعامدىق ومىردەن اۋلاق، تازا ماحابباتتى سۋرەتتەمەيدى. ول ەڭ الدىمەن ەكى جاستىڭ ىستىق ماحابباتى ارقىلى حالىق وكىلدەرىنىڭ كىرشىكسىز تازا جانىن، ادامگەرشىلىك، ەرلىك، ىزگىلىك قاسيەتتەرىن اشادى. قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى جاستارى.
اۆتور ەكىنشى جاعىنان فەودالدىق ۇستەم تاپتىڭ وكىلدەرىن اشكەرەلەيدى. قاراباي، جانتىق، قودار وبرازدارى ارقىلى فەودالدىق زاماننىڭ ۇزاق ۋاقىت قالىپتاسقان پاتريارحالدىق قاتال زاڭدارىنىڭ ادەت-سالتتارىنىڭ فيلوسوفياسىنىڭ سىرىن اشىپ، جارقىن تىرشىلىككە، ومىرگە قارسى زۇلىمدىعىن ايگىلەيدى.
بۇل تراگەديادا ارينە، تاپ تارتىسى، ءتىپتى شيەلەنىسكەن تاپ قايشىلىعى جوق. اۆتور قايتكەن كۇندە دە كەيبىر بىربەتكەي، سىڭارجاق سوسيولوگتاردىڭ ورىنسىز تالابىنا بەيىمدەۋدى ويلاماعان. تراگەدياداعى نەگىزگى تارتىس — ادامنىڭ باس بوستاندىعى، ماحاببات ەركىنشىلىگى. اۆتور وسى تارتىستىڭ توڭىرەگىندە — باي تاپتىڭ وكىلدەرىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەركىندىك سۇيگىش جاستارعا قارسى كۇرەسى ارقىلى — فەوداليزمنىڭ تاپتىق سىرىن اشادى. ياعني قارابايدىڭ جەكە مەنشىكشىل، تويىمسىز وزبىرلىعى، جانتىقتىڭ پايداقۇمار ايلاكەرلىگى، ەش قىلمىستان تارتىنبايتىن ارامدىعى، قوداردىڭ فەودالدىق ەتيكا، سالت-سانا بويىنا سىڭىرگەن جالعان نامىسكەرلىگى، ۇر دا جىق وجارلىعى، وزبىرلىعى ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ تۇتاس ءبىر تاپتىڭ — فەودالدىق تاپتىڭ بەينەسىن بەرەدى. مىنە، بۇل جاعداي پەسانى تەك ەكى جاس اراسىنداعى ماحابباتىن كورسەتۋدەن گورى ارىرەككە، تەرەڭگە اپارادى — سول زاماننىڭ قوعامدىق، بەينەسىن، الەۋمەتتىك كوزقاراسىن، پسيحولوگيالىق، سۋرەتىن تانىتارلىق تاريحي ەسكەرتكىش دارەجەسىنە كوتەرەدى. ەكىنشىدەن، تراگەدياداعى ادام حاراكتەرلەرى، ومىردەگى زۇلىمدىق پەن كۇرەس، جالىندى گۋمانيستىك يدەيا شەبەر جازىلعان بۇل شىعارمانى بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ كادەسىنە جاراتىپ، كوركەمدىك قۇرالىنا اينالدىرادى.
جوعارىدا ايتتىق، پەسا نەگىزىنەن داستاننىڭ جەلىسىنە قۇرىلعان. ءبىراق اۆتور باستان-اياق داستاننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەتپەگەن. ول حالىق شىعارماسىنىڭ يدەيالىق ارقاۋىن، نەگىزگى باستى وقيعالارىن ساقتاي وتىرىپ، ءوز تاراپىنان جاڭا كەيىپكەرلەر ەنگىزىپ، ءبىراز وقيعالاردى وزىنشە تىڭنان قۇرعان. ال، داستاننىڭ ءار ءتۇرلى ۆاريانتىندا كەزدەسەتىن كوپ ەپيزودتاردى تاستاپ كەتكەن. مىسالى، قوداردىڭ قاراباي اۋلىن شابۋى، باياننىڭ جاۋعا اتتانۋى، سودان كەيىن قوزىنىڭ باياننىڭ نامىسىن جوقتاۋى داستاننىڭ حالىق اراسىنا تاراعان ۆاريانتتارىندا جوق. ارينە، بۇل وزگەرىستەر پەسانىڭ ارقاۋىن بۇزارلىق توتەننەن جاپسىرىلعان جاماۋ ەمەس، سول زامان شىندىعىندا بولاتىن، داۋىرگە ءتان وقيعالار. ول پەسانىڭ درامالىق جاعىن كۇشەيتىپ، جاراستىقتى قابىسىپ تۇر. ال، اۆتور داستاننىڭ حالىق اۋزىنداعى كوپ ۆاريانتتارىندا كەزدەسەتىن قوزى كورپەشتىڭ بايان اۋلىنا قويشى بولىپ جاسىرىنىپ كەلۋى، شوقتەرەك تۇبىندەگى ەپيزودتار، قوزىنىڭ قايتا ءتىرىلۋى سياقتى وقيعالاردى قالدىرىپ كەتكەن. كەيبىر وقيعالاردىڭ مەرزىمىن، ۋاقىتىن وزگەرتكەن، ورنىن الماستىرعان. ال داستاننىڭ پەساعا اينالۋىنداعى وزگەشەلىكتەر زامان شىندىعىنان شىعىپ كەتپەي، ءداۋىردىڭ رۋحىن تولىق ساقتاعان. بۇل جونىندە تەك قودار وبرازىنا از عانا داۋ ايتۋعا بولادى.
عابيت «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» تراگەدياسىندا ىسىلعان شەبەر دراماتۋرگ ەكەنىن تانىتتى. بۇل پەساداعى درامالىق تارتىستى قۇرۋ ءادىسى اۆتوردىڭ وزگە پەسالارىنان بولەك. مۇندا بولاشاق تارتىستاردىڭ باسى بىردەن اشىلادى دا ودان ءارى سول تارتىستىڭ ءوسۋ-وربۋى شيەلەنىسە كەتەدى.
ساحنا اشىلعاندا-اق قارابايدىڭ قاتالدىعى، ساراڭدىعى بىردەن تانىلادى. ونىڭ باياندى سۇيگەن ادامىنا بەرمەيتىندىگى دە اڭعارىلىپ قالادى. ىسكە جانتىق ارالاسىپ، بايان تاعدىرىن قيىنداتا تۇسەدى. «سەن-اق تابا الاسىڭ ونى!.. ىزدەشى، قۇتقارشى مەنى بايان دەگەن بالەدەن! قۇتقارشى اتى وشكىر قۇرعىردان!» — دەيدى قاراباي جانتىققا. وعان جانتىق «ايانبايىن، قارەكە... قاراستىرايىن» دەپ بار ازىرلىگىن بىلدىرەدى. وسى ارادا قوزىنىڭ شەشەسى ماقپال مەن باياننىڭ شەشەسى كۇنىكەي كەلىن قارابايدىڭ ەرتەدە بەرگەن ۋادەسىن ەسكە سالادى. قاراباي ول ۋادەسىنەن ۇزىلدى-كەسىلدى بەزگەنىن تانىتادى. وسىلاي باياننىڭ باس بوستاندىعىنا قارسى ءبىر توپتىڭ، بەرىك كۇشتىڭ شاڭى كورىنەدى.
وسى ءبىرىنشى كارتينادا بايان بوستاندىعىنا قارسى تاعى دا ءبىر كۇشتى وزبىر توپ بوي كورسەتەدى. بۇل باياندى سىرتتان مەنشىكتەنىپ ءوزارا تالاسقا تۇسكەن قودار، ايدار، تاڭقى. باياندى دەگەنىنە كوندىرە الماعان قودار قارابايدىڭ اۋلىن شاۋىپ كەتەدى. مىنەكي ءبىرىنشى كارتينانىڭ وزىندە ءبىر بايانعا قارسى ايانباي الىساتىن ەكى توپتىڭ بەت الىسى انىق بايقالدى. ەندى بۇلارعا قارسى شىعاتىن كەيىپكەرلەر دە ايقىندالا تۇسەدى. وسى ءبىرىنشى كارتينادا بايان جارقىن اقىننان عاشىعى قوزىنىڭ جايىن ەسىتەدى. باياننىڭ وعان قوسىلماي تىنبايتىن ىستىق ىنتىقتىعىن، كۇرەسكە قاجىرلىلىعىن وسى ارادا-اق بايقاپ قالامىز.
ەكىنشى كارتينانىڭ باسىندا اۆتور قوزىمەن تانىستىرادى. ونىڭ دا بايانعا شىن عاشىقتىعى، بايانعا قوسىلماي تىنبايتىن بەكەمدىگى بەلگىلى بولادى. وسىلاي پەسانىڭ العاشقى كەزىندە-اق تارتىس باعىتى انىق بەلگىلەنىپ، ونداعى تارتىسۋشى كۇشتەر سارالانىپ شىعادى. وقيعا بىردەن شيەلەنىسىپ، شەشىمىن ىنتىقتىرا كۇتتىرەدى.
ودان ءارى اۆتور وقيعانى ورىستەتىپ الىپ كەتەدى. قوزى كورپەش پەن بايانعا قارسى كۇشتەر تارتىس ۇستىندە تابىلىپ، ەندى تىزە قوسىپ قيمىلدايدى. باستى كەيىپكەرلەر قوزى مەن بايان بىرتە-بىرتە قارسى جاۋلارىن جەڭە باستايدى. ءبىراق وسى كۇرەس ۇستىندە ەڭ نەگىزگى مىقتى جاۋدىڭ جانتىق ەكەنى ايقىندالادى. ارى-بەرىدەن سوڭ قودار مەن قاراباي دا كەيىندە قالىپ، ءتۇپ قازىق وسى جانتىق بولادى. قوزى كورپەش ءوز قايراتىمەن قوداردى جەڭىپ، تىزە بۇكتىرەدى. ال، قوداردىڭ نەگىزىنەن ۇستانعانى دوكىر قارا كۇش. سول كۇشىنىڭ ناشار ەكەنىن سەزگەن قودار، قوزىعا جول بەرگەندەي بولادى. ارى-بەرىدەن سوڭ قاراباي دا تارتىستان شىعىپ قالادى. قارابايعا ەڭ كۇشتى قۇرال بولاتىن نارسە فەودالدىق سالت-سانانىڭ نەگىزى — ونىڭ اتالىق پراۆوسى. ءبىراق ول زاڭدى قاراباي پايدالانا المايدى. ويتكەنى باسىندا باياندى قوزى كورپەشكە اتاستىرعان ءوزى. ەكىنشىدەن، الداۋ ماقساتىمەن ەكى جاستى قوسۋعا تاعى دا كوپ الدىندا ۋاعدا جاسايدى. وسىلايشا قارابايدىڭ ەڭ مىقتى شوقپارى قولىنان ءتۇسىپ قالادى. اشىق كۇرەسكەن، ەكى دۇشپانىن جەڭگەن جاستار ماقساتىنا جەتەر جەردە تاسادان قيمىلداعان نەگىزگى دۇشپانى جانتىق ارەكەتىنەن تراگەديالىق قازاعا ۇشىرايدى.
قوزى مەن بايانعا قارسى كۇرەس ەكى جەلىمەن جۇرەدى. ونىڭ كوزگە تۇسەر سىرتقى كورىنىسى قودار، قاراباي ارەكەتتەرى. تارتىستىڭ ەكىنشى جەلىسى — تەرەڭدە جاتقان استىرتىن اعىسى — جانتىق ارەكەتتەرى. سوندىقتان دا باس بوستاندىعى، ماحاببات ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەس پاتريارحالدىق-فەودالدىق سالت-سانا، ادەت-عۇرپىنا قايشى كەلىپ قويماي بۇكىل قوعامدىق، الەۋمەتتىك يدەولوگيامەن دە قايشىلىققا كەلەدى. جازۋشى درامالىق كولليزيانى جالاڭ قۇرماي استارلاپ تەرەڭدەتۋ ارقىلى پەسانىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ماڭىزىن كەڭىتە تۇسكەن. ءبىراق مۇندا نەگىزگى تاقىرىپتان شىعىپ، ورىنسىز اسىرەلەۋگە بارماي، نەگىزگى تارتىستىڭ جەلىسىمەن قابىستىرىپ سۋرەتتەگەن.
ايگىلى «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» داستانى ارقىلى بايان وبرازى حالىققا كوپتەن بەلگىلى. بۇل كوپ اراسىندا قازاق قىزىنىڭ اسا ءبىر اياۋلى، سۇيىكتى وبرازى بولىپ قالىپتاستى. حالىق ۇعىمىندا بايان سۇلۋ شىن بەرىلگەن كىرشىكسىز تازا ماحابباتتىڭ سيمۆولى، شىنايى عاشىقتىقتىڭ ۇلگىسى. جازۋشى جىر ارقىلى حالىق اراسىندا بەلگىلى بولعان بايان وبرازىنىڭ نەگىزگى قاسيەتىن تولىق ساقتاعان. پەسادا دا بايان قوزى كورپەشكە شەكسىز بەرىلگەن، ادال جار. تراگەديانىڭ ءبىرىنشى كارتيناسىنان-اق باياننىڭ قوزىعا شىن عاشىق ەكەنى بەلگىلى بولادى. ونى ءبىز ەڭ الدىمەن كۇنىكەي مەن ماقپالدان ەستيمىز. «ءبىرىنىڭ ءتىرى ەكەنىن ءبىرى ەستي قالسا كىم ايىرادى ولاردى...» — دەيدى كۇنىكەي. جارقىننان قوزىنىڭ حابارىن ەستىگەن بايان دا عاشىعىنا ىنتىعا قۇمارتادى. «ەندىگى ءومىرىم وسىنى تىڭداۋمەن ءوتسىن — قايتا سالشى ءانىڭدى» ،— دەپ ىنتىعادى.
بايان ماحابباتى جاس قىزدىڭ جاي قۇمارتۋى ەمەس، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىنداعى «ەجەقابىلدىڭ» سالقىنىنان تۋعان قوزى مەن باياننىڭ ءبىر-بىرىن كورمەي جاتىپ قۇمارتۋى، جەسىر ىزدەۋى سياقتى نارسەلەردى جازۋشى تۇگەل سىپىرىپ تاستاعانمەن، الدىڭعى پلانعا جاساندى نامىس قۋۋ ەمەس، جاستاردىڭ ءبىر-بىرىن ءبىلىپ، كورىسىپ ءسۇيىسۋىن، ياعني شىندىق ماحابباتتى شىعارادى. باياننىڭ قوزىعا شىن عاشىق بولۋى ونى كورىپ، تانىعاننان كەيىن باستالادى. راس بايان دا، قوزى دا باسىندا بىر-بىرىنە سىرتتان عاشىق بولىپ جۇرەدى، ءبىراق جولىعىپ، تانىسقان كەزدە قيالداعى عاشىقتىقتارى ءۇشىن ەمەس، ءبىر-بىرىنىڭ قاسيەتتەرىن ءبىلىپ، جانىمەن ۇعىسىپ بارىپ سۇيىسەدى.
بايان حالىقتىڭ كوپ جاقسىلىعىن بويىنا سىڭىرگەن قىز، ونىڭ قوزىعا دەگەن ماحابباتى ءبىرىڭعاي قۇمارلىق ەمەس، جاقسىلىققا، جارىققا ۇمتىلۋى. بايان ءۇشىن قوزى تەك اسەم جىگىت ەمەس، ادىلەت سۇيگىش تازا جاندى، ەر جۇرەك ەل ازاماتى، پاناسىزداردىڭ قورعانىشى. «قيانداعى قىراندى كوردىم. ۇرسا قۇلاشى، سىبانسا بىلەگى، اشىلسا جۇرەگى، تۇيسە جۇدىرىعى — ءبارى كوز تويدىرادى، ءبارى قىزىعۋعا جارالعان. اياماپتى بەرگەندە! قيادا كورسەڭ، قىران دەرسىڭ؛ قالىڭدا كورسەڭ، جولبارىس دەرسىڭ؛ اسقار كورسەڭ، بيىگى دەرسىڭ — جىبەك جال ارعىماق، قوزى كورپەشتى تاۋىپ قايتتىم! اي استىندا، جەر بەتىندە تەڭى بولسا، باياندى الدانىپتى دەرسىڭ! جاۋدى سول قۋىپ، سول الىپ كەلە جاتىر!» — دەيدى بايان. بايان ماحابباتتى ەل ىشىندەگى وسىنداي ەڭ اسىلعا ارنالعان بيىك ماحاببات. بايان ءومىردى سۇيەدى، ومىردەگى بار جاقسىلىقتى سۇيەدى. ادالدىق پەن جاقسىلىققا، سۇلۋلىققا ونىڭ جانى اشىق. ول ولەر كەزىندە: «قاسىمدا سەن بولساڭ، مەن بە ەدىم جارىق دۇنيەنى قياتىن جان! بار دۇنيەنى قۇشاعىما العانداي ەمەس پە ەم! ءار جاپىراقتى ايمالاپ، ءار بۇتاعا ءبىر ءان سالىپ بەرەر ەم» — دەپ ءوزى وسكەن تار زامانداعى بار جاقسىلىققا قيماستىق بىلدىرەدى. ول ءومىردىڭ وسى جاقسىلىعى ءۇشىن ايانباي الىسا دا بىلگەن باتىر قىز.
جازۋشى بايان ماحابباتىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭدەتىپ، ونىڭ جارقىن جان بەينەسىن نارلەندىرە تۇسۋمەن بىرگە وعان باسقا دا قاسيەتتەر بەرىپ، وبرازدى تيپتىك جاعدايعا كوتەرەدى.
تراگەديادا بايان ءوز نامىسىن قورعاي الاتىن، ەر جۇرەك باتىر، ءوز ماقساتى ءۇشىن تايسالماي الىساتىن قاجىرلى كۇرەسكەر بولىپ كورىنەدى. ول اۋىلىن شاۋىپ كەتكەن قودارعا قارسى تايسالماي قول باستاپ اتتانادى. كەيىن قاراباي قوزىنى اداستىرىپ كوشىپ كەتكەندە دە، قودارمەن جەكپە-جەك الىسادى، ءوزىنىڭ قاجىماس قايراتىن تانىتادى. «جالعىز قاز جايىلىمعا شىقساڭ قۇتىلماسسىڭ دەگەنىڭ بە بۇل، ىلگەن جەردە كۇلەرسىڭ!.. بۇل مىنەزىڭ تاس بوپ قاتار ىشىمە، قانجارىمدى سول تاسقا قايرارمىن! ال ات باسىن تەجەمە! ەندى مەنىمەن الىسىپ كور!.. سۇم تاعدىرىم سەن بولساڭ — سەن دە سىنا قىز كۇشىن!» — دەيدى بايان قودارعا. قاجىرلى، قايراتتى بايان ەگەسكەن جاۋىن جەڭىپ شىعادى. اقىر اياعىندا بۇعان قارسى اشىق الىسۋعا قارابايدىڭ دا، قوداردىڭ دا امالى قالمايدى. جەر بولىپ جەڭىلگەن جاۋ قاسيەتسىز ايلا جاساپ قاپىسىن اڭديدى. قوزى قازاسىنان كەيىن بايان دۇشپاندارىنا بەرىلمەي ءوزىن اجالعا قيادى. ءولىمىنىڭ وزىمەن جاۋلارىن جەر ەتەدى.
باياننىڭ شەكسىز ەرلىك سيپاتى داستاندا كورسەتىلمەيدى، ال پەسادا بار، بۇل سول ومىردەگى شىندىق، سول زامانداعى قازاق قىزدارىنا ءتان نارسە. تالاي جىرلاردا، اڭىزداردا جاۋ جۇرەك باتىر، قايىسپاس قاجىرلى حالىق قىزدارىنىڭ وبرازدارى جاسالعان. جازۋشى سول قاسيەتتەردى جيناقتاپ سىيىمدى ەتىپ بايان بويىنا بەرگەن.
بايان اقىلدى، ويلى، العىر، تاپقىر جاس. سوزگە جۇيرىك، شەشەن دە. سىرتىنان يەمدەنىپ تالاسىپ كەلگەن قودار، ايدار، تاڭقى سياقتى سودىرلارعا ول ءارى سىپايى، ءارى ماعىنالى جاۋاپ قايىرادى. ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن، اقىلىمەن تىزە بۇكتىرەدى. العاشقى كەزدەسكەندە تاپقىر سوزبەن اڭعىرت جاس باتىر قوزىنى دا جاقسى ساقتاندىرادى. قودارمەن ۇزاق الىسقاندا دا دۇشپانىن اقىلىمەن، وتكىر سوزىمەن مۇقاتىپ وتىرادى. قوداردىڭ دوكىر قارا كۇشىن اۋىزدىقتاپ ۇستاپ، قوزى كەلگەنشە تەجەيتىن دە وسى باياننىڭ اقىلى مەن تاپقىرلىعى. قودار قوزىمەن الىسىپ جەڭىلگەننەن كەيىن بايان ونى دوستىققا شاقىرادى. «باياننىڭ دامەلەندىرگەن ۋاقىتى، ايتىپ اينىعان، ايارسىعان جەرى بار ما ەدى، ءسىرا؟.. جوق شىعار!.. ەندى قالاي وكپەلەي الاسىز؟ اشۋعا ەرىپ قاستاسۋدىڭ نە لايىعى بار؟.. قالعان كوڭىل بولسا، قالاۋىن دوستىق تاپسىن دا!» — دەيدى بايان قودارعا. بايان وسى سوزىمەن قوداردىڭ تۇسكەن جولىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن دالەلدەپ، قارسى داۋ ايتۋعا، ۇمىتكەر بولۋعا ەشبىر لاجىن قالدىرمايدى، سونىمەن بىرگە جەڭىلگەن جاۋدى تابالاماي، بويىنان ۇلكەن ادامگەرشىلىك قاسيەت تاۋىپ، وعان رۋحاني جاردەم ەتىپ، ءجون سىلتەيدى. بۇل دا بايان بويىنا ءومىر شىندىعىنان جيناقتالعان قاسيەت. ەرتە زاماندا حالىقتىڭ قاراشاش سياقتى اقىلدى، شەشەن، تاپقىر قىزدارى دا بولدى. اۆتور بۇل قاسيەتتى دە بايان بويىنا جاراسىمدى سىيعىزعان.
سونىمەن بايان وبرازى قازاق قىزىنىڭ بويىنداعى تولىپ جاتقان جاقسى قاسيەتتەردى تولىق سىيعىزعان، نازىك ليريكالىق سيپاتتارمەن بىرگە، ەتيكالىق كەڭدىككە كوتەرىلگەن تولىققاندى وبراز.
قوزى كورپەش — بايان سياقتى حالىقتىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن، ادامگەرشىلىك اسقاق ويلارىن بويىنا سىڭىرگەن جاس. قوزى ۇلكەن ادامگەرشىلىگى بار ادال، ەر جۇرەك باتىر. ول بيىك ماحابباتتى الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى دا، سول ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ايانباي كۇرەسەدى. قوزى ەلدەن جالعىز، تاۋدا اڭ اۋلاپ كۇنەلتەدى. ءبىراق ومىرىنە ەنە باستاعان جوقشىلىق پەن جالعىزدىق بويىنداعى قايراتى جاڭا ويانا باستاعان جاس باتىردى قاجىتپاعان. ول ءالى دە اڭعال، ومىردەگى جاقسىلىققا سەنەدى. جاس جىگىتتىڭ جانى ادىلەت سۇيگىش. قوداردىڭ زورلىق جاساعانىن ءبىلىپ، ءزابىر كورگەن، وزبىرلىق تەپكىسىنە تۇسكەن قىزدىڭ نامىسىن قۋىپ، جوعىن جوقتاپ، شىنايى ادامگەرشىلىك قاسيەتىن تانىتادى. قايىرىمسىز قاتال قارابايعا دا بايان ءۇشىن، ماحابباتى ءۇشىن بارىن ايانباي ۇسىنادى. «تۇرساڭ توسەگىڭ، جاتساڭ جاستىعىڭ بولارمىن، اتا، ەلىڭدى قورعار بىلەگىم بار! جولبارىستاي جۇرەگىم بار! ءبارىن سالدىم الدىڭا. جاۋ كورىنسە الدىڭدا ۇستا، اياز قىسسا ارقاڭا! تەرەڭگە مەنى سال، بيىككە مەنى جۇمسا!». وسىلاي جومارت، ەر جىگىت سەنگەن ادامىڭا قالتقىسىز بەرىلەدى. ءبىراق ونىڭ جانى ادىلەتسىزدىككە توزبەيدى. «نامىس تالاسى، جىگىت تالاسى دەگەندى اۋزىڭا دا الما! ول بىتكەلى الدەقاشان!» — دەپ قوداردىڭ ەزدىگىن بەتىنە باسادى. ول الىسسا اشىق الىساتىن، قالتقىسى جوق ادال جان.
قوزى ماحابباتتى بيىك تۋ قىلىپ ۇستايدى. وعان ماحابباتسىز ءومىر جوق. ماحابباتتى دارىپتەۋدە، عاشىقتىققا شەكسىز بەرىلۋدە ول شىعىس جىرلارىنداعى فارحات، ماجنۇندەرگە جاقىن. بايان وبرازىنا قاراعاندا قوزى كورپەش وبرازى شىندىق، ومىردەن الىستاۋ تۇر. پەسانىڭ باسىنداعى ومىردەن تاجىريبەسى از، دۇنيە سىرىنا، ادام سىرىنا وي جۇگىرتە قويماعان، عاشىقتىقتان باسقا الاڭى جوق اڭعال جاس جىگىت پەسانىڭ اياعىندا دا سول قالپىنان كوپ وزگەرە قويمايدى. ومىردەن كوپتى كورىپ، كوپتى تۇيگەن، جوقشىلىق، جالعىزدىق زاردابىن تارتقان شەشەسى ماقپال پەسانىڭ باس جاعىندا اق كوڭىل بالاسىنا كەيبىر سىرلاردى اڭعارتادى.
«م ا ق پ ا ل. قايدان بىلەيىن، قۇلىنىم! نامىسىن قايتارىپ بارا ما، الدە بىرەۋدىڭ نامىسىنا ساري كەتىپ بارا ما؟
ق و ز ى. ايتپادى ما ءوزى. الدادى، ار-نامىسىمدى اياققا باستى، قورلادى دەمەدى مە؟
م ا ق پ ا ل. كۇشتىنىڭ نامىسى قاشان دا شەتىن تۇراتىن ەدى. نامىسىم دەگەنى زورلىعى، قورلادى دەگەنى قورلاعانى، ەڭكەيدىم دەگەنى ەڭكەيمەدىڭ دەگەنى بولماسىن كىم بىلەدى.
ق و ز ى. قاپ، اشىپ سۇراماعان ەكەم.
م ا ق پ ا ل. وكىنبەي-اق قوي، بالام... كۇشى اسقاننىڭ بارلىعى ءجون، بارلىعى دۇرىس... ادىلدىك كۇشتە كەتكەن زامان ەمەس پە... اعىنان جارىلادى دەيمىسىڭ...»
باسىندا قوداردىڭ سوزىنە سەنىپ ونىڭ باتىرلىعىنا، ەرلىگىنە، نامىسكەرلىگىنە سۇيسىنگەن قوزىعا ماقپال «نامىس، ەرلىك» دەگەن ۇعىمنىڭ سول زامانداعى سىرىن وسىلاي اشىپ بەرەدى. ءبىراق قوزى ودان ءارى ءومىر سىرىنا، ءومىر استارىنا تەرەڭ بويلاي قويمايدى.
قوزىنىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى اڭعارتىپ، ونىڭ وبرازىن تارتىمدى، سۇيكىمدى ەتىپ سۋرەتتەگەنمەن، جازۋشى بۇل وبرازدى جان-جاقتى كەڭىتىپ تەرەڭدەتىپ الىپ كەتپەگەن. تەك قانا ءبىر ماقساتتىڭ، ءبىر ءيمپۋلستىڭ، عاشىقتىقتىڭ توڭىرەگىندە شىعارعان.
قاراباي تويىمسىز وبىرلىقتىڭ، اسقان ساراڭدىقتىڭ سيمۆولى. جازۋشى قاناۋشى تاپتىڭ پايداقۇمار، مالقۇمارلىعىن شەگىنە جەتكىزە سۋرەتتەپ اششى ساتيرامەن اشكەرەلەيدى. جەكە مەنشىكشىلدىكتىڭ، وبىرلىقتىڭ، تويىمسىزدىقتىڭ ادام تابيعاتىنا قاستىعىن اشكەرەلەيدى. ول قاراباي وبرازىن اسىرەلەيدى. قاراباي ماقساتىنىڭ بولىمسىزدىعىن سىقاق ەتەدى. قارابايدىڭ بارلىق ماقساتى تۇگەلىمەن مال جيناۋعا باعىشتالعان. ءبىراق سول جيعان مالدىڭ ول راحاتىن كورمەيدى، ازابىن شەگەدى. ال، ونى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن جيناعانىن ءوزى بىلمەيدى جانە بىلگىسى دە كەلمەيدى. جالعىز ۇرپاعى بايان بولسا، «مالىما كەسىرى تيەدى» دەپ ونىڭ وزىنەن قۇتىلعانشا اسىعادى. باياندى ساتىپ مالىن كوبەيتە تۇسۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ، ول بالانى دا مال ەسەبىنە قوسادى. ال وسى مالدى كىمگە قالدىرام، نە ماقساتقا جاراتام دەگەن وي قارابايدىڭ باسىنا كەلمەيدى. مالعا ابدەن قۇنىققان قاراباي وزگە دۇنيەگە سوقىر، وندا ادامدىق سەزىم جوق، ءبارى ءبىر ماقساتقا، تەك سىعىمداپ جيناي بەرۋ ماقساتىنا باعىنعان.
قاراباي فەودالدىق تاپتىڭ وكىلى، ءبىراق ول ونىڭ بارلىق سالتىن، ادەت-عۇرپىن قابىلداي بەرمەيدى. فەودالدىڭ سانادان تۋعان اتا جولىن قۋۋ، رۋ باسقارۋ، زامانىنا لايىق سالتانات قۇرۋ، ەسكى ءداستۇردى ماقتان ەتۋ سياقتى سيپاتتار قارابايدا جوق. ول باسىنان-اق ءوز باسىنىڭ پايداسى ءۇشىن ەسكى ءداستۇردى (ەجەقابىل ءداستۇرىن) بۇزادى. ءبىراق، ودان قاراباي فەودالدىق تاپتىڭ وكىلى ەمەس دەگەن قورىتىندى تۋمايدى، ول فەودالدىق ءداستۇردىڭ ءوز ماقساتىنا — تەك بايي بەرۋ ماقساتىنا كەرەك شارتتارىن الادى. ياعني قاراباي پاتريارحالدىق-فەودالدىق داستۇرلەردىڭ كيىمىن تۇگەل كيمەگەنمەن، ونىڭ تۇپكى نەگىزىن بەرىك ۇستاپ، وزەكتى ماقساتىن — بايي بەرۋ ماقساتىن قۋادى. جازۋشى بۇل وبرازدى وسى تۇرعىدان الىپ، تيپتىك دارەجەگە كوتەرەدى.
دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەتتە ساراڭ سەرى، گوبسەك، گراندە اكەي، پليۋشكين سياقتى ساراڭداردىڭ تالاي شەبەر كۇشتى وبرازدارى جاسالدى. كەيبىر ادەبيەتشىلەر قاراباي وبرازىن سولارعا تەليدى. ارينە، قارابايدا ولارعا ۇقساستىق جوق ەمەس، وتكەنى بۇل دا شەكسىز ساراڭ. ال، جوعارىدا اتالعان شەديەۆرلەردە دە كەي جاعىنان، (ماقساتسىز ساراڭدىعى جاعىنان) بىر-بىرىنە ۇقساستىعى بار ەمەس پە؟ سولاي بولا تۇرسا دا كلاسسيكالىق ول وبرازداردىڭ ءارقايسىسى جەكە دارالانعان. ال، قارابايدى ولاردىڭ جالاڭ كوشىرمەسى، كولەڭكەسى ەمەس، قازاق توپىراعىندا تۋعان دارا وبراز دەپ بىلەمىز. قاراباي ءوز ورتاسىنىڭ تىلىمەن سويلەيدى. ونىڭ تەك كيىم كيىسى، شارۋاشىلىق نەگىزى عانا قازاقى ەمەس، سونىمەن بىرگە ۇعىمى دا، فيلوسوفياسى دا كوشپەلى دالا ومىرىنە ساي كەلىپ وتىرادى. ونىڭ ۇستىنە بۇل اۆتور قيالىنان تۋعان وبراز ەمەس حالىق اڭىزدارىندا، حالىق ادەبيەتىندە قارىنباي، شىقبەرمەس شىعايباي سياقتى ۇلگىلەرى بار وبراز. اۆتور بۇل جولى دا زامان شىندىعىنان الىپ، تيپتىك وبراز جاساعان.
«قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» داستانىندا قودار وبرازى ءار ءتۇرلى سۋرەتتەلەدى. بىردە ول باسقىنشى قالماقتاردىڭ وكىلى، بىردە نوعايلى مىرزاسى، بىردە قۇل بولىپ كورىنەدى. ءبىراق قانداي كۇيدە الىنباسىن قودار قاشان دا جاعىمسىز كەيىپكەر رولىندە. عابيت تە قوداردى جاعىمسىز كەيىپكەر ەسەبىندە ساقتاي وتىرىپ، ونى فەودالدىق ۇستەم تاپتىڭ وكىلى رەتىندە سۋرەتتەيدى. قودار فەودالدىق-پاتريارحالدىق ادەت-عۇرىپتى، ءداستۇردى، پسيحولوگيانى بويىنا مول سىڭىرگەن ادام. ونىڭ ۇعىمى زامانىنداعى ۇستەم تاپتىڭ ۇعىمى، ياعني ەرلىك، نامىس، ماحاببات تۋرالى تۇسىنىگى سول كەزدىڭ، ءوزى شىققان قاۋىمنىڭ تۇسىنىگىن تولىق بىلدىرەدى. ول ءوز زامانىنىڭ مورالدىق-ەتيكالىق زاڭىن — اتادان قالعان جول، ەسكىدەن قالعان ءداستۇردى تولىق قابىلدايدى دا ودان ار جاعىن — ەتكەن ارەكەتىنىڭ ادىلەتتى، ادىلەتسىزدىگىن ويلانبايدى. ونىڭ ۇعىمىنشا ادەيى ارناپ كەلگەننەن كەيىن بايلىعى مەن باتىرلىعى جەتەتىن قودارعا بايان قايتكەن كۇندە دە تيۋگە ءتيىس. ال، باياننىڭ ءوز ماحابباتى بولۋى، ءوز باسىن ءوزى بيلەۋى، سەزىمى بارى قوداردىڭ ويىنا دا كەلمەيدى. قىزدىڭ سۇيمەۋىن، جاس جۇرەكتىڭ باسقاعا تالپىنۋىن ول اسقان قورلىق، نامىس كورەدى. كەيىن قاراباي وعان باياندى بەرمەك بولعان سوڭ، «اكەسى ايتتى بولدى» دەپ بۇل ءداستۇردى دە بەرىك ۇستايدى. مىنە، وسىلاي پەسانىڭ باس كەزىندە قودار ءوز تابىنىڭ، ءوز ورتاسىنىڭ اۋماي تارتقان ۇلى. جازۋشى ودان ءارى قودار وبرازىن باسقاشا دامىتادى. كەيىنىرەك كەلە قوداردىڭ بايانعا شىن عاشىق ەكەنىن كورەمىز. ال، شىن عاشىق بولعان قودار بايان قابىلداماعان، ءوز بويىنداعى ەسكى ادەتپەن الىسا دا باستايدى. ونىڭ ۇعىمىندا، پسيحولوگياسىندا دا ىشكى تارتىس باستالادى. قودار بايانعا «بيكەش، بايلاعان ءتىل شەشىلگەلى، قانسىراعان جۇرەك اقتارىلعالى تۇر. باس بايگەدە، بىلەك سىندا، ءسوز تالاستا تۇرا بەرمەك پە وسىلاي؟ بولمايتىن با ءبىر توقىراۋى؟» — دەيدى. بۇل باياعى «قىزىن ءوزى اكەلىپ، اياعىما ءوزى كەپ جىعىلىپ، جالبارىنىپ، جالىنباسا» ەردىڭ نامىسى قايتاتىن با دەيتىن قودار ەمەس. وزىنشە كۇش كورسەتسە دە تاڭداۋ بەرىپ، قودار باياننىڭ ءسوزىن توسادى. وسىدان باستاپ قودار وزگەرە بەرەدى. ەندى ول «بەلگە سال، تالدىرا سوق، قۋانىش ورنىنا قايعى ءسۇي دەيسىڭ عوي... مويىنعا ورالا ما دەگەن جىبەك شاشتى بىلەگىڭە ورا دەيسىڭ عوي...» — دەيدى جانتىققا. وسىلايشا ءبىر قودار ەكىگە بولىنەدى، ونىڭ بويىنا سىڭگەن فەودالدىق، مورالدىق قاعيدالار مەن ادامگەرشىلىك، ماحاببات سەزىمى الىسادى. وسىدان كەيىن ونىڭ زورلىقشىل وزبىرلىعى باسقا سەبەپتەرمەن ويانادى قوداردىڭ وسى جاڭا عانا ويانا باستاعان ادامگەرشىلىك سەزىمى ءالى دە وسال، جاڭا تۇسكەن جولىنان ونى بولماشى جاعدايلار تايدىرىپ جىبەرە بەرەدى. ول ەندى باياننىڭ ماحابباتىن كۇشپەن ەمەس، ادامگەرشىلىكپەن وياتپاق تا بولادى. «الدىڭا بارىمدى الىپ كەلىپ ەدىم، اقتارايىن دەپ ەدىم، ەندى جاعىم قارىسار». قودار وسىلاي بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ ەسكى ۇعىمىنىڭ شىرماۋىنان شىققانداي دا بولادى. ول بايان، قوزى كورپەشتەرمەن شىنداپ دوستاسۋعا شەيىن بارادى. «سەنى سۇيگەن قودار وتقا تۇسۋگە دە ءازىر ەدى. سول بايان دوستىققا شاقىرىپ قولىن ۇسىنسا، الماسىما نە شارا... سەنىڭ الدىڭدا مەن ايىپتى ەدىم، ەندى اۋىزعا دا العىم كەلمەيدى... ايتۋعا دا جەركەنگەندەيمىن... كەش، بايان! كەشە گور». ءبىراق قودار ەسەبىنەن ءبىرجولا ارىلىپ كەتە المايدى. كوكىرەگىندە جاڭا ويانا باستاعان ادامگەرشىلىك ءالى دە بويىنا سىڭە المايدى، انا سۇتىمەن كىرىپ، ءون بويىن ەركىن جايلاعان فەودالدىق ۇعىم، وزبىرلىق از ۋاقىتقا شەگىنگەنمەن، ونى ۋىسىنان شىعارمايدى. جانتىقتىڭ تۇرتپەگىمەن قودار بويىنداعى بار ەسكىلىك نامىس تۋرالى جالعان ۇعىم لاپ ەتىپ قايتا تۇتانادى دا ونى سوراقى قىلمىسقا ۇرىندىرادى. وسىلاي قودار بويىنداعى ەسكى مەن جاڭانىڭ تارتىسىندا مەڭدەتكەن ەسكىلىك جەڭىپ، ونى قۇلاتادى. قودار ءوز زامانىنىڭ، ءوز ورتاسىنىڭ ۇعىمىنىڭ ق ۇلى. قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ اراسىنداعى ماحاببات ارقىلى ول جارىق دۇنيە كورىپ، كەلە-كەلە سونى تانىپ، سوعان ۇمتىلادى دا، ءبىراق ەسكىنىڭ اۋىر سالماعى باسىپ كەتىپ جەتە الماي قۇلايدى. قودار باسىنداعى رۋحاني مورالدىق تراگەديا وسىلاي شەشىلەدى.
نەگىزىنەن شەبەر جاسالعان قودار وبرازىنىڭ ءمىنى دە جوق ەمەس. باسىندا قودار بىربەتكەي، قياس، وجار بولىپ كورىنگەنمەن، كەيىن كوپ سەبەپسىز-اق تىم سولقىلداق، بوساڭ بولىپ كەتەدى. اۆتوردىڭ مىنەزدەۋىنشە ءبىر ۇستانعانىنا بەرىك قودار كەيىنىرەك كەلە تىم تايعاق، تۇرلاۋسىز بولىپ شىعادى. ءتىپتى ازعانتاي ۋاقىتتىڭ ىشىندە تەز عانا قاراما-قارسى قيمىلدار جاسايدى. ايتقانىنان، بەكىنگەنىنەن لەزدە اۋىتقىپ تۇسە بەرەدى. جازۋشى مۇنى پسيحولوگيالىق مومەنتتەرمەن (aشy، ىزا، قىزعانىش، اشىنۋ) اقتاعىسى كەلەتىن سياقتى. ەگەر قوداردىڭ سوڭعى قيمىلىن وقىس ويانعان قىزعانىش، بۇرىنعى ءوزى ۇستانعان نامىس تۋعىزدى دەسەك، ال سونىڭ الدىنداعى قانجار سىلتەسكەننەن كەيىن قوداردىڭ قوزى، باياندارمەن تەز دوستاسۋىن قانداي موتيۆتەرمەن دالەلدەۋگە بولادى؟ جازۋشى بۇل جەردە ءداۋىردىڭ پسيحولوگيالىق شىندىعىن بۇزىپ العان. قوداردىڭ قوزىنى ولتىرە سالىپ تەز اپ-ساتتە رايدان قايتۋى دا وبرازدىڭ دامۋ لوگيكاسىنان ەمەس، كوڭىل كۇيىنىڭ ءبىر ساتىنەن عانا تۋعان نارسە. ال، سوڭعى كارتيناداعى قوداردىڭ ءوزىن-وزى قارعاپ لاعىناتتاۋى تراگەديانىڭ كۇشىن السىرەتىپ، اياعىن تاتتىلەپ، مەلودراماعا قاراي بوي ۇرىپ تۇر. بۇل دا ءبىر جاساندى جاعداي.
جانتىق بويىنا سول داۋىردەگى ءوزىن تۋعىزعان قوعامنىڭ نەگىزگى تۇپكى قاسيەتىن جيعان وبراز. جانتىق، بايۋ ماقساتىندا فەودالدىق داستۇرلەردى بەرىك ۇستانبايدى، سول ءداستۇردىڭ سىرىن ۇعىپ، ونى ءوز پايداسىنا جاراتۋعا تىرىسادى. ونىڭ بويىندا سول زاماننىڭ ەڭ ازعىن ايارلىق قاسيەتتەرى جيناقتالعان. بۇل وبراز ارام قۋلىقتىڭ، شەكسىز زۇلىمدىقتىڭ، شىمىرىكپەس قانىپەزەرلىكتىڭ جيىنتىعى. جانتىق بارلىق كۇشتىڭ بايلىقتا ەكەنىن تۇسىنگەن. «ءبىر سۇم بوراندا ولاي-بىلاي بوپ كەتسەڭ، يەسىز قالعان مالدى ايداپ «جانتەكەڭ» بولىپ ەلگە قايتسام قۇداي كەشىرەر، ادام كەشىرمەسكە امالى دا بولماس». مىنەكي، جانتىقتىڭ فيلوسوفياسى وسى. ول بايۋ جولىندا ەشقانداي قىلمىستان جەركەنبەيدى، ەشقانداي مورالدىق زاڭعا مويىن ۇسىنبايدى. ءوزىنىڭ فيلوسوفياسى، پسيحولوگياسى جاعىنان جانتىقتىڭ بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ وكىلىنە جاقىندىعى بار.
جانتىق الدىندا تۇرعان ادامدى ءبىلىپ الىپ، ونى ىلعي وسال جەرىنەن سوعادى. قارابايدىڭ اسقان ساراڭدىعىن قوزدىرا ءتۇسىپ، ساقالىنان ىلىكتىرىپ جارعا جىعادى. قوداردىڭ وجارلىعىن، جالعان نامىسقورلىعىن، قىزعانشاقتىعىن تانىپ، ونىڭ نامىسىن قايراپ، قىزعانىش وتىنا ماي قۇيادى. قوزى مەن باياننىڭ اق كوڭىل ادالدىعىن، سەنگىشتىگىن پايدالانادى. ارينە، جانتىق وبرازىنىڭ اتاقتى وتەللو تراگەدياسىنداعى ياگوعا كوپتەگەن ۇقساستىقتارى دا بار. ءبىراق جازۋشى شەكسپيرگە وسى تۇستا كوبىرەك ەلىكتەگەنمەن، جانتىق وبرازىن دارالاپ، قازاق توپىراعىنا لايىقتى ەتىپ جاساعان.
«قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ شەبەر جازىلعان كورىكتى شىعارماسى. پەسانىڭ كەيىپكەرلەرى كەسەك، سالماقتى شەبەر قالىپتانعان. ءار كەيىپكەردىڭ پوەزيالىق، پسيحولوگيالىق شىندىق ارقىلى بەرىلگەن كوركەم وبرازدارى بار.
تراگەديانىڭ ءتىلى اسا قۇنارلى. ءبىرسىپىرا جىلتىر سوزدەر، اسىرە قىزىل تەڭەۋلەر كەزدەسىپ قالعانمەن، پەسا نەگىزىنەن حالىقتىڭ شۇيگىن ءتىلىنىڭ مول بايلىعىن بويىنا جاقسى سىڭىرگەن. جازۋشى گەرويلارىنىڭ مىنەز-قۇلقىن، رۋحاني كەلبەتىن، وي ءورىسىن، كوزقاراسىن شىنشىل ەتىپ بەرۋ ءۇشىن حالىق اراسىندا ەرتەدەن قالىپتاسقان ۇعىمداردى، ءسوز ونەرىنىڭ ۇلگىلەرىن، بوياۋلى، اسەرلى سوزدەردى دۇرىس سارالاپ، ورنىن تاۋىپ قولدانعان. «پەسادا حالىقتىق تىلگە پوەزيالىق قاسيەت ءبىتىرىپ، كۇيلىلىك قالپىندا كەستەلەنگەن. بۇل پەسانىڭ ىشىندە جىرلانعان سەزىمدەر، مولىنان اشىلعان جەكە-جەكە مىنەزدەر بارلىق تارتىس اتاۋلىنىڭ ەسىگى، ءوربۋى، شارىقتاپ جەتىپ شارت سىنىپ اياقتالۋى — بارلىق وسى سيپاتتار ءوز قالپىندا، ءوز ورنىندا ۇلكەن شەبەرلىكپەن قيۋلاسقان» (م. اۋەزوۆ).
تراگەديانىڭ دراماتۋرگيالىق جاعى — سيۋجەت قويۋلىعى، العان وقيعاسىنىڭ سارالىعى، تارتىستىڭ شيەلەنىپ، ءوز لوگيكاسىمەن ءوربىپ، ءوسىپ زاڭدى شەشىلۋى دراماتۋرگتىڭ كلاسسيكتەردەن ساتىمەن ۇيرەنگەنىن تانىتادى.
«قوزى كورپەش — بايان سۇلۋدان» كەيىن جازۋشى 1941 جىلى «اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسىن اياقتادى. الدىڭعى پەساسى سياقتى جازۋشى مۇندا دا ماحاببات بوستاندىعىن، باس بوستاندىعىن درامانىڭ نەگىزگى تاقىرىبى ەتىپ الادى. ءبىراق بۇل تاقىرىپ جەكە دارا الىنباي، وعان فەودالدىق زامانداعى ءانشى-اقىننىڭ — تۆورچەستۆو ادامىنىڭ تاعدىرى كەلىپ ۇلاسادى.
«اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسى عابيت مۇسرەپوۆتىڭ دراماتۋرگيا سياقتى قيىن جانردى جاقسى مەڭگەرگەن شەبەرلىگىن تانىتتى. پەسانىڭ كومپوزيسياسى شەبەر، درامالىق، تارتىسى شىتىرمان ادەمى ءوربىپ، جاقسى شەشىلەدى. بۇل درامادا جازۋشى جەكە دارالانعان تولىپ جاتقان كەسەك وبرازدار جاسادى. «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋدان» گورى ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، پسيحولوگيالىق نازىك سۋرەتتەر جاساپ، ادام حاراكتەرلەرىن تەرەڭ دە نازىك دارالادى.
جازۋشى اقاننىڭ ىشكى دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلاپ، ونىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ موتيۆيروۆكاسىن جاقسى اشادى. اقاننىڭ قاراڭعىلىققا، ادىلەتسىزدىككە قارسى نارازىلىعى، ومىرگە كوزقاراسى وي جۇيەسىنىڭ دامۋىمەن استاسىپ ونىڭ ادامدىق مىنەز-قۇلقىنا، وجەتتىلىگىنە، سەزىمىنە بويالىپ وتە نانىمدى اسەرلى بەرىلگەن.
«اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسىندا نەگىزگى تارتىس باس ازاتتىعىن، وي بوستاندىعىن كوكسەگەن جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان جاس كۇشپەن فەودالدىق ەسكى ينستيتۋتتاردىڭ، سالت ءداستۇردىڭ، وزبىرلىقتىڭ اراسىندا شيەلەنىسەدى. حالىقتىق گۋمانيستىك يدەيا — فەودالدىق-پاتريارحالدىق يدەولوگيامەن كۇرەسەدى. درامادا ەكى قاراما-قارسى كۇش — حالىقتىق جاقسى قاسيەت يەلەرى — ءار ءتۇرلى دارەجەدەگى گۋمانيستىك يدەولوگيا ءۇشىن كۇرەسكەرلەر اقان، اقتوقتى، بالتا، ءمارزيا، جىلكەلدىلەر كۇرەستىڭ ءبىر جاعىندا بولسا، ەكىنشى جاعىندا ەسكىنىڭ وكىلدەرى، وزبىر كۇش يەلەرى، توزىپ بارا جاتقان فەودالدىق يدەولوگيانىڭ جوقتاۋشىلارى ناۋان حازىرەت، جالمۇحان تورە، سەردالى اقىندار بولادى.
ءمارزياعا قارسى جاسالعان قياناتتان تۋعان اقان مەن ناۋان اراسىنداعى تارتىس، ودان كەيىن اقتوقتى ءۇشىن وربىگەن اقاندار جاعى مەن ناۋان، جالمۇحاندار جاعىنىڭ تارتىسى ءبىر قىلمىس نەمەسە قىز توڭىرەگىندەگى جالاڭ تارتىس تۇرىندە قالىپ قويمايدى، جازۋشى سول داۋىردەگى ءجيى كەزدەسەتىن وقيعا ارقىلى سول زاماننىڭ قوعامدىق سىرىن اشادى، زامانعا ەنگەن نەگىزگى ءبىر جاڭالىقتىڭ سالاسىن كورسەتەدى. تاپتىق فيلوسوفيالاردى تانىتادى.
دالاداعى كوشپەلى ەلدىڭ سالتىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان فەودالدىق داستۇرلەر بولدى. ۇستەم تاپ، رۋ باسىلارى، بايلار وسى ءداستۇردى ىلعي ءوز پايداسىنا يكەمدەپ، ءوز كەرەگىنە جاراتىپ كەلدى. كەدەي تاپتى شەكسىز قاناۋدىڭ وتە ءبىر ىڭعايلى پايدالى ءتۇرى اعايىنشىلىق سالتى بولاتىن. وسى اعايىنشىلىق سالتىمەن رۋ باسىلارى كەدەي اعايىندارىنىڭ ەڭبەگىن عانا قاناعان جوق، سونىمەن بىرگە ونىڭ مال-مۇلكىنە دە يەلىك ەتتى، ونىڭ داۋىن جوقتاۋ، ءسوزىن سويلەۋ بيلىگىن دە ءوز قولىنا الدى — ياعني سول اعايىنشىلىق حاقىمەن بايلار كەدەيلەرگە، ماتەريالدىق قانا وكتەمدىك جۇرگىزىپ قويماي، ساياسي جانە رۋحاني-مورالدىق وكتەمدىك تە جۇرگىزىپ كەلدى. وسى جاعدايدىڭ ءبارى بۇقارا حالىقتى سانا-سەزىمىن وياتپاي قاراڭعىلىقتا ۇستاپ، شەكسىز ەزۋگە، وعان وراسان رۋحاني وزبىرلىق جاساۋعا كەڭ جاعداي تۋعىزدى. «اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسىندا وسى رۋحاني وزبىرلىقتىڭ تۇتاسقان قارا بۇلتىنىڭ جىرتىلعانىن بايقايمىز. بۇرىن ءوزىنىڭ بار بيلىگىن، ءسوز تىزگىنىن رۋ باسىنا بەرىپ، تارتىنشاقتاماي جەتەگىنە ەرە بەرەتىن كەدەي اعايىن، ەندى وعان كونبەيدى، ءوز بەتىمەن ادىلدىك ىزدەپ، ءوز جولىن قۋىپ «رۋلىق ۇعىمىنان» بەزە باستايدى، جىلكەلدى مەن بالتا ارەكەتتەرى وسىنى تانىتادى.
شونجار فەودالدارعا بۇرىنعى وپ-وڭاي كورىنگەن ىستەردىڭ شەشۋى ەندى قيىنعا اينالادى. ويتكەنى حالىق ويانا باستاعان. قۇرساۋداي قىسىپ ۇستاعان ەسكى سالتتىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋ ءۇشىن بۇلقىنعان، «ەر ءولىمىن ەلەمەيتىن زامان دا بار ەدى، قاتىن ءولىمىنىڭ مۇنشا پالە بولعانىن كىم كورگەن»، — دەپ مۇڭىن شاعادى ناۋان حازىرەت. بۇل ءالى دە ناۋان حازىرەتتەر تانىپ بولماعان، ءبىراق ءوزىن تانىتپاي قويمايتىن جاڭالىق نىشان. مىنەكي، وسىنداي جاڭالىقتار پەسادا ءار جەردەن اتوي بەرىپ، ءوزىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن الىسادى. دراما وسى باس كوتەرگەن جاڭا كۇشتىڭ جەڭىلىسىمەن، اقتوقتى قازاسىمەن اياقتالادى. قولىندا كۇشى مول، وزبىر توپ ءوز دەگەنىن ىستەيدى. ءبىراق ناۋاندار توبى شىن ماعىناسىندا اقانداردى جەڭە المايدى. قانشاما كۇش سالىپ الىسسا دا جىرتىلعان ەسكىسىن بۇتىندەپ، جاڭالىق ۇشقىنىن ءسوندىرىپ تاستاي المايدى. ولار كوڭىلىن بىرلەپ، دەگەنىنە جەتىپ تىنبايدى، تەك الاسۇرىپ ونى الۋعا عانا شامالارى كەلەدى. قاراڭعىلىققا قارسى الىسقان بيىك ادامگەرشىلىك يەلەرى جەڭىلسە دە جۇرت كوكىرەگىن وياتىپ، ەسكىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، بەلگىلى ءبىر سالاداعى كۇرەس ءىزىن سالىپ كەتەدى.
جازۋشى «اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسىندا تيپتىك دارەجەگە كوتەرىلگەن تولىققاندى، قۇنارلى وبرازدار جاسادى. ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن: ۇلكەن اقىل-وي يەسى، جالىندى وجەت سۇلۋ سەزىمى، ۇلكەن جانى بار اقان سەرى وبرازى. اقان سەرى كۇردەلى شىتىرمان وبراز. ول ءوز زامانىندا، ءوز ورتاسىندا وزىق ءبىلىم الىپ، ءومىردىڭ ماعىناسىن ىزدەپ تولعانعان ادام. ول ءبىر كەزدە ءومىر شىندىعىن ءدىن جولىنان، قۇدايعا قۇلدىقتان ىزدەيدى. ءبىراق ءدىني دوگماتتان شىندىق تابا المايدى. جازۋشى پەسانى اقىننىڭ رۋحاني جاعدايىنىڭ وتە ءبىر شيەلەنىسكەن كەزىنەن، ونىڭ ءدىن جولىنىڭ جالعاندىعىنا، ادىلەتسىزدىگىنە كوزى جەتىپ، ەسكى باعىتتان بەزگەن درامالىق، داعدارىس كەزىنەن باستايدى.
بۇل ومىردەن ماعانا ىزدەپ،
اساۋ ويدى ءار قياعا ءبىر سالدىم.
ءجون تابا الماي قۇر ساندالدىم،
ءار ارالعا ءبىر قامالدىم،
ءومىر تەڭىز، تابا المادىم وتكەلىن.
مىنە، وسىلاي ءومىردىڭ ماعىناسىن ىزدەگەن، ءوز ءومىرىنىڭ ماقساتىن، ومىردەگى ءوز ورنىن ىزدەگەن اقان مەشىتتەن جاي عانا بەزىپ شىقپايدى، ۇلكەن قياناتتى، قىلمىستى كورىپ سوعان قارسى الىسۋعا بەت بۇرادى. ول وزىنە «انايى ەلدىڭ القىمىنان ايرىلماسا بۇل شەڭگەل، اراشاعا جاراماساڭ پايداڭ نە» — دەيدى.
وسىلاي اقان ءوز ءومىرىنىڭ باعىتىن بەلگىلەپ، ءوزىنىڭ كۇرەس جولىن ىزدەيدى. ەندى «كۇلگەنمەن بىرگە كۇلىپ، جىلاعانمەن بىرگە جىلاپ» حالىق اراسىندا بولىپ، كوپتىڭ كوڭىلىن وياتۋعا، ەلدىڭ جىرشىسى بولۋعا نيەت ەتەدى. ءبىراق اقان وبرازىنىڭ كوزگە تۇسەتىن ءبىر كەمشىلىگى — وندا دەكلاراسيا كوپ تە، ارەكەت ازداۋ. «ناداندىقتاي جارتاستى سوق، قالسىن جارتاس قاڭسىلاپ»، — دەپ ءوزىن-وزى قايراعان اقان كەيىن كەلە، وسى ويىنا ساي ءىرى ارەكەتكە جەتە الماي قالادى. ول «ءبىر حازىرەت، ءبىر اقان سىيارمىز وسى ەلگە، توقتاڭىز، قايتەسىڭ مەنى سويلەتىپ ... — دەپ حازىرەتتەن ءبىتىم دە ىزدەگەندەي بولادى. ارينە، ەگەر دە الدىن الا اقان كوپ جالىندى ۇراندار تاستاماسا، اقاننىڭ بۇل وسالدىعىن ونىڭ مىنەزىنىڭ ءبىر سيپاتى، اقىنعا ءتان كوڭىلدىڭ ءبىر قايتا سەرپىلۋى — ياعني وبرازدىڭ ءبىر بوياۋى رەتىندە قابىلداۋعا بولار ەدى. ادام مىنەزىندە قيلى-قيلى جاقتار بولادى عوي. ءار وبراز ءبىرىڭعاي مىقتى نە ءبىرىڭعاي وسال بولۋى شارت ەمەس. ءبىراق ءبىر بايقالاتىن نارسە، اقاننىڭ وقتالۋى كوپ تە، اتۋى ازداۋ. اۆتور گەرويىن بىردەن قاتايتىپ، شيرىقتىرىپ الىپ، كەلە-كەلە بوساڭسىتقان ءتارىزدى. الدىمەن اقاننىڭ ارمان-ماقساتىن، ومىرلىك پروگرامماسىن ءبىرىنشى، ەكىنشى كورىنىستە جيناقتاپ قويۋلاتىپ بەرىپ الادى دا ودان كەيىن اقاننىڭ مىنەزىن، جان سەزىمىن، وي تولقىنىن، ىشكى دۇنيەسىن سۋرەتتەۋگە ويىسادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە جازۋشى تەرەڭ پسيحولوگيالىق شىندىققا كوتەرىلەدى.
ءبىر اقاننىڭ بويىندا ەكى ۇلكەن قاسيەت بار. بىرىنشىدەن، ول ويشىل فيلوسوف ادام، ەكىنشىدەن، ومىردەگى بار قىزىققا، جاقسىلىققا قۇمارتقان جاراتىلىسى كەڭ ۇلكەن ونەر يەسى. وسى سوڭعى قاسيەت اقان بويىندا اسىرەسە باسىم، اقان مىنەزىنە ۇيلەس، ۇندەس كەلەدى. ال اقاننىڭ فيلوسوفياسى ونى ومىردەن الىستاتىپ، دىنگە قاراي الىپ كەتكەن دە كەزى بولعان. ءبىراق ومىرگە قۇشتارلىعى مول جالىندى جاراتىلىس، جانسىز، قۇرعاق، ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى قۋراتىپ، سولدىراتىن ءدىني دوگماتتارعا بەرىلىپ كەتە المايدى. اقان بويىنداعى مول دارىن اقىرى جارىپ شىعىپ، ءوز ارناسىن تابادى.
ىشتە جاتقان ەكى ارىستان
جەڭىسە الماي؛
ءبىرىن-بىرى قارتايتىپ،
ەكى جۋاس توبەتتەي بوپ قالىپ ەد.
ءبىرىڭ ءول دە ءبىرىڭ قالساڭ،
سال سايراندى ەركىڭشە
مىنە، وسىلاي ءبىر ادامنىڭ بويىنا ۇيالاعان ەكى نەگىز الىسىپ، اقىرى ءبىرى جەڭىپ شىعادى. اقان ەندى ءوز دارىنىن، ءوز قاسيەتىن حالقىنىڭ قامى ءۇشىن جۇمساۋدىڭ جولىن تابادى.
مەن ءبىر كۇلمەن،
مەن ءبىر كۇلسەم،
باسقالاردىڭ جىندانعانى
ويىنشىقتاي كورىنەر.
ازىرەيىل كەلىپ تۇرسا، اقان جانىن الام دەپ
و دا كەتەر ۇرەيلەنىپ،
اقان جانى ەلدە قالار ماڭگىگە.
كوپ قينالىپ، كوپ ساندالعان اقان ءوزىن-وزى وسىلاي تابادى.
اقاننىڭ اقتوقتىعا دەگەن جالىندى دا نازىك سەزىمىن دراماتۋرگ وتە شەبەر سۋرەتتەگەن. ونىڭ اسەرلەنۋى دە، ىنتىعۋى دا ءوز داۋىرىنە ءتان، اقان جانى اسىلدى، سۇلۋلىقتى سۇيەدى. اقان ماحاببات ماعىناسىن قۇمارتۋ، ەلتۋدەن اناعۇرلىم تەرەڭ ۇعىنادى. ول ماحابباتتى دۇنيەدەگى بار جاقسىلىقتىڭ، اسىلدىڭ سيپاتى دەپ بىلەدى. «ءسۇيۋ دەگەن ادام ءۇشىن ۇلى ءدىن بار تۇراقتى... وسى ءدىننىڭ پايعامبارى بولۋعا، كوكشەتاۋعا كوشەدى دە سەرى اقان». اقاننىڭ اقتوقتىعا دەگەن ماحابباتى دۇنيەدەگى ەڭ جاقسىعا اسىلى قۇشتارلىق. «اقتوقتى ءبىر ءمولدىر بۇلاق، قۇيار جەرى كەڭ داريا... بار ارمانىم ءان مەن جىر، اقتوقتى ءاننىڭ ارقاۋى ەكەن، ارقاۋى جوق ءان بولمايدى». اقان اقتوقتىنى ومىرىنە سەرىك، ءار ىسىنە ورتاق سانايدى. ءسويتىپ ونىڭ اقتوقتى ءۇشىن كۇرەسى ءوزىنىڭ ءان مەن جىرى، تۆورچەستۆوسى ءۇشىن كۇرەسىنە ۇلاسادى.
درامادا شەبەر جاسالعان وبرازدىڭ ءبىرى اقتوقتى. اقتوقتى دراما تارتىسىنداعى ورنىنان قاراعاندا بايان سۇلۋ الۋانداس بولعانمەن، جەكە دارالانعان وبراز. دراماتۋرگ بايان سۇلۋدى ەپيكالىق ءىرى پلاندا السا، اقتوقتىنى ليريكالىق پلاندا الىپ، ءدال ءوز زامانىنىڭ مىنەزدەمەلەرىن بەرىپ، پسيحولوگيالىق ءدال، تەرەڭ سۋرەتتەرمەن بەينەلەيدى. سوندىقتان دا بۇل وبراز بايان سۇلۋ وبرازىنا ۇقساماي وزگە سالادا شىققان. اقتوقتى ءوز ورتاسىنىڭ قىزى. ول باسىندا باس بوستاندىعىن، ماحاببات بوستاندىعىن كوزدەپ، ەسكى داستۇرگە قارسى اشىق كۇرەسكە شىقپايدى. ناۋان حازىرەت اتاستىرعان، ءبىراق ءوزى سۇيمەگەن جالمۇحاننان بىردەن باس تارتپايدى. ونىڭ كوكسەگەنى كۇشىنىڭ جەتكەن جەرى — ءوز تويىنا جانى اشىر جاقسى ادامداردى شاقىرىپ، مۇڭ-زارىن توگىپ، شەرىن ءبىلدىرىپ اتتانۋ عانا. بۇل فەودالدىق زاماندا رۋحاني وزبىرلىققا قارسى تالاي قازاق قىزى جاساعان ءالسىز ىشكى نارازىلىق قانا. اقتوقتى وبرازى بىرتە-بىرتە جەتىلىپ دامي تۇسەدى، ونىڭ بويىنداعى قاسيەتتەرى دە بىرتىندەپ اشىلادى. اقانمەن جەتە تانىسا كەلىپ، قيالىنداعى جاقسى ارمانىن كوزىنەن كورىپ اقتوقتىنىڭ كوڭىلىندە وزىنە جاسالعان وزبىرلىققا قارسىلىق سەزىمى ويانادى. ول ەسكى داستۇرگە قارسى باس كوتەرگىسى دە كەلەدى، ءبىراق ءالى دە ەسكى سالتتان قول ءۇزىپ كەتە المايدى. ءبىر جاعىنان اقاننىڭ اماندىعىن ويلايدى. كوڭىلىندە ويانعان ماحابباتپەن بىرگە اقتوقتى حالىقتىڭ قالاۋلى اسىلىن دا تانيدى. ءوز الىنشە سوعان جاقتاسىپ ارا تۇسەدى، ياعني جاقسى سەزىم ونى دا كۇرەسكە باستايدى. جالمۇحان مەن ناۋاندار اقانعا ءزابىر كورسەتكەننەن كەيىن اقتوقتى ەسكى سالتتان بەزىپ، كۇرەسكە شىعادى. ول ەندى تەك قانا باس بوستاندىعىن، ماحاببات ازاتتىعىن كوزدەمەيدى، سونىمەن بىرگە جاقسىلىق ءۇشىن، جارقىن بولاشاق ءۇشىن دە كۇرەسەدى. اقتوقتىنىڭ وسى قاسيەتتەرى قازاق قىزىنىڭ جان سەزىمىمەن، ونىڭ وزىنە ءتان پسيحولوگيالىق بوياۋلارىمەن قابىسىپ، وتە شەبەر، شىندىق سيپاتىندا بەرىلگەن.
«اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسىندا بالتا، ءمارزيا، جىلكەلدى، مۇرات، بالۋان سياقتى ءار ءتۇرلى كولەمدى، دارەجەدە جاسالعان حالىق وكىلدەرىنىڭ وبرازدارى بار. وسىلاردىڭ ىشىندە اسىرەسە بالتا مەن بالۋان بەينەلەرى كوز تارتادى. بالتا قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىنان شىققان كوزى قاراڭعى، كوڭىلى ءتۇزۋ ادام. ونىڭ بويىندا ادىلەت ءسۇيۋشى، قاراپايىم ەرلىك، شىنشىل مىنەزدەر بار. ول ەسكىلىك جولىن قوس قولداپ ۇستاعان ادام ەمەس، ءوز اقىلى، ءوز ويىمەن ادىلدىكتى، شىندىقتى تانيتىن، سول ءۇشىن تاباندى الىساتىن ادام. بالتا رۋ باسى دەپ جالمۇحاننىڭ جەتەگىنە ەرە بەرمەيدى، ءار نارسەنى وزىنشە توپشىلايدى، ءوزىنىڭ حالىقتىق قاراپايىم ۇعىمىمەن شەشەدى.
جالمۇحان، ناۋان سياقتى شونجارلار مەن كەدەي حالىقتىڭ ماقساتىنىڭ قابىسپايتىنىن دا تۇسىنەدى. ول حازىرەتتىڭ قياناتىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن وعان قاتتى قارسى دا شىعادى.
«اتا-بابام سەنسىز دە ءولىپ كورگەن،
الماي قايتارعانى جوق ءازىر.
قورقىتقانىڭ سول بولسا،
مەنى-اق الماي قايتارسىڭ.
مەن دە ساعان سىرتىمدى بەرە قۇلارمىن
بالالار، باسا بەرىڭدەر، كورەيىك كۇشىن
دەپ. بالتا حازىرەتكە قارسى شىعىپ، اقاندى جاقتايدى. بالتا ءوزىنىڭ جالعىز ەمەس، ارتىندا سۇيەنىشى حالىق بارىن دا جاقسى بىلەدى. بالتا وبرازى بايسالدى، سالماقتى جاسالعان وبراز. ونىڭ بويىندا اقىل، سابىرلى ەرلىك، سالماقتى اشۋ، ادىلەتتىلىك سياقتى حالىقتىق قاسيەتتەر نانىمدى جيناقتالعان.
درامادا جاعىمسىز كەيىپكەرلەر — ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ كوپتەگەن نانىمدى وبرازدارى جاسالعان. جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ ىشىنەن ناۋان حازىرەتتىڭ كەسەك تۇلعاسى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇل ءدىن مەن بيلىكتى قولىنا قاتار ۇستاعان ەرەكشە وزبىر فەودال. ناۋان شىن ماعىناسىنداعى حازىرەت ەمەس، ول تەك ءدىندى جامىلعان ءىرى باي. ءدىن جولىن ءوز پايداسىنا جاراتىپ كەدەي حالىقتى ەزۋمەن بىرگە وعان بارىنشا رۋحاني وكتەمدىك جۇرگىزبەك بولعان ايلالى جىرتقىش. ونىڭ دىننەن جامىلعان پەردەسى تىم سەلدىر جۇقا دا ار جاعىنان جىرتقىشتىڭ ازۋى، تىرناعى ايقىن كورىنىپ تۇرادى. «قامشىم قالسا حازىرەتىڭدى قايتۋشى ەم، ءبىرى جۇگەن، ءبىرى نوقتا بۇل ەلگە». ناۋاننىڭ بۇل ءسوزى ونىڭ بار سىرىن اشىپ تۇر. ناۋان بارىنشا ەسكىلىكتى، قاراڭعىلىقتى جاقتايدى. ونىڭ ماقساتى «اڭقاۋ ەلگە — ارامزا مولدا» بولۋ. حالىق قاراڭعى بولسا ەسكى سالت، ءداستۇر، فەودالدىق ينستيتۋتتار مىعىم بولسا، ناۋاننىڭ حالىقتى قولدا ۇستاۋى، ونى شەكسىز قاناۋى جەڭىل بولماق. سوندىقتان دا ول ءاربىر جاڭالىق نىشانىمەن الىسادى. ءدىني دوگماتتاردىڭ ەڭ قاراڭعى انايى تۇرلەرىن بەرىك ۇستاۋعا تىرىسادى. ەركىندىك سۇيگىش، ساۋىقشىل، جارقىن جاندى ايەلى ءمارزيانى مەشىتكە كىر كەلتىردى دەپ تىرىلەي كومۋدەن تارتىنبايدى. ەركىن ويلى گۋمانيست اقانمەن بارىنشا الىسادى. ەسكىسىن بەرىك ساقتاۋ ءۇشىن جاڭالىقتىڭ ءاربىر نىشانىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتپاق بولادى. ەسكى ءداستۇردى بۇزعان اقتوقتىنى وزگە جۇرتقا «ۇلگى» ەتۋ ءۇشىن حايۋاندىق جازاعا بۇيىرادى. «قاتىن قارعىسىنان قاراڭعىلىق ورناعانىن كورگەنىم جوق، باس تاڭباڭدى، جالمۇحان، قاراۋىلدىڭ ۇل-قىزىنا ۇلگى بولسىن، بايلاپ جىبەر ءبىر ەسەكتىڭ موينىنا»، — دەيدى ول.
ناۋان دىنگە شورقاق بولعانمەن، بىربەتكەي، ۇر دا جىق، اڭعال جاۋ ەمەس، زاماننىڭ قۋلىق-سۇمدىعىن، اقىل-ايلاسىن بويىنا سىڭىرگەن ءارى كۇشتى، ءارى ەپتى جاۋ. ول اقاندى دا بىردەن باسقا تەپپەيدى، الدىمەن وعان كەشىرىم جاساپ، ءوز باۋىرىنا تارتقىسى كەلەدى. اقان قۇنىن جاقسى بىلەدى. جەل باسىلىپ، كۇن اشىلاتىن. ەستى ەمەس پە ەدىڭ، اقانجان» — دەپ، جىلى سويلەپ، ءبىر جاعىنان اعايىنشىلىعىن ساتىپ ىشىنە تارتقىسى كەلەدى. ودان ءارى «كوندىكپەگەن اساۋدىڭ قىتىعىنا نەگە تيەسىڭ، اكەڭ نە دەدى جاڭا، شالا-جانسار دىنىمە تيمە دەگەن جوق پا»، — دەپ جارىق دۇنيەنى كوزدەگەن اقاننىڭ الدىنان حالىقتىڭ قاراڭعىلىعىن توسىپ، اقان ماقساتىنىڭ ۇمىتسىزدىگىن دالەلدەپ، ونى ءوز جولىنا بۇرماق بولادى. ال، اقاندى اقىلمەن كوندىرە المايتىنىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن: «ءۇنىڭدى شىعارماۋعا جەتەدى مەنىڭ سالماعىم» — دەپ، ونى قورقىتىپ تا كورەدى. وسىلاي بارلىق ايلا-امالىن تاۋىسقاننان كەيىن ول اقانمەن جان اياماي الىسادى. ناۋان ءمارزيانى جوقتاپ ۇلكەن داۋدىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاپ كەلگەن جالمۇحاندى دا وزىنە قاراتىپ الادى. ول ءىستىڭ استى مەن ءۇستىن، ءىشى مەن سىرتىن بىلە قوياتىن ارىدەن توپشىلايتىن قۋ. ءمارزيا داۋى باستالىسىمەن-اق جازىقسىز جازالانعان ايەل قۇنىن شىن جوقتايتىنداردىڭ كىم ەكەنىن سەزەدى. جالمۇحاننىڭ دا بار بولدىعىن، كومەيىن تانيدى. سوندىقتان دا ءتۇبى وزىنە بەيىم تۇرعانداردى ماڭايىنا جيناپ، نەگىزگى دۇشپاندارىمەن الىسادى. وسىنداي قۋلىق-سۇمدىعى، اقىلى مەن ايلا ارەكەتى قياس وجارلىعىنا، ەش قىلمىستان تارتىنبايتىن وجەتتىگىنە، قايسارلىعىنا ۇلاسىپ، ناۋان وبرازىن سول زاماننىڭ ءبىر كەسەك تۇلعاسىنا اينالدىرادى. مەڭىرەۋ كۇش، ايلاكەر اككىلىكپەن، ارامدىق، زۇلىمدىقپەن استاسىپ، جان شوشىرلىق سيپاتقا ەنەدى.
جالمۇقان ءبىر كەزدە زور بايلىق پەن بيلىككە يە بولىپ، ەل باسقارعان تورە تۇقىمى. ءبىراق پەسادا سۋرەتتەلگەن داۋىردە تورەلەردىڭ داۋرەنى ءوتىپ، قولدان بيلىك كەتىپ، داۋلەتى شاشىراعان كەز. ولاردىڭ قوعامداعى ورنىن جاڭا كۇش — رۋ باسى باي، فەودالدار باسقان. ەندىگى كۇش وسىلاردا. جالمۇقان ناۋانعا: «مەنىڭ سەندەي، سەنىڭ مەندەي كۇنىمىز كەشە عانا ەمەس پە ەدى. قاشان كەسىپ ءوتىپ ەڭ الدىمنان» — دەپ، ءوزىنىڭ وتكەندەگى مىقتىلىعىن ەسكەرتەدى. ءبىراق ول ونىڭ بۇگىنگىسى ەمەس، وتكەن كۇنى. ەندى وندا پالۋانمەن الىسار دارمەن جوق. جالمۇقان كەيىن قاراپ تۇرعان، بولاشاققا ەمەس، وتكەنگە قاراپ تۇرعان ادام. ويتكەنى ونىڭ بولاشاعى جوق، بار داۋرەنى ارتىندا قالعان. سوندىقتان دا ول ءتىپتى ءزابىر كورىپ كەلگەننىڭ وزىندە، كەكتىڭ ەسكى، ءادىلسىز شەشىمىن ىزدەيدى. «قارىنداسىمدى تىرىدەي كومگەندەي نە ايىبى بار ەدى. شىڭعىستىڭ ارۋاعىن مەن دە شاقىرام، كەسىمىڭدى ايت دەدىڭ عوي، مەن دە ءبىرىڭدى تىرىدەي كومەم، كىمىڭدى قياسىڭ سونىڭدى ايت»، — دەيدى ول ناۋانعا. ءسويتىپ جالمۇقان ادىلەتتىك ىزدەمەيدى، ءبىر قياناتتىڭ ورنىن ءبىر قياناتپەن، ءبىر قىلمىستىڭ ورنىن ءبىر قىلمىسپەن تولتىرماق بولادى. مىنە، سوندىقتان دا ول ناۋان حازىرەتپەن تابىسادى. ويتكەنى ەكەۋىنىڭ شىققان ءتۇبى دە، ماقساتى دا ءبىر. دراماتۋرگ جالمۇقان وبرازىن ءوز لوگيكاسىمەن دامىتىپ، جاقسى الىپ شىققان. جالمۇقاننىڭ ءسوزى دە ويىنا، مىنەزىنە لايىق بولىپ كەلىپ وتىرادى. «قارا ارۋاق قايدا جاتسىڭ تەبىرەنبەي، شاڭىراعىڭا قوبىز ويناتىپ جاتقان جوق پا، ءوز ۇيقىڭ تىنىش بولعانىنا ءمازبىسىڭ». وسى ديالوگتا جالمۇقاننىڭ بار بەينەسى تۇر. جازۋشى جالمۇقاننىڭ سىرت بەينەسىن، تاپتىق مىنەزدەمەسىن بەرىپ قانا قويماي، ونىڭ حاراكتەرىن، پسيحولوگياسىن دا شەبەر اشقان. بايلىقپەن كۇشتى بولاتىن ادامدار وزىنەن داۋلەتى اسقان ادامداردىڭ الدىندا جالتاق بولادى. بۇل مىنەز جالمۇقاندا دا بار. ول كەيىن ناۋانمەن تىزە قوسىپ العاننان سوڭ قايتادان كۇشەيىپ، قايراتىنا مىنەدى.
«قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» تراگەدياسى حالىق اۋىز ادەبيەتىنە قۇرىلعان، ونداعى وقيعانىڭ تاريحي كەزەڭىن، ءداۋىرىن ءدال بەلگىلەۋ وتە قيىن بولعاندىقتان جازۋشى شامامەن توپشىلاپ، قازاق ءومىرىنىڭ ەرتەرەك كەزەڭىن الادى. پاتريارحالدىق-رۋلىق قوعام ءومىرىنىڭ سيپاتتارىن بەرەدى. ال «اقان سەرى — اقتوقتى» وقيعاسى بەرىرەكتە بولعان. ونىڭ ءداۋىرى، مەزگىلى انىق. اقان 1843 جىلى تۋىپ، 1913 جىلى قايتىس بولعان. جازۋشىنىڭ سۋرەتتەپ وتىرعان ءداۋىرى وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ تۇسى. ارينە، بۇل كەزدەگى قازاق ءومىرىن قوزى كورپەش زامانىنداعى قازاق ومىرىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. بۇل ءداۋىردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سيپاتىن جازۋشى «اقان سەرى — اقتوقتى» تراگەدياسىندا ەداۋىر كەڭ قامتىعانمەن زاماننىڭ نەگىزگى بەلگىسى — قازاق اۋىلىنداعى تاپتاردىڭ جىكتەلۋى، تاپ قايشىلىعى — تاپ كۇرەسى دراماعا تەرەڭدەپ ەنە المايدى. سول كەزدەگى ۇلكەن زامان شىندىعى — ۇلى ورىس حالقىنىڭ، ورىس مادەنيەتىنىڭ ىقپالى دا پەسادا ءسوز ەتىلمەيدى.
پەساداعى بۇل ولقىلىق باستى كەيىپكەر اقان ءومىرىنىڭ شىندىعىنا بايلانىستى سياقتى. اقان ابايدىڭ زامانداسى. ءبىراق ول اباي دارەجەسىنە جەتە العان جوق. اقان قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى، تاعدىرى ءۇشىن ۇلى ورىس حالقىنىڭ تاريحي ءرولىن جەتە تۇسىنبەدى. ورىس مادەنيەتىنىڭ پروگرەستىك ماڭىزى دا اقان ۇقپاعان جاعدايدىڭ ءبىرى. تاماشا اندەرىمەن ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان دارىندى اقان شيەلەنىسكەن الەۋمەتتىك تاپتىق كۇرەستەن قالدى. دراماتۋرگ اقان ءومىرىنىڭ شىندىعىنان اسپاي — درامانى سول ءداۋىردىڭ ەڭ نەگىزگى قاجەتتى ماسەلەلەرىنە جاناما-جالپى گۋمانيستىك سارىنعا قۇرعان.
قازاق ءومىرىنىڭ سول كەزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك سيپاتىن قوعامنىڭ باستى كۇشتەرىنىڭ دامۋىن، نەگىزگى كۇرەس باعىتىن، قىسقاسى بەلگىلى ءبىر تاريحي كۇردەلى كەزەڭدەگى حالىق ءومىرىنىڭ شىندىعىن جازۋشى كەيىنىرەك كەلە «ويانعان ولكە» رومانىندا مول قامتىپ، كەڭىرەك، تەرەڭىرەك اشتى.
درامالىق كولليزياسىنىڭ ۇتقىرلىعى، شەبەرلىگى جاعىنان، نەگىزگى كونفليكتىڭ قاتتى شيەلەنىسىپ، تەرەڭ استارلانىپ، سىرتقى قاقتىعىستىڭ ىشكى فيلوسوفيالىق ءمان الىپ، الەۋمەتتىك ۇلكەن تۇرعىعا كوتەرىلۋى جاعىنان «اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسى قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ جاڭالىعى بولدى. قايتالانباس كەسەك وبرازدار، تۇتاس تەرەڭ حاراكتەرلەر، قازاق ءتىلىن ەڭ جاقسى جاعىنان تانىتاتىن شىن ماعىناسىنداعى پوەزيالىق، كوركەم ءتىل پەسانىڭ بۇل ماڭىزىن راستاي تۇسەدى.
عابيت مۇسىرەپوۆ 1950 جىلى «امانكەلدى» دراماسىنىڭ جاڭا ۆاريانتىن اياقتادى. بۇل پەسانىڭ العاشقى ۆاريانتى 1936 جىلى جازىلعان بولاتىن. ەرتەرەكتە باستاعان بۇل ەڭبەگىنە جازۋشى تۆورچەستۆولىق ەلەۋلى كەزەڭدەردەن ءوتىپ، ەسەيگەن شاعىندا، سونىمەن بىرگە ادەبيەتىمىزدىڭ، ونىڭ جاس جانرى دراماتۋرگيامىزدىڭ كوركەمدىك-يدەيالىق دارەجەلەرى جوعارىلاپ، جاڭا بەلەسكە كوتەرىلگەن شاعىندا قايتىپ ورالدى.
1916 جىلعى حالىق كوتەرىلىسى، قازاقستانداعى ازامات سوعىسى جايىندا ادەبيەتىمىزدە ءبىراز شىعارمالار جازىلدى. ول شىعارمالاردىڭ كوبىسى جازىلعان كەزەڭىندە ءتاۋىر بولعانمەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇراقتى قورىنان ورىن الا المادى. وسى ۇلكەن تاريحي كەزەڭگە ارناپ جازىلعان شىعارمالاردان ءالى دە كوركەمدىك قۇنىن جوعالتپاي كەلە جاتقان، قازاق، ادەبيەتىنىڭ تابىسىنا كىرەتىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «تۇنگى سارىن» تراگەدياسى مەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوز» رومانى عانا. وسى داۋىرگە ارنالىپ جازىلعان شىعارمالاردىڭ ۇزاق تۇراقتاماۋىنا باستى سەبەپ بولعان نارسە كوپ جازۋشىلارىمىزدىڭ سول تاريحي كەزەڭدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدى، تاپ كۇشتەرىنىڭ ارا سالماعىن، قوزعالىستىڭ نەگىزگى باستاۋشى كۇشتەرىن كورسەتە الماۋى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ادەبيەتىمىزدىڭ جاستىعى، سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن جەتكىلىكتى تۇردە مەڭگەرە الماعاندىعى بولدى. 1916 جىل، ازامات سوعىسى وقيعالارىنان الىنىپ جازىلعان كوپ شىعارمالاردىڭ كوركەمدىك شەشىمى جابايى، ادام وبرازدارى ءبىر جاقتى، جالاڭ قابات بولىپ كەلدى. ءا. ابىشيەۆتىڭ «ارمانسىزدار» پوۆەسى، س. مۇقانوۆتىڭ «پارتبيلەت»، ش. قۇسايىنوۆتىڭ «بوران» پەسالارى تاعى باسقا دا وسى كۇنى اتى ۇمىت بولعان تولىپ جاتقان پەسا، پوەمالار شىن ماعىناسىنداعى كوركەم ادەبيەت جاساۋ جولىنداعى جاتتىعۋ، ۇيرەنۋ دارەجەسىنەن اسا المادى. مىنە، وسىنداي كوپ ەڭبەكتىڭ ىشىنەن سارالاپ جوعارىدا اتالعان ەكى شىعارما شىقتى.
امانكەلدى يمانوۆ حالىق باتىرى. ول روسسياداعى حالىقتار تۇرمەسى بولعان ساريزمگە قارسى 1916 جىلعى قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسىنىڭ ءىرى باسشىسى. ازامات سوعىسىنىڭ گەرويى، قازاقتان العاشقى شىققان بولشيەۆيك-كوميسسار. قازاق ادەبيەتىندە سوڭعى كەزگە دەيىن وسى ۇلكەن تاريحي تۇلعاعا، ول باستاعان ۇلكەن تاريحي قيمىلعا ارنالعان ەلەۋلى شىعارما جاسالماي كەلدى. عابيت مۇسرەپوۆ دراماتۋرگيا جانرىندا سونداي شىعارما جاساۋعا تالاپتاندى.
امانكەلدىنىڭ ءقازىر حالقىمىزعا بەلگىلى تاريحي بەينەسى اسا كۇردەلى. حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان بۇل كەسەك تۇلعا ءوز ەلىمەن بىرگە، ءوزى باستاعان قوزعالىسپەن بىرگە زور ساياسي دامۋ جولىن باسىنان كەشتى. حالىقتىڭ ستيحيالىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى امانكەلدى ازامات سوعىسى تۇسىندا لەنينيزم يدەياسى ءۇشىن سانالى كۇرەسكەر دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. امانكەلدىنىڭ ءوسۋ جولى ءوز ورتاسىنان ەرەكشە، تاريحي جاعدايدان بولەك بولعان جوق، قايتا سونىمەن تىعىز قابىستى. ول باستاعان پاتشا ۇكىمەتىنە جالپى قارسىلىق — ستيحيالىق قوزعالىس — ازامات سوعىسىنا ۇلاستى. سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن، سوسياليستىك يدەيا ءۇشىن نىسانالى، باياندى كۇرەسكە اينالدى. مىنە، سوندىقتان دا امانكەلدى تۋرالى شىعارما حالىق تۋرالى، حالىقتىڭ ويانۋى، ونىڭ اسا ءبىر تاريحي كۇردەلى كەزەڭدە ساياسي ءوسۋ جولى تۋرالى شىعارما بولۋعا ءتيىس.
جازۋشى وسى ابىرويى مەن سالماعى تەڭ اسا قيىن مىندەتتى موينىنا الدى. «امانكەلدى» دراماسىنداعى ەڭ الدىمەن اڭعارىلاتىن نارسە، دراماتۋرگ سول جازىن وتىرعان ءداۋىرىنىڭ تاريحي جاعدايىن، كوتەرىلىس الدىنداعى ساياسي اتموسفەرانى، كوتەرىلىستىڭ حاراكتەرىن، باعىتىن، تاپتىق، الەۋمەتتىك قۇرامىن، ولاردىڭ ارا سالماعىن، جەتەكشى كۇشىن دۇرىس ۇعىنىپ، ورىندى شەشكەن. 1916 جىل كوتەرىلىسى مايدانداعى قارا جۇمىسقا ادام الۋ تۋرالى پاتشا ۋكازىنا قازاقتاردىڭ ستيحيالىق قارسىلىعىنان باستالدى. بۇل ستيحيالىق قوزعالىسقا روسسيانىڭ جۇمىسشى تابى، كوممۋنيست پارتياسى ساياسي باعىت بەردى. كوتەرىلىستىڭ تاپتىق قۇرامى الا بولدى. وعان ءىرى فەودالدار، بولىستار، بۋرجۋازيالىق ييتەلليگەنتتەر ارالاسپاعانمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتان اسكەر الۋ ساياساتىنا نارازى كەيبىر بايلار، اۋقاتتى ادامدار قاتىستى. ءبىراق، ولار كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى شەشۋشى كۇشى بولا العان جوق جانە ۇلكەن ىقپال جۇرگىزىپ، باعىتىن دا بەلگىلەي المادى، كەيىن كەلە قوزعالىستان شىعىپ قالدى. دراماتۋرگ كوتەرىلىستىڭ وسى سيپاتىن، ەرەكشەلىگىن جاقسى اڭعارعان.
درامادا كوتەرىلىستىڭ حالىقتىق حاراكتەرى اجەپتاۋىر نانىمدى جاسالعان، كوپتەگەن حالىق وكىلدەرىنىڭ وبرازدارى ارقىلى بوي كورسەتكەن. سول وبرازدار ارقىلى بۇقارا حالىقتىڭ ساياسي ءوسۋ جولى دا ايقىن تانىلادى. پلاستۋنوۆ، پەتر لوگينوۆ وبرازدارى ارقىلى ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ، بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ كوتەرىلىسكە ەتكەن ىقپالى، جەتەكشىلىك ءرولى سۋرەتتەلگەن.
العان تاقىرىبىنىڭ تاريحي جاعدايىن، ساياسي باعىتىن دۇرىس تانىعان جازۋشى كەيبىر جاعدايلاردا ونىڭ كوركەمدىك شەشىمىن دە تابا بىلگەن. پەساعا قاتىسۋشى ءاربىر كەيىپكەردىڭ تاپتىق تەگىن، ساياسي بەت الىسىن بەلگىلەپ قانا قويماي، ولارعا جاندى بەينە، زاماندىق سيپات، تابيعي تىرشىلىك بەرۋگە كۇش سالعان. كەيبىر وبرازدار داۋلى بولعانمەن، نەگىزىنەن العاندا پەساداعى كوپتەگەن جاندى كەيىپكەرلەر ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ بەينەسىن اڭعارتادى. الىنعان تاقىرىپتىڭ تاريحي ءمانى مەن ورىسىنە ساي دراما ەپيكالىق ستيلدە جازىلعان. دراماتۋرگ مۇندا پسيحولوگيالىق نازىك سۋرەتتەرگە، تۇرمىستىق ۇساق سيپاتتارعا بارا بەرمەيدى، پەسا كەيىپكەرلەرىنىڭ قيمىلدارىن ءىرى، حاراكتەرلەرىن كەسەك بەينەلەۋگە بوي ۇرادى. مۇنداعى ادام تاعدىرلارى زامان تاعدىرىمەن، ەل تاعدىرىمەن استارلاسىپ جاتادى.
تاقىرىپ درامانىڭ كومپوزيسياسىن دا بەلگىلەيدى. مۇندا «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» تراگەدياسى سياقتى وقيعا بىردەن شيەلەنىسىن، تارتىسۋشى كۇشتەر تەز سارالانىپ، كەيىپكەرلەردىڭ باعىتى مەن دراماداعى ورنى باسىنان-اق بەلگىلەنبەيدى. الدىمەن نەگىزگى كونفليكتىڭ ۇشتىعى كورىنىپ، ول ءوسىپ دامي تۇسەدى. نەگىزگى تارتىسقا جول بويى تولىپ جاتقان جەكە تارتىستار ءورىلىپ، پەسانىڭ ارناسى كەڭي بەرەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ تارتىستىڭ ەكى باسىنداعى كۇشتەرگە ءتۇرلى وزگەرىستەر ەنىپ، كۇرەس باعىتى دا وزگەرىپ دامي تۇسەدى. تارتىسقا تۇسكەن كەيبىر كۇشتەر شىعىپ قالىپ، ونىڭ ورنىن جاڭا كۇشتەر باسادى.
پەسانىڭ باسىندا جازۋشى كوتەرىلىس الدىنداعى اتموسفەرانى تانىتادى. وقيعا تورعايداعى جىلقى بازارىنان باستالادى. بۇل ساحنادا ءبىز پاتشا ۇكىمەتىنىڭ حالىققا جاساعان قىسىمىن، تولىپ جاتقان زاڭسىزدىعىن، وزبىرلىعىن كورەمىز. ەكىنشى جاعىنان، وسىعان قارسى حالىق نارازىلىعى تانىلادى. ادىلەتسىزدىككە توزە الماعان امانكەلدى العاشقى رەت ستيحيالىق قارسىلىق كورسەتەدى. ءجابىر كورگەن بۇقارا حالىقتى جاقتايدى. وسىدان-اق ەكى كۇشتىڭ العاشقى سوقتىعىسى بايقالادى. ونىڭ ءبىرى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتى، سول ساياساتتى جاقتاپ ىسكە اسىرۋشىلار وياز الەكسەي لوگينوۆ باستاعان توپ، ەكىنشى جاعى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا، وزبىرلىققا نارازى حالىق، ونىڭ جوعىن جوقتاۋشى امانكەلدى. بۇل كۇش ءالى بىر-بىرىمەن بىتىسپەس كۇرەسكە شىققان جوق. بۇل جەردە تەك بولاشاق ءىستىڭ ءدۇمپۋى عانا بار. وسى ءبىرىنشى ساحنادا ورىس ارمياسىنىڭ وفيسەرى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ مۇگەدەگى پەتر لوگينوۆتىڭ تاعدىرى اشىلادى. بۇل وفيسەرمەن ءبىزدىڭ العاشقى تانىستىعىمىزدا ونىڭ ءالى دە ساياسي بەت الىسى بەلگىسىز، ماقساتى انىق ەمەس. وندا تەك زامانعا نارازىلىق پەن ادىلەت سۇيگىش جاقسى جۇرەك بار. ول كۇرەستەن بەزىپ،ءومىر اعىمىنا ارالاسپاي، بار نارازىلىعىن ىشتە ساقتاپ تىنىش جاتپاق تا بولادى. ءبىراق وسى ءبىرىنشى ساحنانىڭ وزىندە كوز الدىندا ىستەلىپ جاتقان ادىلەتسىزدىككە توزە الماي جازىقسىز حالىققا ارا ءتۇسىپ، از دا بولسا كۇرەسكە ارالاسا باستايدى. ءسويتىپ پاتشا وكىمەتىنىڭ قىسىمىنا، تەپكىسىنە نارازى قازاق حالقى الدىڭعى قاتارلى ادىلەت سۇيگىش ورىس ادامدارىنىڭ اراسىنان دوس تابادى. مىنەكي، ءبىرىنشى ساحنادا ءۇش سالاداعى كۇشتىڭ نەگىزى بەلگىلەنىپ، ولاردىڭ بولاشاق ايقاسىنىڭ ءدۇمپۋى سەزىلەدى. وت قويسا لاپ ەتەيىن دەپ تۇرعان كوتەرىلىس الدىنداعى اتموسفەرا دا سەزىلدى.
ەكىنشى كورىنىستەگى امانكەلدىنىڭ پەتەربۋرگقا بارۋى درامانىڭ ودان ءارى دامىپ شيەلەنىسە ءتۇسۋىن ەداۋىر السىرەتىپ تۇرعان جاي بايانداۋ عانا بولاتىن. جازۋشى پەسانىڭ ساحنالىق ۆاريانتىندا بۇل كارتينانى الىپ تاستاعان. كەلەسى كارتينادا وقيعا بىردەن شيەلەنىسىپ كۇرەسۋشى كۇشتەر تەز سارالانىپ شىعادى. مايدانداعى قارا جۇمىسقا قازاقتاردى موبيليزاسيالاۋ جونىندەگى پاتشا ۋكازى جاريالانعاننان كەيىن حالىق نارازىلىعى بۇرق ەتىپ بىردەن كورىنەدى. امانكەلدى كوتەرىلىس باستايدى. ۇلكەن بايلار مەن بولىستار، قازاقتىڭ بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتتەرى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتىن جاقتاپ شىعادى. وسىلاي دراماداعى نەگىزگى ەكى كۇش اراسىنداعى بىتىسپەس انتاگونيستىك كونفليكت باستالىپ ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە دەيىن ءورشىپ دامي بەرەدى. وسى نەگىزگى كونفليكتىگە ەندى تولىپ جاتقان تارتىستار ارالاسىپ ورىلەدى. ول بانۋ مەن كەنجەعارا اراسىنداعى دراما، كوتەرىلىسشىلەر ىشىندەگى جانار مەن امانكەلدى اراسىنداعى تارتىس، اعاسىمەن بىتىسپەس قارسى كۇرەسكە شىققان پەتر لوگينوۆتىڭ باسىنداعى دراما، ەسكىلىك قورشاۋىنان شىعا الماعان كوزى قاراڭعى، وسكەن زاماننىڭ تالابىنان ارتتا قالىپ، وعان قىرسىعىن تيگىزگەن كەتە باتىردىڭ تراگەدياسى. نەگىزگى تارتىسقا قوسا ورىلگەن بۇل تارتىستار تەك زامان بەينەسىن تولىقتىرىپ قانا قويماي، سول ءداۋىردىڭ اسا كۇردەلى جاعدايلارىن، كۇرەس سيپاتتارىن، وقيعانىڭ تاپتىق ءمانىن تەرەڭدەتە تۇسەدى.
جازۋشى «امانكەلدى» دراماسىندا ءار ءتۇرلى دارەجەدە قالىپتاسقان كوپتەگەن شەبەر وبرازدار جاسادى. امانكەلدى، تاۋكە، پلاستۋنوۆ، لوگينوۆ، مۇڭايتپاس، جايناق، بانۋ سياقتى حالىق وكىلدەرىنىڭ جاعىمدى وبرازدارىن، وياز باستىعى الەكسەي لوگينوۆ، كەنجەعارا جانار، تىماقباي سياقتى ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ جاعىمسىز وبرازدارىن جاسادى.
امانكەلدى وبرازىن جاساۋدا جازۋشى نەگىزىنەن تاريحي شىندىققا سۇيەنگەن. كوپ جاعدايدا ونىڭ ءومىربايانىنداعى وقيعالار ساقتالىپ وتىرعان. تاريحتاعى امانكەلدى كۇردەلى كەسەك تۇلعا. پەساداعى امانكەلدى سول تاريحتاعى امانكەلدىنىڭ كوپ جاقسى قاسيەتىن اڭعارتادى. امانكەلدىنى حالىق، ءداۋىر تۋعىزادى. امانكەلدى ءوز حالقىنىڭ كوپتەگەن ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا مول سىڭىرگەن ادام. ول ەر جۇرەك باتىر، ادىلەت سۇيگىش، گۋمانيستىك قاسيەتتەر مەن ۇلكەن جان يەسى. اقىلدى، سابىرلى، ۇستامدى قاسيەتتەرى جانە بار. وسىنداي كەسەك تۇلعالى ادام تار زامانعا كەز بولىپ وزبىرلىق، ادىلەتسىزدىك زاردابىن تارتىپ، حالقىنىڭ جان اشىر قامقورى بولادى. ونىڭ وتكەن-كەتكەنىنە كوز جىبەرىپ، جاقسىسى مەن جامانىن اجىراتىپ، بولاشاق تاعدىرىن ويلايدى؛ قينالادى، ىزدەنەدى. «مىڭ ءزابىردىڭ ءبىرى عوي بۇل، ءبىر جولعىدان اقتالارسىڭ، كەلەر جولى ەگىزدەپ كەلمەسىنە كىم كەپىل. ءبىردى عانا شاعىم ەتىپ بارسام ماعان ۇيات بولار دا مىڭدى ايتىپ بارسام زاڭعا ۇيات بولىپ جۇرەر...» بۇل ءوز زامانىنىڭ وزبىرلىعىنا كوزى جەتكەن، ادىلەتتى كۇشتىلەردەن كۇتۋگە بولمايتىنىن تۇسىنگەن ادامنىڭ ءسوزى. امانكەلدى كۇرەس جولىنا وسىنداي سەنىممەن تۇسەدى.
امانكەلدىنى ءبىز ىزدەنۋ، ءوسۋ ۇستىندە كورەمىز. ول حالىقتىڭ ستيحيالىق كوتەرىلىسىنە تايىنباي باسشىلىق ەتەدى. ءبىراق ەندى سول كوتەرىلىسكە بەلگىلى ماقسات، باعىت بەرۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. اشىنعان حالىقتى زور ماقساتقا باستاپ، ونىڭ قاندى كۇرەسىن باياندى جەڭىسكە جەتكىزگىسى كەلەدى. «اتتان» دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەدى، نە ءۇشىن ەكەنىن ەلدىڭ ءوزى دە بىلەتىن. ەندى بۇل ەلگە مىقتى ءبىر قازىق كەرەك ۇيرەنگەن، قۇلاعىنا سىڭگەن ءسوز ەسكى دە بولسا بار. جاڭانى مەن دە تابا المايمىن» ... كۇرەستىڭ شىتىرمان جولىندا وسىنداي قينالعان باتىر ورىس جۇمىسشىلارىنا ارقا سۇيەيدى. ءوز حالقىنىڭ تاريحي جولىنىڭ ورىس حالقىمەن بىرگە ەكەنىن كوپ تولعانىپ ۇعادى. «ءبىز سوناۋ قالماق جورىعىندا شۇبىرىندىعا اينالىپ، ورىس حالقىن پانالاپ جان ساقتاپ قالىپ ەدىك، سودان بەرى ورىس حالقىن اعا تۇتىپ تىلەكتەس وتىرعان، بولاشاعىمىز ءبىر دەپ وتىرعان ەلمىز...»، — دەيدى امانكەلدى. بۇل حالقىنىڭ وتكەن-كەتكەنىن، تاريحي جولىن توپشىلاپ، بولاشاعىن دۇرىس مەگزەگەن ادامنىڭ ءسوزى. پەسادا امانكەلدى روسسيانىڭ دا جاقسىسى مەن جامانىن ايىرا بىلگەن، سول زامانداعى ورىس حالقىنىڭ دا اۋىر ءحالىن تۇسىنە بىلگەن ادام بولىپ كورىنەدى. ول قاراڭعى ۇيگە قاماتام دەپ قورقىتقان گەنەرال-گۋبەرناتور ەۆەرسمانعا: «مەنىڭ قۇلاعىما دا تيگەن ءبىرتالاي سوزدەر بار — روسسيا حالقى ونسىز دا قاراڭعى ۇيدە وتىرعان كورىنەدى. ودان ەندى قورىقپاساق كەرەك»، — دەپ، جاۋاپ قايىرادى. 1916 جىلدىڭ كوتەرىلىسىنىڭ باسىنا امانكەلدى وسىلاي حاراكتەرى قالىپتاسىپ، اقىل-ويى جەتىلىپ، ساياسي ساناسى ەداۋىر وسكەن جاعدايدا كەلەدى. دراماتۋرگ ودان ءارى باستى گەرويىنىڭ ءوسۋ جولىن دامىتىپ، جان-جاقتى قابىلەتىن اشا تۇسەدى. قارۋلى كۇرەس ۇستىندە امانكەلدى ەر جۇرەك، باتىر، قاجىرلى قايراتكەر، قاجىماس ەڭبەكشى، ىسكەر بولىپ كورىنەدى. ول قوزعالىستىڭ بولاشاعىن ويلاپ ۇزاق، ۇلكەن ايقاسقا دايىندالىپ، كوتەرىلىسشى حالىقتان اسكەر قۇرۋ شاراسىنا كىرىسەدى. ءبىز بۇل ارادا امانكەلدىنىڭ ۇلكەن ۇيىمداستىرعىش، ىسكەرلىك قابىلەتىن تانيمىز. پەسانىڭ سوڭعى جاعىندا امانكەلدى قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىن ۇيىمداستىرۋشى، قىزىل اسكەر بولىمدەرىن قۇرۋشى، مەملەكەتتىك جانە اسكەري قايراتكەر رەتىندە، ءىس ۇستىندە ءتاۋىر كورىنگەن. بۇل ارادا امانكەلدى سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياساتىن ىسكە اسىرۋدا قازاق بايلارىنا، ولاردىڭ جەتەكشى كۇشى ۇلتشىل الاشوردا باسشىلارىنا قارسى بىتىسپەس ساياسي كۇرەسكەر رەتىندە دە كورىنەدى. امانكەلدىنىڭ ساياسي كۇرەسكەرلىگى، اقىلدىلىعى مەن كورەگەندىگى ءوزى باستاعان كۇرەستىڭ ىشىنە كىرىپ ىرىتكى سالماق بولعان جاپارمەن اراسىنداعى تارتىستان دا ايقىن تانىلادى. ءوزى باستاعان قوزعالىستىڭ تاپتىق قۇرامىنىڭ الالىعىن، اسىرەسە، قالىڭ بۇقارانىڭ تاپتىق ساياسي سەزىمىنىڭ ءالى دە ويانىپ بولماعاندىعىن ۇعىنىپ امانكەلدى جاپارمەن كەلىسىمگە بارادى. ءبىراق ول جاپارعا ىمىراشىلدىق جاسامايدى، ءوز پوزيسياسىن بەرمەيدى، قايتا جاپاردىڭ كوپشىلىكتىڭ كەيبىر توبىنا جۇرگىزەتىن اسەرىن ءوز ماقساتىنا، كۇرەس ماقساتىنا شەبەر پايدالانادى. ول جاپاردى حان ەتىپ قاۋقيتىپ قويىپ، كوپشىلىككە ىقپال ەتۋدەن، شىن ماعىناسىنداعى كوتەرىلىس باسشىلىعىنان اۋلاقتاتىپ تىزگىندى ءوز قولىنا بەرىك ۇستايدى.
امانكەلدى ءبىر جاعىنان پلاستۋنوۆ سياقتى ساياسي سانا-سەزىمى جوعارى ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ وكىلىنە ارقا سۇيەپ، سولاردان ۇيرەنسە، ەكىنشى جاعىنان، حالىققا، ونىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىنە ارقا سۇيەيدى، ولاردى باۋلىپ، تاربيەلەيدى، ءوزى دە سولاردان ۇيرەنەدى. تاۋكە شال، مۇڭايتپاس، جايناق، بانۋ سياقتى حالىق وكىلدەرى امانكەلدىنىڭ تىرەگى بولادى. مىنەكي، وسىلاي جازۋشى امانكەلدىنىڭ تاريحتىق بەينەسىن، ءوسۋ جولىن ۇلكەن اسكەري، مەملەكەتتىك، ساياسي قايراتكەرلىك سيپاتتارىن سوسياليستىك رەاليزم مەتودىمەن كوركەم شىندىققا ساي ەتىپ اشۋعا تالاپتانادى.
جازۋشى امانكەلدىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىن دە بىركەلكى ءتاۋىر اشقان. ونىڭ جاۋ جۇرەك ەرلىگى، اق جۇرەك ادالدىعى، مەيىرباندىعى قاجىرلى قايراتى، قيمىل-ارەكەتىنە، ىسىنە، ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى كورىنىپ وتىرادى.
مىنەكي ءبىز امانكەلدى بويىنداعى سان الۋان تاماشا قاسيەتتەردى ءتىزىپ شىقتىق. وسىنىڭ ءبارى پەسادا جازىلعان. ءبىراق سۇيتە تۇرىپ امانكەلدى بەينەسىنە كىسىنىڭ قارنى اشاتىنى قالاي؟ امانكەلدى نەگە ەرەكشە ەستە قالمايدى؟ ەڭ الدىمەن امانكەلدىنىڭ قايتالانباس ەرەكشە حاراكتەرى، توسىننان سوعىلعان سوم تۇلعاسى جاسالىنباعان. ال قايتالانباس حاراكتەر جاسالماعان جەردە — جاقسىلىقتىڭ جيىنتىعىن گەرويدىڭ بويىنا قانشا سىقاپ تىققانمەن — وبراز كەمەلىنە كەلمەيدى ەكەن.
اۆتور گەرويىنىڭ جاقسىلىق جاعىن كوبىرەك ايتامىن دەگەن ويمەن كوپ جەردە-اق وبرازدىڭ بوياۋىن سۇيىلتىپ الا بەرەدى. ونى وزىنە ءتان، زامانىنا ءتان سيپاتتارىمەن جان-جاقتى تولىق كورسەتۋدىڭ ورنىنا، تاريحي ۇلكەن تۇلعانىڭ الدىنا جاسقانشاقتىق ءبىلدىرىپ، وزىنشە ءبىرىڭعاي ءتاۋىر دەگەن جاعىن تەرە بەرەتىن سياقتى. امانكەلدى ءوز زامانىنىڭ حالقىنىڭ ۇلى. ونى تۋعىزعان دا، كوتەرگەن حالقى، ءداۋىرى. ءسوز جوق، ول زامانىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىردى. ءبىراق ونىڭ بويىندا زامانىنان جۇققان ەسكىلىكتەر دە بولدى. امانكەلدى ودان بىرتە-بىرتە ارىلدى. ال، جازۋشى وبرازدىڭ ونداي جاقتارىن باسىنان-اق سىلىپ تاستاعان. ونىڭ مىنەزىن، قيمىلىن، ءسوزىن ادەمىلەپ جونامىن دەپ، سولعىن تارتقىزىپ، كەي جەردە جۇدەتىپ الادى. امانكەلدى چاپايەۆ تيپتەس گەروي. ونى قازاقتىڭ چاپايەۆى دەپ بەكەرگە اتاماعان. ال، ورىس ادەبيەتىندە چاپايەۆتىڭ تاماشا تولىققاندى وبرازى جاسالعان. چاپايەۆ شىن ماعىناسىنداعى حالىقتىق گەروي بولىپ شىقتى. «چاپايەۆ» رومانىنىڭ اۆتورى فۋرمانوۆ تا، فيلم جاساۋشىلار ۆاسيليەۆتەر دە چاپايەۆ بويىنداعى كەيبىر كەمشىلىكتەردى، ورتاسىنان جۇققان مىنەزدەردى جاسىرماي كورسەتتى. چاپايەۆ بويىنداعى ەسكىلىك پەن جاڭالىقتىڭ كۇرەسىن شەبەر سۋرەتتەدى. ال، ءبىزدىڭ امانكەلدىنىڭ ءوز باسىنىڭ ءوسۋ جولى تىم جازىقتاۋ، ءوز بەينەسى اۋەلدەن-اق ينتەلليگەنتتەۋ بولىپ شىققان. چاپايەۆ وبرازىنىڭ ولمەس، وشپەس سيقىرى سول — ول قايتالانباس حاراكتەر. اۆتورلار جەڭىمپاز قولباسشىنى عانا ەمەس، ەستەن كەتپەس كادىمگى ءتىرى ادام بەينەسىن جاساعان. ال، پەساداعى امانكەلدى ازىرگە جەتە دارالاپ باي، كوتەرىلىس باستاۋشىنىڭ قىزمەتىن اتقارۋشى دارەجەسىندە عانا قالىپ تۇر. ابزالى ءبىر شىندىق بار ءتارىزدى. ول — وبراز قانشالىقتى تيپتىك بولسا — سونشالىقتى قايتالانباس جەكە دارا بولۋى شارت.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە پەسانىڭ باس جاعىندا امانكەلدى كوتەرىلىسكە بەت بۇرعاندا وزگە ءتۇبىرلى سەبەپتەردەن گورى نامىس سارىنى تىم باسىمىراق جاتىر. «ەلىم دەپ ىشكە تارتا وسىرسە — تارتىناتىن ەشكىم بولماس. بۇراتانا بۇرالقى دەپ وسىرسە بىلە المادىم...» «ەڭ اياعى وسى جارنامانىڭ ءوزىن ۇلى روسسيانىڭ دوس ءبىر جۇرتىنا دەپ جازۋدى كەمشىلىك كورىپ بۇراتانا حالىقتاردى كۇشپەن الۋعا دەپ وتىرسىزدار». ارينە، «بۇراتانا حالىق»، «رەكۆيزيسيا» دەگەن ءسوزدىڭ نامىسقا تيەتىنى راس، ءبىراق وسى جاعدايدى قايتا-قايتا ايتىپ باتتيتا بەرەرلىكتەي حالىقتىڭ اشىنىپ قيمىلداۋىنا، امانكەلدىنىڭ كۇرەسكە شىعۋىنا تەك وسى كەمسىتۋ عانا سەبەپ بولعان جوق. كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سەبەبى باسقادا، تەرەڭدە جاتىر.
امانكەلدى.وبرازىنداعى وسى ەلەۋلى كەمشىلىكتەر، جالاڭدىقتار پەساعا ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرگەنىمەن، ونى قۇلدىراتىپ كەتە المايدى، ويتكەنى پەسا جالعىز امانكەلدى باسىنا قۇرىلعان ەمەس، كۇرەسكە قاتىسقان حالىق دراماسىنا قۇرىلعان. سوندىقتان دا تاۋكە، مۇڭايتپاس، بانۋ، كەتە سياقتى وبرازدار امانكەلدى وبرازىن تولىقتىرىپ پەساداعى حالىقتىق تراكتوۆكانى كەڭىتە تۇسەدى.
تاۋكە دراماداعى ەڭ ءبىر تارتىمدى شەبەر جاسالعان وبراز. ول كوپتى كورگەن، كوپ جاساعان اقىلدى، ويلى ادام. جاراتىلىسىنان ءادىل، كەم-كەتىك ەلدىڭ قامىن كوپ ويلايدى. درامانىڭ باسىندا-اق تاۋكە ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى جاقسى سەزەدى. ءوز باسىنىڭ قۇلقىنىن ويلاعان بايلارعا قارسى شىعادى. «كوزدى جۇمبايىق بۇل جەردە، ەل ءتۇتىنى دەگەن ىرگەلى ءسوز. ايلا تابام دەپ ءبىر جاعىڭ وتىرسىن، الدانىپ قالام با دەپ ءبىر جاعىڭ تۇرسىن. ايلا تاباتىندار ايانشاق باسادى، مىنا جۇرت بارىنەن بۇرىن سودان ساقتانادى. ارعىنمىن، قىپشاقپىن دەمەي، ارداقتىمىن، اياۋلىمىن دەمەي، كەلسەڭ تۇگەل كەل، جۇرت قاسىندا قالار بولساڭ عانا ورتاعا كىر!» — دەيدى تاۋكە. ول وسىلاي قالىڭ ەل قيىن جاعدايعا تىرەلىپ سونى قيمىلعا نيەت ەتە باستاعاندا شىنايى ەل قامىن ويلاپ، كوپشىلىكتىڭ بىرلىگىن كوزدەيدى. قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، ەل مۇددەسىن ساتىپ كەتەتىندەردەن ساقتاندىرادى. تاۋكە ەل بيلەگەن بايلاردىڭ دا ءتۇتىنىن تانىپ وتىرادى. ولاردىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ەلدى ساتىپ كەتەتىنىن دە سەزەدى. ول جاپاردىڭ اۋىل باسى بىر-ەكى ادامنان بەرە تۇرايىق دەگەن جالتاق پىكىرىنىڭ استارىن ۇعىپ، وعان تۋرا قارسى شىعادى. «تۇبىندە شاتاق، اۋىل باسى بىر-ەكى ادام دەگەننەن شىعا ما دەپ قورقام. سول بىر-ەكى جىگىت دەگەنىڭ كىم بولادى ەرتەڭ؟ سورلايتىن تاعى دا باياعى قارا ءۇيلى بولاد تا» — دەپ جاپارعا تويتارىس بەرەدi. گۋبەرناتور الدىندا دا جالتاقتاماي حالىق تالابىن تۇگەل جەتكىزۋدى قۋاتتايدى.
تاۋكە حالىق كوتەرىلىسىنىڭ قالىڭ ورتاسىندا بولادى. امانكەلدىگە سەنىمدى كومەكشى، سەرىك بولادى. ول ءوزىنىڭ تاپتىق سەزىمىمەن جاپاردىڭ تۇراقسىزدىعىن تانىپ، ونىڭ تەرىسكە بۇرىلىپ وپاسىزدىق جاساپ كەتپەۋىنە كوز سالادى. ءبىر جاعىنان ساربازدارعا اقىلشى، ۇيتقى بولادى. تاۋكە ۇستامدى بوياۋلارمەن اجارلى، جىلى جاسالعان حالىق وكىلىنىڭ جاقسى وبرازى.
دراماداعى كوركەمدىك بوياۋى قويۋ، وتە اسەرلى تەرەڭ جاسالعان پەتر لوگينوۆ پەن كەتە وبرازدارى.
پەتر لوگينوۆ ورىس ارمياسىنىڭ جاقسى داستۇرلەرىن بويىنا سىڭىرگەن ادام. ول وتانشىل پاتريوت، ءوز حالقىن، وتانىنىڭ ابىرويىن قاتتى سۇيەدى. اقىلدى، ويشىل پەتر يمپەرياليستىك سوعىس مايدانىندا تالاي نارسەلەردى كورىپ، كەيبىر سىرلاردى اڭعارىپ، كوپ نارسەنى تۇيەدى. «قانداي مول كۇشتى، قانداي قۇنسىز ەتىپ، قور ەتىپ قۇرتىپ جاتىرمىز. سەنىڭ نامىسىڭ كەلسە، ەلىڭنىڭ اتاعى مەن داڭقى ءۇشىن نامىستانايىن دەسەڭ سەن ءبىر قۇبىجىق قىڭىر ادام سانالاسىڭ». پەتر مايداننان ءتۇڭىلىپ قايتادى، ول ءوزىن وتانىنىڭ كەرەگى ءۇشىن پايداسىزبىن دەپ ۇقپاسا دا، ءبىراق سول قىتىمىر، قاراڭعى زاماندا وتان ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە جول تابا الماي قالعانداي بولادى. سوندىقتان دا ول تارتىستان اۋلاق، وڭاشا ومىرگە بوي ۇسىنباققا نيەت ەتەدى. مىنە، وسىنداي ءبىر تورىققان كەزىندە قازاق دالاسىنداعى حالىقتىق قوزعالىسقا دۋشار كەلىپ، ەسكى قايراتى قايتا ويانادى. پەتر كوتەرىلىسكە ساياسي پىسىپ-جەتىلىپ كەلگەن جوق، ونى ادىلەت سۇيگىشتىك، پاتريوتتىق، وزبىرلىققا قارسىلىق سەزىمدەر اكەلدى. پەتر قازاق حالقىن دا سۇيەدى. ونىڭ ايانىشتى، قاراڭعىلىق حالىنە شىن قايعىرادى. «ءبىر ەل ەمەس، دوس ەل ەمەس، جاۋىعىپ وتىرعان جات ەلدەي ۇستايمىز. ەكى ەلدىڭ اراسىن بۇتىندەي بەرۋدىڭ ورنىنا بۇلدىرە تۇسەمىز. ەكى عاسىر ارتتا قالعان مىنەز كورسەتەمىز» — دەپ، قىنجىلىپ ول روسسياداعى حالىقتاردىڭ بۇتىندىگىن، بىرلىگىن، تەڭدىگىن كوكسەيدى. «الەشا، وسىنىڭ ءبارى كەلىسپەيتىن ۇيات ءىس. قىلمىستى سەنىڭ ادامدارىڭ ىستەيدى دە جاماناتىن ورىستىڭ ەلىنە جابادى» — دەپ، ۇلى ورىس حالقىنىڭ ۇلكەن ىزگىلىگىنە زور سەنىم ءبىلدىرىپ، ونى جات قياناتتان اراشالايدى. وسى پەتر لوگينوۆ قازاق قوزعالىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ. امانكەلدىنىڭ ءارى سەنىمدى كومەكشىسى، ءارى ارقا سۇيەر تىرەگى بولادى. پەتردىڭ ۇلكەن گۋمانيستىك قاسيەتى، پاتريوتتىق سەزىمى ونىڭ سوسياليزم يدەياسىن قابىلداپ، سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن قاجىرلى كۇرەسكەر بولۋىنا جاقسى جاعداي جاسايدى.
كەتە دراماداعى كوركەمدىك بوياۋ ايقىن دا، اجارلى دا تالانتتى جاسالعان وبراز. جازۋشى ەسكى ءومىردىڭ وتە ءبىر شىندىق بەينەسىن ءساتتى تاپقان. كەتەنى تۋعىزعان قازاقتىڭ قاراڭعى ءومىرى. بۇل نەگىزىندە اڭعال، اق جۇرەك، ادال ادام، باتىرلىق ءور مىنەزى دە بار. ءبىراق كوزى قاراڭعى، ءومىر جولىن، ادىلەتتىك جولىن، باعىتىن ءدال بولجاي المايدى. ءوزىنىڭ قاراپايىم جابايى سەزىمىمەن ەپتەپ جاقسىنى اجىراتقان بولادى. باتىرلىق مىنەزى قيىن، ەرلىك ىستەرگە ىنتىعادى. حالىق الدىنداعى ۇلكەن كەزەڭ — پاتشا ۋكازىنا جاۋاپ بەرەر كەزدە كوپ ادامدار سياقتى بۇل دا قانداي جاۋاپ ايتارىن بىلە المايدى. ءبىراق تىماقباي، جاپارلاردىڭ حالىق سوزىنەن جالتارىپ بارا جاتقانىن ءوز اقىلىمەن توپشىلاپ ءتۇسىنىپ، «پويتتىك-شورتتىك ءسوز ەمەس» دەپ قارسى شىقسا، «پاھ، پاھ دۇرىس ايتتى، اقساقال» — دەپ تاۋكەنىڭ ءادىل ءسوزىن جاقتايدى.
كەتەنىڭ حاراكتەرى تۇتاس. ول ءبىر بەزىنگەنىنەن مىقتاپ بەزىنەدى دە، بەرىلگەنىنە قۇلاي بەرىلەدى. كوڭىلى قالعان كەنجەعاراعا، ول قانشاما ارباپ جالپاقتاپ تۇرسا دا كەتە سەنبەيدى. «قايران قاراڭعىلىق-اي» دەپ ءوزى ايتقانداي كەتەنىڭ كوزى قاراڭعى. وعان قوسا ونىڭ تومىرىق، ادۋىن، سودىر مىنەزدەرى دە مول. ول كەك الۋدىڭ جولىن قارا كۇشتەن عانا ىزدەيدى. قاستاسقان جاۋىن قامشىنىڭ استىنا الماي كوڭىلى قاناعات تاپپايدى. ءوزى وسكەن ورتاسى، انايى ءومىر، ساۋلەسىز مەڭىرەۋ تىرشىلىك وسى ءبىر كەسەك تۇلعالى ادامعا تالاي تۇرپايى كەسىر مىنەزدەرىن بارىنشا جۇقتىرعان. كەتەنىڭ بويىنداعى وسى ەسكىلىك وتە باسىم جاتىر. ونىڭ قاراڭعى كوڭىلى جاڭالىقتى قابىلداي المايدى. باتىر ادام ەڭ اياعى شيراقتىلىققا، اسكەري تارتىپكە دە ۇيرەنە المايدى. «اۋ، وسى بوستاندىق تۇسىندا دا دۇرىس ءبىر ۇيىقتاۋعا بولماي ما؟» دەيدى ول امانكەلدىگە.
كەتە ارالاسقان وقيعا مەن زامان — ارشىنداپ ىلگەرىلەپ وزگەرە ءوسىپ، تەز دامىدى. كەتە سول وزگەرىسكە ەرە الماي باياعى ستيحيالىق قالپىندا قالىپ قويادى. ەندى ول كۇرەستىڭ ساياسي ماقساتىن، ريەۆوليۋسيالىق ءمانىن ۇعىنا الماعاندىقتان وزگەرگەن جاڭا تالاپقا قايشى كەلىپ، قىرسىعىن تيگىزەدى. وسىلاي ءوزى ەڭبەك ەتكەن ىسىنە ءوزى قايشى كەلىپ، كەتە باسىنداعى تراگەديا باستالادى.
جاڭا زامان كۇردەلى شىتىرمان كۇرەسپەن، ازاپپەن تۋدى. ەسكىنىڭ ءبارىن سىندىرۋ، قيراتۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. ساياسي سانا-سەزىمى جەتىلمەگەن، ماركسيستىك يدەيامەن شىڭدالماعان كەيبىر كۇرەسكەرلەر بەلگىلى كەزەڭدە ريەۆوليۋسيالىق جولدان تايقىپ، كەيدە نيەتى دۇرىس بولعانمەن، شولاق اقىلدان تۋعان وعاش ارەكەتتەرىمەن جاڭا ءومىر قۇرىلىسىنا زياندارىن تيگىزدى. كەتە دە سونىڭ ءبىرى. ول اقىر اياعىنا دەيىن بايلارعا قاس بولىپ قالادى. اۆتور كەتەنىڭ باسىنداعى تراگيكومەديانى اسا اسەرلى اشقان، ونىنشى كورىنىستە كەتە ءوزىنىڭ بار بولدىعىمەن كورىنەدى. ول بايلارعا بىتىسپەس قاس. «ءا!. بايدىڭ موينىنداعى ەڭبەك اقىڭدى الا الماي ءجۇرمىسىڭ!.. اپەرەم ونى! بالاڭنىڭ ەڭبەك اقىسى تۇگىل، اتا-باباڭنىڭ ەڭبەك اقىسى بولسا دا الىپ بەرەم! مەنىڭ قانىم قاتۋلى بايلارعا!» دەيدى كەتە شاعىم ايتۋعا كەلگەن كەدەيلەرگە. سودان كەيىن زاڭعا قارسى سودىر مىنەز كورسەتىپ، بايلارعا دۇرە سوعۋعا دەيىن بارادى. ءبىراق كەتەنىڭ بار جەتكەن جەرى بايلارعا انايى وشپەندىلىگى عانا. ول ودان باسقا ريەۆوليۋسيالىق جاڭالىقتارعا، وزگەرىستەرگە تۇگەلدەي قارسى شىعادى. اقىرى، مەڭدەتكەن ەسكىلىك جەڭىپ، كەتە قۇلايدى. ءبىراق ول قۇلاعاندا دا كەنجەعارا سياقتى ءوزىنىڭ قاس دۇشپاندارىنا باس يمەي، ءوزىنىڭ العان بەتىمەن جىعىلادى. كەنجەعارانىڭ وزىنە تارتپاق بولعان ارەكەتىنە: «ءا!.. ارام بەز، قاش دەيمىسىڭ! الاشىڭ عوي ايتىپ تۇرعانىڭ!» دەپ قاتتى تويتارىس بەرەدى. اقىرى «قايران كوزى اققىر قاراڭعىلىق، سوقىرلىق!» دەپ كۇڭىرەنىپ وتەدى.
جازۋشى «امانكەلدى» دراماسىندا ريەۆوليۋسياعا قارسى كۇشتەردىڭ، ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ ءبىرسىپىرا وبرازدارىن جاسادى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن وياز باستىعى الەكسەي لوگينوۆ وبرازى. بۇل وتار ايماقتاردا پاتشانىڭ قاتال ساياساتىن بۇلجىتپاي جۇرگىزەتىن يتارشىسى ءساريزمنىڭ توپاس، قاتال اكىمدەرىنىڭ وكىلى. «زاڭ ورتالىقتا شىعادى دا شەتكە شىعا كەلە قاتايا بەرەدى»، — دەيدى ول. بۇل ارتتا قالعان نادان حالىققا شەكسىز بيلىك جۇرگىزىپ، وكتەمدىك، وزبىرلىق جاساپ ۇيرەنىپ قالعان توپاس، قاتىگەز تورە. ءوزى باسقارىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءسال دە بولسا مۇڭ-مۇقتاجىنا كوڭىل ءبولۋدى، اق پەن قاراسىن اشىپ زاڭ جولىن ساقتاۋدى، كىشكەنتاي دا بولسا ونىڭ بولاشاعىن، تىرلىگىن ويلاۋدى بىلمەيدى. ول قاشاننان كەلە جاتقان زاڭسىزدىق، وزبىرلىق جولىن بەرىك ۇستانادى. «ەكى عاسىر بويى ءوزىن ءوزى اقتاعان ادىلەت وسى، ونى مەن وزگەرتە المايمىن» — دەپ، ءوزىنىڭ دارىنسىزدىعىن، سورلىلىعىن تانىتادى. دارىنسىز، ويسىز اكىم قىڭىر، قياس، شەكسىز قاتال. جوعارىدان كەلگەن ءامىردى قۇلدىق ۇرىپ جەرىنە جەتە ورىنداۋدان باسقا دارمەنى جوق. وسى دارمەنسىزدىك ونىڭ جاۋىزدىعىن ارتتىرا تۇسەدى.
امانكەلدىگە قارسى كۇرەسۋشى الاش توبىنىڭ ىشىندە كەتكەعارا ارەكەتى وزگەلەرىنەن باسىم جاتىر. ول ايلالى اككى جاۋ. الاش توبىنىڭ امانكەلدىنى اشىق ايقاستا كۇشپەن جەڭە المايتىنىن، حالىقتىڭ امانكەلدى جاعىندا ەكەنىن ۇعىنىپ، ىشكە كىرىپ الىپ استىرتىن ارەكەت جۇرگىزەدى. ءبىر جاعىنان ريەۆوليۋسيانىڭ جاتتىعى جوق ينتەلليگەنسيانى قىزمەتكە بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋگە تارتقانىن پايدالانىپ، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ بەتىن بۇركەپ، دەموكراتياشىل قىزىل سوزدەردى شەبەر پايدالانىپ امانكەلدى ماڭىنا كەلەدى. وتكەندەگى قاتەلىكتەرىن مويىنداعان بولىپ، ءمۇلايىمسىپ، موماقان پىشىنگە ەندى. كەتە باتىردىڭ ناداندىعىن پايدالانىپ، ونى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ىستەرگە يتەرمەلەپ، حالىق اراسىندا نارازىلىق تۋدىرماق بولادى. استىرتىن جالعاسىپ الاشوردا قيمىلىنا ءجىتى باسشىلىق جاساپ وتىرادى. قاپىسىن تاۋىپ امانكەلدىنى قازاعا ۇشىراتادى. جازۋشى كەنجەعارانىڭ حاراكتەرىن دە جاقسى اشقان.
وسى قارسى جاق توبىنان الەكسەي لوگينوۆ پەن كەنجەعارادان باسقا ازدى-كەم ەلەۋلى قيمىل جاساپ، كۇرەس جۇرگىزەتىن كەيىپكەرلەر جوقتىڭ قاسى. پەسادا جاۋ جاعىنىڭ توبى ءالسىز، قۇنارسىز شىققان. ءزىلعارا، جاقاش سياقتى كەيىپكەرلەر ەلەۋلى قيمىل ارەكەتىمەن نە مىنەزىمەن ەستە قالمايدى. ولار وتكىنشى كەيىپكەرلەر دارەجەسىندە شىققان. بايتاس، سەيىت، ءابىل بولىستار دا قىسقا عانا قىسالاڭ كەزدە كۇلكىلى جاعدايمەن كورىنگەن. حاراكتەر جاعىنان شەبەر جاسالعان جاپار، تىماقبايلار ەلەۋلى قارسىلىق، ارەكەت جاساي المايدى. بۇل ەكەۋىنىڭ جاعدايىن مىناداي ءبىر ساحنادان كورۋگە بولادى:
«ج ا پ ا p. وتتى كوسەڭكىرەپ قويشى، تىماقباي، كۇننىڭ ءوزى سۋىتىپ كەتتى بىلەم.
ت ى م ا ق ب ا ي (وتتى كوسەپ قويىپ). وسى مەن كىممىن، وسى؟
ت ءا ۋ ك ە. ە، دارداي ءۋازىر ەمەسپىسىڭ.
ت ى م ا ق ب ا ي. وندا مەنىڭ ۋازىرلىگىم قايدا؟
ج ا پ ا p. تىماقباي، سەن ءبىر نارسەگە تۇسىنبەي ءجۇرسىڭ. قانشا تۋلاساڭ دا بۇل ات ۇستىندەگى حاندىق. بيلەر مەن ءۋازىردىڭ ورتاسىندا شالقايىپ جاتا المايسىڭ بۇل دالادا. وتتى كوسەپ قويشى.
ت ى م ا ق ب ا ي. كوسەمەيمىن! (كوسەيدى)»
بۇل، ارينە، ساحنالىق جاعىنان كۇلكىلى، وتە شەبەر جازىلعان ەپيزود. ءبىراق جاپار مەن تىماقبايدىڭ بار بولدىعى وسى قۇبىجىق قۋىرشاق قالىپتا كەلىپ وتىرادى. جاپار ارى-بەرىدەن سوڭ: «حانى قۇرىسىن، قارابۋرىل بولىپ قالعان ساقالىم بار ەمەس پە!» دەپ ءوز دارمەنسىزدىگىن ءبىلدىرىپ مۇڭىن شاعادى.
جازۋشىنىڭ سۋرەتتەگەن ءداۋىرى تاپ تارتىسى اسا شيەلەنىسكەن، شىتىرمان، قيىن كۇرەستىڭ ءداۋىرى. ول كەزدە دۇشپاننىڭ كۇشى — ەسكىلىكتىڭ كۇشى مىقتى بولاتىن. امانكەلدى وسال جاۋمەن الىسقان جوق. ريەۆوليۋسيا دۇشپاندارىنىڭ قولىندا اسكەر، قارۋ-جاراق قانا ەمەس، اقىل-ايلا دا، ءبىلىم دە، ەل باسقارۋداعى ءادىس تە بولدى. دراماتۋرگ وسى جاعىن جەتە ەسكەرمەگەن سياقتى. قازاق بايلارى دا وسال جاۋ ەمەس-تى؛ تالاي عاسىرلار بويى حالىققا ىقپال جۇرگىزىپ، قاراڭعى حالىقتى وزىنە تارتۋدىڭ سان قيلى ءادىسىن العان قۋ مۇيىزدەر بولاتىن. ولار قارۋىن وڭاي تاستاپ، وڭاي جىعىلعان جوق.
پەسادا قازاقتىڭ حالىڭ ءتىلىنىڭ نە ءبىر قۇنارلى شۇيگىن، اسەم وبرازدى سۋرەتتەۋ ۇلگىلەرى وسى كۇنگى ەڭ ءتاۋىر ادەبيەت تىلىمىزبەن جالعاسا كورىنەدى. كەيىپكەرلەردىڭ حاراكتەرىن اشۋداعى ەڭ نەگىزگى قۇرال — ءتىل. اسىرەسە، كەتە مەن تىماقبايدىڭ حاراكتەرلەرى ديالوگ ارقىلى وتە شەبەر بەرىلگەن. بۇل ەكى كەيىپكەردىڭ ءبىر اۋىز سوزىنەن-اق ءارقايسىسىن بىردەن تانىپ الۋعا بولادى. ءارقايسىسىنىڭ ءسوزى ءوزدى-وزىنىڭ سيپاتىن اينىتپاي تۇسىرەدى. تاۋكە، جاپار، مۇڭايتپاس سوزدەرى دە وتە قۇنارلى، اسەرلى، جەكە دارا حاراكتەرلەردى تانىتادى.
«امانكەلدى» دراماسى حالىق ءومىرىنىڭ اسا كۇردەلى دە شەشۋشى، ءورىستى تاريحي كەزەڭىنىڭ حرونيكاسى. بۇل پەسادا سول تاريحي كەزەڭنىڭ ساياسي، تاپتىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىمەن قابىسا حالىق ءومىرىنىڭ الۋان سيپاتتارى، ۇلتتىق حاراكتەرلەر، ءداۋىر سيپاتى سۋرەتتەلەدى. وسى كۇردەلى تاقىرىپ، امانكەلدى سياقتى الىپ تۇلعا اۆتوردىڭ تاعى دا ءبىر قايتىپ ورالۋىن كۇتىپ تۇرعان سياقتى.
عابيت مۇسىرەپوۆ قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ ءىرى دراماتۋرگتىڭ ءبىرى. دراماتۋرگيالىق شەبەرلىكتى جەتە مەڭگەرگەن، شەكسپير، شيللەر، گوگول سياقتى كلاسسيكتەردەن تۆورچەستۆولىق جولمەن ۇيرەنگەن جازۋشى. قازاقتىڭ جاس ساحنالىق ونەرىنىڭ دامۋىنا عابيت شىعارمالارى زور اسەر ەتتى. ونىڭ باستى-باستى درامالىق شىعارمالارى: «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «اقان سەرى — اقتوقتى» پەسالارى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك — كەبەك»، «تۇنگى سارىن»، «اباي» پەسالارى مەن قاتار قازاقتىڭ ەپيكالىق دراماتۋرگياسىن بيىك ساتىعا كوتەرەدى.
1955
You Might Also Like
-
قازاق پروزاسىنىڭ قاينار باسىنا ۇڭىلگەندە — ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان جەكە فاكتىلەر ەمەس. قولدان كەلگەنشە بۇگىنگى كۇنگە ۇلعايىپ جەتكەن ومىرشەڭ داستۇرلەردىڭ باستاۋ كوزىن ارشىعىمىز كەلەدى.
-
ادەبيەتكە تۇڭعىش ەڭبەگىمەن كەلگەن جاس جازۋشىلاردان وقۋشى جۇرتشىلىعى سونى شىعارما كۇتەدى. كوركەم يدەيالىق قۇندىلىق، تاقىرىپتىڭ اكتۋالدىعىمەن قاتار، جۇرتشىلىق جاڭا شىققان جازۋشىدان ءومىردىڭ تىڭ ماتەريا...
