بيىك تە قاراپايىم ۇعىمدار
بيىلعى جىلدىڭ ادەبي كوكتەمى شات-شادىمان وقيعالارمەن ەستە قالارلىقتاي بولدى. ول پارتيا جانە ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ، سوۆەتتىك كوركەمونەر ينتەلليگەنسياسىمەن كەزدەسۋلەرىنىڭ جارقىن نۇرىنا بولەندى. بىزدەر، ياعني جازۋشىلار، سۋرەتشىلەر، كومپوزيتورلار، كينو جانە تەاتر قىزمەتكەرلەرى، پارتيا كومەگى ارقاسىندا، ابستراكسيونيزم مەن ءفورماليزمنىڭ سۋرەت ونەرىندە كورىنىس بەرۋى سەكىلدى، يدەياسىز، «ەركىن» شيماي-شاتپاقتارعا كوڭىلشەكتىك ءبىلدىرۋ سەكىلدى، سوسياليستىك جانە بۋرجۋازيالىق يدەولوگيالاردىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن ماسقارا ناسيحاتتاۋ سەكىلدى وتە ءقاۋىپتى سىرقاتتىڭ سالقىنىنان ارىلدىق.
ەگەر مەن سونىمەن قاتار ءوزىمىزدىڭ ءارقايسىمىز دا رۋحاني جاڭارىپ، جاڭعىردىق دەسەم، قاتەلەسپەسپىن دەپ ويلايمىن. ال بۇل جاعدايدىڭ وتە-موتە ماڭىزى زور، ويتكەنى ءاربىر جازۋشىنىڭ ەڭبەگى كوپ ۇلتتى سوۆەت مادەنيەتىنىڭ تەڭىزىنە بۇلاق بولىپ قوسىلىپ جاتادى. سوندىقتان مەن، ول — ءبارىمىزدىڭ سول تەڭىزگە قوساتىن ۇلەسىمىزدىڭ قانشالىقتى تازا ەكەندىگى تۋرالى ماسەلە ءبىزدىڭ رۋحاني جانە تۆورچەستۆولىق ءومىرىمىزدىڭ باستى ماسەلەسى بولماق.
كوركەمونەردىڭ پارتيالىلىعى، حالىقتىعى، سۋرەتكەردىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى، ونىڭ ازاماتتىق پرينسيپتىگى، ادالدىعى تۋرالى بيىك جانە ءبىزدىڭ بارشامىزعا قىمبات ۇعىمداردى ويلانىپ-تولعانۋ مەنى ەرىكسىز تۇردە باعزى ءبىر «قاراپايىم»، «داعدىلى» تۇجىرىمدارعا اكەلەدى. ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىمىزدىڭ باعاسىن تانىتاتىن ءوز ەڭبەگىمىزدىڭ، جازۋشىلىق ءونىمىمىزدىڭ ساپاسىن ءسوز ەتۋگە يتەرمەلەيدى.
جازۋشى، سەنى ويلانتىپ-تولعانتقان جايتتەر مەن قالاي جازىپ جۇرگەنىڭنىڭ ايىرىلماس بايلانىس بار.
ەگەر سەن ءبىزدىڭ، تاماشا قىزعىلىقتى ءومىر شىندىعىمىزبەن ازامات، قايراتكەر، كۇرەسكەر رەتىندە، ونىڭ پەرزەنتى رەتىندە بايلانىستى بولساڭ، وندا ءسوز جوق، بەرىك، ناعىز جەمىس بەرەتىن ءتۇزۋ جولدا بولعانىڭ. ال ەگەر دە سەن ونىمەن گازەت باعاندارىنا كوز جۇگىرتىپ وتكەندە، كينوفيلمدەر كورگەندە نەمەسە تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكاعا «اۆانس» العاندا عانا بايلانىستى بولساڭ، وندا جەمىسسىز جولدا جۇرگەنىڭ. وندا ءومىردىڭ ءوزى دە سەن ءۇشىن جىبەك شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا قالادى. سەبەبى سەن ونىڭ بەر جاعىندا تۇرىپ، كۇرەس يەن جەڭىستەردىڭ تاسقىن تىرشىلىگىن كورگەن سياقتى بولعانىڭمەن، ونىڭ، جانىڭدى جەلپىندىرەتىن اۋاسىن دا، گۇلدەردىڭ جۇپار ءيىسىن دە، شاتتىقتىڭ «شىرىنىن» دا سەزبەي قالاسىڭ.
يدەياسىزدىققا قارسى ۇزىلدى-كەسىلدى كۇرەس جۇرگىزە وتىرىپ، ءبىز بارىپ تۇرعان ۇياتسىز حالتۋرانى ايتپاعاندا، ورتا قولدىقتى، دۇمشەلىكتى، كوركەمدىك دارمەنسىزدىكتى دە ۇمىت قالدىرماۋعا ءتيىسپىز. دارىنسىزدار مەن دارمەنسىزدەر بارىنشا ساق، اباي كەلەدى، قوي اۋزىنان ءشوپ المايدى. ولار كىتاپتارىن اقىرىن اكەلىپ، الدىڭا قويادى، وندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇندەرىمىز سۋرەتتەلەدى، ءبارى بار بولادى، ەشتەڭەسىنە ىلىك كەلتىرە المايسىڭ. ءبىراق مۇنداي دۇنيەلەردەن ناعىز ءومىردىڭ تىنىسىن، جىلىلىعىن، كۇردەلىلىگىن تاپپايسىڭ. ال مۇنسىز وقۋشىنى قالاي سەندىرۋگە، قالاي تاربيەلەۋگە بولادى؟
بىزدە، قازاقستاندا ادەبيەتشىلەردىڭ ۇلكەن توبى بار، — ەكى ءجۇز ادامنان استام. الايدا، وكىنىشكە قاراي، سولاردىڭ ءبارى بىردەي وزدەرىنىڭ تۆورچەستۆولىق كۇشىن سارقا پايدالانبايدى، ول ول ما، جازۋشىلىق اتاعىن ءوز ەڭبەگىمەن اقتاي الماي جۇرگەندەر دە بارشىلىق.
ءوز ۇيىمىمىزدىڭ قازىرگى تاڭداعى باستى مىندەتى ومىرمەن بايلانىستى نىعايتۋ جانە شىعارمالارىمىزدىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك دارەجەسىن كوتەرۋ، قازاق جازۋشىلارىنىڭ شەبەرلىگىن، ەڭبەكتەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ جولىنداعى كۇرەس دەپ بىلەمىز.
سوندىقتان دا ءبىز سوڭعى ۋاقىتتارى جازۋشىلار وداعىندا جاڭا رومان، پوۆەست، پوەمالار مەن پەسالاردى تالقىلاۋ ءۇشىن ءجيى-جيى جينالاتىن بولدىق، ولاردى دوستىق، ءپرينسيپشىل، ماماندانعان سىن سارابىنا سالۋعا اينالدىق. شىنىن ايتۋ كەرەك، وسىناۋ كەرەكتى دە جاقسى باستاماعا كەيبىر كەزدەرى جەكەلەگەن ادەبيەتشىلەر ءۇنسىز، ءتىپتى كەيدە «داۋىس كورسەتىپ» قارسىلىق بىلدىرەدى، ولار ءوز شىعارمالارى جونىندە بۇكپەسىز، اشىق ايتىلعان دۇرىس ءسوزدى تەرىس قابىلدايدى، «قۇرتقىسى كەلەدى» دەپ ويلايدى.
وسى جاقىندا عانا پروزا سەكسياسى 3. شاشكيننىڭ «دوكتور دارحانوۆ» دەگەن جاڭا رومانىنا كەڭىنەن تالقىلاۋ وتكىزدى. تالقىلاۋعا تاجىريبەلى جازۋشىلار دا، جاس جازۋشىلار دا قاتىناستى، ولار مەنىڭ ويىمشا، رومانعا وتە ءبىر جاقسى نيەتپەن ادىلەتتى باعا بەردى، سونىمەن بىرگە ەلەۋلى كەمشىلىكتەرىن دە كورسەتتى. اۆتور ءبىزدىڭ كۇندەرىمىزدىڭ شىندىعىن سۇرەڭسىز، قىزعىلىقسىز بەينەلەگەنى، كەيىپكەرلەرىنىڭ ۇساق، كەيدە جەكسۇرىن قۇمارلىقتىڭ لاي اعىنىندا مالتىعىپ جۇرەتىنى، رومان كومپوزيسياسىنىڭ «بولبىرلىعى»، ءتىلىنىڭ اسەرسىزدىگى تۋرالى پىكىر ايتىلدى. قايتالاپ ەسكەرتەمىن، بۇل باعا دوستىق كوڭىلدەن تۋعان ەدى.
بىزگە ءبىر اقيقات نارسەنى ءبىلىپ الۋ اسا قاجەت: جازۋشىلاردى ساياسي جانە تۆورچەستۆولىق تاربيەلەۋ ماسەلەسى ەش ۋاقىتتا كەزەكتى ءبىر ناۋقان دەپ قارالماۋى ءتيىس. ول ەش ۋاقىتتا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى ءتيىس. يدەيالىق، ادامگەرشىلىك، جۇمىس قابىلەتتىلىگى، سىنعا توزىمدىلىك، قوعامدىق پىكىردى سىيلاۋ — تۆورچەستۆولىق كوللەكتيۆ، ءاربىر مۇشەسىنە مىندەتتى تۇردە كەرەك قاسيەتتەر.
ءبىزدىڭ وداقتا جاڭا شىعارمالاردى تالقىلاۋ — پايدالى نارسە. ەگەر ونى سىن «كوتەرمەلەسە»، وندا ءۇش ەسە پايدا كەلگەن بولار ەدى. ءبىراق، رەسپۋبليكالىق ادەبي سىن ازىرشە ۇلكە ادەبيەت جولىنداعى ىنتالى، پىكىرىنە سەنىمدى، جىگەرلى كۇرەسكەر بولا الماي وتىر. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ول ءالى ءوز باسىنان يدەيالىق پەن كوركەمدىك دەگەن ۇعىمداردى بىر-بىرىنەن ءبولىپ قارايتىن «وزگەرۋ كەزەڭىن» وتكەرىپ وتىرعان ءتارىزدى. گازەتتەردەگى نەمەسە جۋرنالدارداعى سىن ماقالالاردى ءبىر شولىپ وتسەڭ بولعانى، ولاردىڭ ىلعي دەرلىك بىر-بىرىنە ۇقساس جانە دارمەنسىز ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. كوپشىلىگى-اق ابدەن جاۋىر بولىپ، جالىقتىرىپ بىتكەن سوزدەرمەن اياقتالادى، وندا سىنشى اۆتوردىڭ كەرەكتى جانە جاقسى تاقىرىپتى قولعا العانىنا قۇلدىق ۇرادى. ماقالا يەسىنىڭ بۇعان دەيىنگى سىرىنىڭ شىعارماعا ەشبىر قاتىسى جوق سەكىلدى بولىپ قالادى.
جاسىراتىنى جوق، كەيبىر سىنشىلار كەي كەزدەرى سۇرەڭسىز شىعارمالاردى تاقىرىبى بۇگىنگى كۇن بولعاندىقتان عانا ادەبيەتتىڭ شىن مانىندەگى تابىستارى دەپ ۋاعىزدايدى. وسى بىردەن-بىر فورمالدىق نەگىزدە ونداي شىعارمالار ءتىپتى حالىقتىقتى تانىتاتىن ولشەم دەپ تە سانالادى. ءبىراق حالىق ولاردى وزىنشە باعالايدى، وقىماي تاستاي سالادى. ايتسە دە مۇنداي كىتاپتار مەن ولاردىڭ اۆتورلارى حالىققا قىمباتقا ءتۇسىپ ءجۇر.
سىننىڭ ورەسىزدىگى كەي كەزدەرى وسىناۋ ادەبي «سەحتىڭ» جەكەلەگەن مۇشەلەرىنىڭ ەكىجۇزدىلىگىمەن، وجدانسىزدىعىمەن بارىپ ۇشتاساتىنىن دا بۇركەي المايمىز. بۇل ءبىزدىڭ يدەولوگيالىق كۇرەسىمىزگە قانشالىقتى ۇلكەن زيان تيگىزەتىنىن ويلاڭدارشى! ەكىجۇزدى سىنشى قوعامدىق مۇددەگە قاراماستان، شىندىق دەگەننىڭ بارىنە قاراما-قايشى كەلىپ، قوقىس بىتكەندى ادەبيەت دەپ ۇسىنا بەرەدى. ءبىزدىڭ كەيبىر سىنشىلارىمىزدىڭ ءوز ءبىلىمىن، ءوز ءسوزىن سوۆەت ادامدارىن رۋحاني، ەستەتيكالىق تاربيەلەۋ جۇمىسىنا ارناۋعا مىندەتتى ەكەنىن ويلاناتىن ۋاقىتى جەتكەن جوق پا؟ ويتكەنى جازۋشىنىڭ بۇگىنگىسى مەن كەلەشەگىنە، وقۋشىنىڭ ەستەتيكالىق تالعامى مەن يدەيالىق قالىپتاسۋىنا سىننىڭ وراسان زور اسەر كۇشى بار... مەن بۇل جەردە ادەيى ەشكىمنىڭ دە اتىن اتاماي وتىرمىن. كىنا قويىلعان جولداستار مەنىڭ ءسوزىمدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، كەلەشەك جۇمىستارىندا ەسكەرەر دەپ ويلايمىن.
جازۋشىدان حالىققا جەتەتىن نارسەنىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك دارەجەسى، ەستەتيكالىق ساپاسى قانداي — مىنە، سىننىڭ ۇزبەي قاداعالاپ وتىراتىن ماسەلەلەرى وسىلار. ءبىراق بۇل جالعىز سىننىڭ جۇمىسى ما؟ ءتىپتى جالپى العاندا — حالىقتى يدەيالىق-ەستەتيكالىق تاربيەلەۋدىڭ زور مىندەتى تەك قانا ادەبيەت پەن كوركەمونەر قايراتكەرلەرىنە جۇكتەلمەك پە؟ جاقسى روماندار، پوەمالار، اڭگىمەلەر جازۋعا بولار، ولاردى ادەمىلەپ كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا دا بولار، ءبىراق سولار جۇرت قولىنا تيمەسە، ءبىزدىڭ جازعانىمىزدان نە پايدا؟
سوندىقتان كىتاپتى ناسيحاتتاۋدىڭ ءرولى ۇلكەن، كىتاپتى وقۋشىلارعا تىكەلەي جەتكىزۋشىلەردىڭ — كىتاپ ساۋداسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى زور بولماق. ۇيالساق تا ايتايىق، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا كىتاپ ساتۋ جۇمىسى وتە - موتە ناشار. كەيدە كىتاپ دۇكەنىنە كىرىپ قاراساڭ، پريلاۆكانىڭ استىندا جاتقان تاۋ-تاۋ تومداردى كورەسىڭ. كىتاپتىڭ اتتارىن وقىساڭ، ولار اۆتورلارىنىڭ كىناسىنان جاتپاعانىنا كامىل سەنەسىڭ. وعان رەسپۋبليكالىق كىتاپ ساۋداسى قىزمەتكەرلەرى جاۋاپتى ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى.
جاقىندا الماتىدا رەسپۋبليكانىڭ تۇستىك وبلىستارى كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ توۆاروۆەدتەرى مەن ساتۋشىلارىنىڭ بىرلەسكەن كەڭەسى وتكىزىلدى. وسى كەڭەستە سويلەگەن ءبىرقاتار شەشەندەر مەنى قاتتى قايران قالدىردى. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ قازىرگى ادەبيەت تۋرالى ەلەمەنتارلىق تۇسىنىگى جوق، كىتاپتى اتىنا بايلانىستى عانا شامالايدى.
وڭتۇستىك قازاقستاندا بۇرىنعى شايان اۋدانى بار. سول اۋداننىڭ توۆاروۆەدى 20 دانا رومان جانە 300 دانا پوۆەست الۋعا مالىمدەمە بەرىپتى. «ءسىز پوۆەسكە سونشا نەگە قۇمارتتىڭىز؟» دەپ سۇراعانىمىزدا، الگى جولداس: «اتى ادەمى ەكەن!» دەپ جاۋاپ بەردى. مەنىڭ پوۆەستكە قويار ەشقانداي كىناراتىم جوق، جاقسى-اق پوۆەست، ءبىراق ادەبيەتكە جوعارىداعىداي پرينسيپپەن قاراۋ بارىپ تۇرعان «پرينسيپسىزدىك» بولىپ شىعادى.
سىرباي ماۋلەنوۆ — پوەزيا سالاسىندا كوپتەن بەرى جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان اقىن. سوعان قاراماستان قازاقستان تۇتىنۋشىلار وداعى ونىڭ سوڭعى كىتابىن رەسپۋبليكا بويىنشا 300 دانا مولشەرىندە، ال جاس اقىن قوسجان مۇسرەپوۆتىڭ ولەڭدەر جيناعىن 3000 دانا مولشەرىندە سۇراپتى. سويتسەك، قازاقستان تۇتىنۋشىلار وداعىنداعى تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ «بىلگىشتەرى» جاڭا جازا باستاعان جاس اقىندى ءبىزدىڭ بەلگىلى جازۋشىمىز عابيت مۇسىرەپوۆ ەكەن دەپ ويلاپ قالعان كورىنەدى.
وسىلارعا قاراعاندا، جەرگىلىكتى جەرلەردە قانداي كىتاپ ساتىلاتىنى، حالىقتىڭ قانداي كىتاپ وقيتىنى جاڭاعى «بىلگىشتەر» مەن «باعا بەرگىشتەرگە» ءبارىبىر بولسا كەرەك. ولاي بولسا، بۇل سالادا دا كەڭ تۇردە تازارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزەتىن ۋاقىت جەتتى ەمەس پە؟
ادەبيەتتىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك دارەجەسى، ادەبيەت ساپاسى — بۇكىلحالىقتىق ءىس، ونىڭ تاعدىرى جازۋشىلاردىڭ دا، سىنشىلاردىڭ دا، باسپا قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە، تاراتۋشىلاردىڭ دا قولىندا.
ءيا، بيىلعى كوكتەم جانىمىزعا شيپا بەردى، جاڭارتىپ، جاڭعىرتتى! ول ادەبيەت پەن كوركەمونەرگە عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ بۇكىل يدەولوگيالىق ومىرىنە جاڭا كۇش قوستى، جاڭا ءنار بەردى. بۇل ەڭبەك ەتۋگە جاردەمدەسەدى، جارقىن دا شابىتتى تۋىندىلار بەرۋگە مىندەت جۇكتەيدى، ويتكەنى ءبىز كوممۋنيزمنىڭ ۇلى مادەنيەتىن جاساپ جاتىرمىز.
1963
(«ليتەراتۋرنايا گازەتادان»)
You Might Also Like
-
سوۆەت وكىمەتى ورناسىمەن، سوسياليستىك ريەۆوليۋسيا ۇلى ىستەردى جۇزەگە اسىرعان العاشقى جىلداردا ءبىزدىڭ ماڭگىلىككە ۇمىتىلماس، تۋىسقان يليچ كلارا سەتكينمەن اڭگىمەلەسكەندە «بۇقارانىڭ جالپى مادەني ءدا...
-
قىمباتتى دوستار! سوۆەت حالقىنىڭ كۇندەلىك مادەني ومىرىندە استە قايتالانبايتىن سان الۋان جاڭالىقتار تۋىنداپ جاتادى. ءبىزدىڭ مادەني ءومىرىمىز بىردە كوكتەمنىڭ حوش ءيىسى اڭقىعان مىڭ ءتۇرلى اسەم گۇلدەرىنە ءبو...
