بيلەر سوزدەرى
رۋ باستىقتارىنىڭ (ۇستەم تاپتىڭ) قول استىندا بولىپ، سول تاپتىڭ ىقپالىندا رۋ-رۋعا جىكتەلىپ، كەڭ ورىسكە تالاسىپ، كورشىلەس ەلدەرمەن، كورشىلەس رۋلارمەن جاۋلاسقان ارعى شيكى ەسكىلەردەن، نادان زامانداردان، وزگەلەردەن تاجىريبەسى ارتىق، وزگەلىكتەگى ءارى تىلگە ۇستارعان رۋ باسىلار، شەشەن اتانىپ، ءبيى اتانىپ، جازۋ، وقۋ بىلمەيتىن ەلدىڭ ءتىرشىلىتىڭ ساناسىن دا بيلەيتىن بولعان. ونداي ادامدار، جازىلعان زاڭى جوق، حات بىلمەيتىن ەلدىڭ رۋ باستىقتاردىڭ ساناسىمەن قۇرىلعان اۋىزشا ايتىلاتىن زاڭى، ەرەجەلەرىن جيناپ ساقتاۋشىسى ءتارىزدى بولىپ، زاڭنىڭ تورەلىگىن ىزدەپ، زاڭعا جۇگىنبەك بولعان جۇرت سولاردىڭ الدىنا بيلىككە كەلەتىن بولعان. ءسويتىپ، ونداي ادامدار جۇرتقا بيلىك ايتاتىن بولىپ، ناعىز مىقتى رۋ باسى بولىپ، ۇستەمدىك جۇرگىزەتىن بولعان. بوتەن رۋلارمەن جاۋلاسىپ، رۋ بولىپ جاۋعا اتتانعان زاماندا باتىرلار ۇستەمدىگى كۇشەيسە، جايشىلىقتا بوتەن رۋلارمەن بىلەك كۇشىمەن تەڭەسپەي، ءتىل كۇشىمەن تەڭەسكەندە، الگىدەي زاڭ ەرەجەلەرىن جۇرتقا جۇيەلى قىلىپ جاقسىلاپ ايتا بىلەتىن شەشەن بيلەردىڭ ۇستەمدىگى كۇشەيەتىن بولعان.
سونىمەن، الگى، قارا كۇش مايدانىندا، وزگەلەردەن ارتىق قايرات كورسەتىپ «جاۋ مۇقاتاتىن»، باتىر اتانعان ادامدارمەن، باسقا رۋلارمەن ءتىل كۇشىمەن تەڭەسكەن ءتىل مايدانىندا ءتىل ونەرىن كورسەتكەن، شەشەن اتانعان، بي اتانعان ادامداردىڭ، بۇكىل رۋ ىقپالىندا بولعان.
رۋعا باستىق بولىپ، بي اتانعان ادامدار، وزدەرىنە باعىنعان ەلدىڭ الگى ۇستەم تاپ — رۋ باستىقتارىنىڭ ىقپالىمەن قۇرىلعان سالت باستىقتارىنىڭ ىقپالىنداعى ەل تۇرمىسىنىڭ ءار ءتۇرلى سالا، ءار ءتۇرلى بولشەكتەرىنە تۇرمىس ۇستەم تاپ ىقپالىمەن قۇرىلعان تاجىريبەسىنەن ەكشەلىپ ەرەجە، زاڭ بولىپ شىققان قورىتىندىلاردى بيلەر ايىرىم-ايىرىم قىلىپ، جيناقتى، كوركەم سوزبەن جادقا الۋعا جەڭىل، ايتۋعا وڭاي، ىڭعايلى قىلىپ ۇيقاستىرىپ، ۇيلەستىرىپ شىعاراتىن بولعان. مىسالى: ماقالدار، ماتەلدەر، بيلەر سوزدەرى، سول رۋ باستىقتارى ىقپالىنداعى ەسكى تۇرمىس تاجىريبەسىنەن ەكشەلىپ، قورىتىلىپ شىققان، كوركەم، جيناقتى سوزبەن ۇيقاستىرىپ تۇيىلگەن، «زاڭ»، «اڭىز» ەرەجە سوزدەرى بولادى.
ءسويتىپ، رۋ باستىقتارىنا باعىنعان كوشپەلى ەلدىڭ تۇرمىسىنىڭ ءار ءتۇرلى سالاسىنىڭ بارىنە دە كەرەكتى ۇلگىنى، تاجىريبەلى، تىلگە ۇستارعان بيلەر «جوندەپ»، ءپىشىپ بەرىپ وتىرعان. جانە، كەيىنگى بيلەر، بۇرىنعى پىشىلگەن ۇلگىلەردى «كۇزەتىپ»، رۋ باستىقتارىنا باعىنعان ەسكىلىكتەن قالعان سالت-ساناعا، «ۇلگى-ونەگەلەرگە» قامقورلىق قىلىپ، قورعاپ، ول ەسكى «ۇلگىنى» كەزىندە تۇرمىس اڭىزىنا قاراي، رۋ باستىقتارىنىڭ ساناسىمەن جاڭعىرىلىپ تا وتىرعان.
رۋ باسى — بي بولعان ادامدار، جاسىنان، سول ەسكىلىكتەن قالعان ەكشەندى، ءتۇيىندى، قورىتىندى تاجىريبە سوزدەرىن زەرتتەپ، «ەسكى ءسوز» بىلەتىن ادامداردىڭ سوزدەرىن كوپ تىڭداپ، سولاردى جادىنا، ەسىنە جينايتىن. سونداي، ەسكى تۇرمىستان قالعان ءتىل، ءسوز، ونەگە مۇراسىنا يە بولىپ، «ۇلگى» «ونەگە»، «ناقىل»، «زاڭ»، ەرەجە سوزدەرىن ادەمىلەپ ايتۋعا داعدىلانىپ، ىسىلا بەرەتىن. سونان سوڭ، سول بيلەر ۇستەمدىك قىلعان تۇرمىسقا پايدالى، ۇلگىلى، زاڭدى ەرەجە بولارلىق سوزدەردى وزدەرى دە جانىنان شىعارىپ ايتۋعا تىرىساتىن. توپ ىشىندە سويلەگەن بولاشاق — جاس بيگە، ساقا بيلەر «سىن» بەرىپ، «باعا» بەرەتىن ءتارىزدى بولعان.
مىنا ءبىر جىر سونداي، ءبىر توپ ىشىندە سويلەگەن، بولاشاق بيگە، قارت ءبيدىڭ ايتقان ءسوزى ءتارىزدى:
«... كوپ ىشىندە سويلەگەن،
جاس جىگىت، ساعان قاراسام،
قارا لاشىن — تۇيعىنسىڭ.
اسىلىڭا قاراسام،
كۇس اپاتىن قىرعيسىڭ.
قىزىل تىلگە كەلگەندە،
سار-ساداقتىڭ وعىنداي،
كولدەنەڭدەپ سىرعيسىڭ.
كورمەگەننەن سۇرايمىن،
رۋىڭدى ءبىلدىرشى،
قاي ۇل ەدىڭ جارقىنىم،
ءسوزدى جۇكتەپ، تۇيدەكتەپ،
بايگە اتىنداي شۇلعيسىڭ؟»
بارلىق ونەگەلى، كوركەم، سىرلى ادەبيەتى، زاڭدى، ەرەجەلى ءتۇيىندى سوزدەردى جۇرتتىڭ جادىڭدا عانا، جۇرتتىڭ اۋزىندا عانا بولعان، بيلەر، باتىرلار، حاندار، بايلار تابىنىڭ ۇستەمدىگى جۇرگەن ەلدىڭ، ەسكى تۇرمىسىنىڭ تاجىريبە ەكشەندى، قورىتىندى، ءتۇيىندى سوزدەرىن، زاڭدارىن، رۋ شەجىرەسىن، ءسالت-داستۇر ەرەجەلەرىن، سانا تاربيە ناقىلدارىن، ۇلگى-ونەگەلەرىن ءبارىن وزگەلەردەن ارتىق بىلگەن ادام جانە ءوزى دە ونەگەلى سوزدەردى جانىنان ايتا بىلگەن ادام، سول ەلگە، ايرىقشا «ءقادىرلى» بولعان.
حاندار، باتىرلار، بيلەر ىقپال ىڭداعى ەلدىڭ، جاۋگەرشىلىك رەتىندە، جاستارعا «ۇلگى» قىلاتىنى — رۋ بولىپ باسقا ەلمەن جاۋلاسقاندا، سوعىس مايدانىندا «جاۋدى مۇقاتاتىن» باتىر بولسا، جايشىلىقتا، «ۇلگى» قىلاتىنى — باسقا رۋمەن ءتىل مايدانىندا، «دۇشپانعا» ءسوز جىبەرمەگەن، شەشەن بي بولاتىن. ونداي بيلەر، شەشەندەر جانە توعىتا جىر جىرلاپ، جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان سىنشى، بولجاۋشى، شەجىرە جىراۋلار — ۇستەم تاپ ىقپالىنداعى رۋعا قاسيەتتى ونەرلى سانالاتىن.
«ونەر الدى — قىزىل» ءتىل... دەگەن ءسوز زاڭ بولعان.
ۇستەم تاپ ىقپالىنداعى ەلدىڭ ساناسىن، تاجىريبەسىن بيلەگەن، ەسكىلىك سالت-ساناعا قامقور كۇزەت بولعان، ەلدىڭ زاڭىنىڭ ەرەجەلەرىنىڭ بۇزىلماۋىنا كۇزەت بولعان، ەلگە «ونەگەلى»، «ۇلگىلى» سەز ايتقان بيلەر، يسلام ءدىنىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان زامانىندا مۇسىلمان ەلىنىڭ تۇرمىسىن، ساناسىن، ءتاجى ءباسىن بيلەگەن، ءشاريعات-پاتۋا ايتقان عالىمدار ءتارىزدى بولعان. نە، قازىرگى زامانداعى، ءوزىمىزدىڭ زاڭ ۇگىت-ناسيحات، ءبىلىم ورىندارىمىز ءتارىزدى بولعان... تىلگە ۇستارىپ العان شەشەن بيلەردىڭ جىرمەن، تاقپاقپەن ايتپايتىن ءماندى ءسوزى بولماعان. ءار نارسەنىڭ جايىن تاقپاقتاپ، جىرمەن باتا بەرگەن...
ەسكىلىكتەگى ۇستەمدىك قىلعان حاندار، بيلەر، باتىرلار، بايلار تابىنىڭ سالت-ساناسىنا بيلەر كۇزەت بولعان دەدىك.
سول وزدەرىنىڭ ۇستەم تابىنىڭ سالت-ساناسىنا كۇزەت، قامقور بولعان بيلەر، سالت زاڭىن بۇقارا بىلاي تۇرسىن، حاندارعا دا، بايلارعا دا، باتىرلارعا دا بۇزدىرماۋعا تىرىسقان.
ءسويتىپ، حانداردىڭ دا، باتىرلاردىڭ دا، بايلاردىڭ دا «قاتەلەرىن» ايتىپ، مىندەرىن ايتىپ، وز تابىنىڭ ساناسىمەن قۇرىلعان جولدان «تايىڭقىراعانىن» «تۇزەتىپ»، تۋرا جولعا سالۋشى بيلەر بولعان.
مىقتى بيلەر، ءتىلىن الماعان حانداردى، ءبىر كەزدە، تاقتارىنان قۋىرشاقشا الىپ تاستاپ تا وتىرعان.
توقتامىس حاندى وردادان قۋالاعان ەدىگە بي، شاعاتاي ۇلىسىنداعى حانداردى قۋىرشاقشا ۇستاعان. اقساق تەمىر بي بۇعان مىسال بولا الادى.
ەدىگە بيدەن قاشىپ، توقتامىس حان ورداسىن تاستاپ، كەتەردە ايتىلعان جىر دەگەن مىنانداي ءسوز، بۇل ءجايتتى سۋرەتتەيدى:
«... ەي، جىگىتتەر، جورالار!
ورمامبەت بي ولگەندە،
ون سان نوعاي بولگەندە.
سانا زار باتىر جاۋىنان،
جارالى بولىپ كەلگەندە،
«الاشتا — الاش بولعاندا،
الاشا حان بولعاندا،
ايازدى كۇندە ارشىلداپ،
اراسان وتى جانعاندا،
بۋرا مۇزدان تايعاندا،
شىقىرلاعان بۋىرشىن،
باس كوتەرىپ تۇرعاندا،
حاننان قايرات كەتكەندە،
بيگە مەدەت جەتكەندە،
حان قاشىپ بي قۋعاندا،
حان توقتامىس قارلانىپ، «
بايتاعىم!» دەپ، زارلانىپ،
ايتىپ جىلاي جونەلدى...»
ال، ويتپەگەن كۇندە، حاندار، كوبىنەسە، بيلەردىڭ اقىلىمەن حاندىق قۇرعان.
بيلەر، وزدەرىنىڭ ۇستەم تابىنىڭ سالت-ساناسىنا قامقورلىق قىلىپ، سالت زاڭىنان، ساناسىنان حانداردى دا اۋدارماي ۇستاۋعا تىرىسقاندىعىن، ەسكى ەل ادەبيەتىندە «امەت» اڭگىمەسىندەگى مىنا ءبىر ءسوز كورسەتەتىن سياقتى:
«... ءاز جانىبەك حان ءۇش قايتارا توي قىلىپتى.
1) استراحان قالاسىن سالدىرىپ، توي قىلىپتى. 2) دالاداعى كولگە شەكەر توكتىرىپ، اققۋدى ماس قىلىپ، كۇلادىڭعا ءىلدىرىپ، توي قىلىپتى. 3) قارىنداسى قانىبەت سۇلۋدى مىعالى بايدىڭ ۇلى تاستەمىرگە بەرمەك بولىپ، توي قىلىپتى. ءۇش تويدىڭ ۇشەۋىنە دە شاقىرىلعان اسان قايعى بي كەلمەپتى. ءاز جانىبەك اسان بيگە ءتورتىنشى رەت كىسى جىبەرگەن سوڭ، اسان بي كەلىپتى.
جانىبەك: «ە، اسان، ءۇش قابات جۇرت، توي قىلدىم، تويىما سەنى شاقىردىم، كەلمەگەنىڭ قالاي؟» — دەپتى. سوندا، اسان بي:
«... التى اتانعا قوس ارتىپ،
التى جىل قونىس قارادىم،
قىرىندا دەپ قىزىعى،
جات-جۇرت اكەپ سالدىردىڭ،
كوڭىلىمدى جامان قالدىردىڭ...
كولگە شەكەر توكتىردىك،
اققۋ كولدىڭ كوركى ەدى،
كولدەگى سۇلۋ ەركە ەدى،
قۇلادىن قۇستىڭ قورى ەدى،
اققۋ قۇس — ارۋ، تورە ەدى،
قۇلادىنعا قۋدى ءىلدىردىڭ،
سۋىندا دەپ بارىعى،
بۇل جەردى ءوزىم قالادىم...
استراحاڭداي قالانى،
اق مامىعىن جۇلدىردىڭ،
قۇلادىنعا قۋدى جەم قىلدىڭ،
تورەنى كۇلمەن تەڭ قىلدىڭ.
تۇبىندە ءوز باسىڭا كەلەر دەپ،
قۇلادىنداي ءبىر جاماننان ولەر دەپ،
سوعان وكپەلەپ كەلمەدىم» —
دەپتى.
جانىبەك حان: «ءجا، ول ولاي ەكەن. مىنا، قارىنداسىم قانىبەتتى مىعالى بايدىڭ ۇلى تاستەمىر مىرزاعا بەرۋگە توي جاساپ، شاقىردىم، بۇعان نەگە كەلمەدىڭ؟» — دەپتى. سوندا، اسان بي:
... «ۇسارما، بيلەر، ۇسارما؟
ارعىماقتىڭ اياعىن،
التىنمەنەن تاعالاپ،
كۇمىسپەنەن شەگەلەپ،
ءشايى جىبەك تۇرعاندا،
ارقانمەنەن تۇسار ما؟
حان دا وتىرىك ايتا ما؟
حان جارلىعى قايتار ما؟
ءاز جانىبەك دەيىن حان يەم،
اۋەلگى ءسوزىن ۇمىتىپ،
ايسىلدىڭ ءارلى امەتى تۇرعاندا،
مىعالى بايدىڭ ۇلىنا،
بۇقاسىن باققان قولىنا،
تاستەمىردەي جامانعا،
قارىنداسىن بەرەرگە ۇسارما؟ —
دەپتى.
ءاز جانىبەك حان قارىنداسىن بۇرىن ايسىل ءبيدىڭ بالاسى امەتكە بەرمەك بولادى ەكەن. ءاز جانىبەك، ەندى، بۇرىنعى ءسوزدى بۇزىپ، سول قارىنداسىن مىعالى بايدىڭ بالاسىنا بەرمەك بولعانىنا اسان بي بۇل ءسوزدى نارازى بولىپ، ايتىپتى. سونسوڭ، قىزدى، بۇرىنعى ۋادە بويىنشا الماق بولعان امەت الادى.
سونىمەن، رۋدىڭ تۇرمىس تۇتقاسىنىڭ جۋان ورتاسى بيلەردىڭ قولىندا بولعان...
ال، بي مەن باتىر تارازىنىڭ ەكى جاق باسىنا تۇسكەندە، ءبيدى دارىپتەيتىن بولعان:
«باتىر — دەگەن — باراق يت،
ەكىنىڭ ءبىرى تابادى.
بي دەگەن اق شاريعات:
ىلۋدە بىرەۋ شىعادى...»
دەگەن ماتەل مەن «... ەلگە باي قۇت ەمەس — بي قۇت» ... دەگەن ماتەل ەلگە جايىلعان...
بۇل، بيلەر سوزدەرىنىڭ نەگىزگى ءمانى، ىشكى ءدانى، سول بيلەر، حاندار باتىرلار بايلار ۇستەمدىگى جۇرگەن ەسكىلىكتەگى رۋ-رۋعا جىكتەلىپ، جەرگە سىيماي جاۋلاسقان زامانىنىڭ قالپىن، قايماعىن بۇزدىرتپاۋ بولادى. جانە شىن بيلەر، وزدەرىنشە، «ادىلدىك» كۇزەتشىسى بولىپ تا سانالعان. مىسالى: ازعا كوپشىلىك قىلىپ، بيلەر تابى بيلەگەن سول زامان زاڭنان تىسقارى ىستەگەن زورلىقتارىنا وزدەرىنشە تيۋ سالۋعا دا ءىس قىلىپ ۇگىت جۇرگىزگەن.
ارعىن بايدالى بي ايتتى دەگەن سوزدە:
«... التىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
اقىماق ءتىلىن الماسقا.
جەتىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
اتادان التاۋ تۋدىم — دەپ،
جالعىزعا جاپا سالماسقا...»
دەگەنى، وسىنداي ۇگىت... ونان سوڭ، مومىننىڭ مالىن بيلەر تابى بيلەگەن زاماننىڭ «زاڭىنان» تىسقارى تۇردە جەگەن جەبىرلەرگە دە وزدەرىنشە قارسى ءسوز جۇرگىزگەن. ارينە، مۇنىڭ ءبارى دە، تەك، سول بيلەر، بايلار، حاندار، باتىرلار ۇستەمدىك قىلعان رۋشىل تۇرمىستىڭ قايماعىن بۇزباسىن دەگەن شەكتىڭ ىشىنەن شىقپايتىن ىستەر بولعان.
جانە، بيلەر، شەشەندەر، سول وزدەرى بيلەگەن رۋدىڭ بىرلىگىنىڭ قايماعى، شىرىشى بۇزىلماۋ قامىن ويلاپ، ۇگىت جۇرگىزگەن دە... ونان سوڭ، تۇرمىستىڭ، زاماننىڭ اقىرىنداپ بولسا دا، ازداپ وزگەpiپ باراتىنىن كورىپ، سول بيلەر بيلەگەن تۇرمىستىڭ كۇشى السىرەپ بارا جاتقانىن كورىپ، ۋايىم قىلىپ، بۇرىنعى تۇرمىستى كوكسەپ، مۇڭ سوزدەر، ۋايىمدى سوزدەر ايتقان. جانە ونىمەن قاتار، ءومىردىڭ ءوتىپ، بۇرىنعىنىڭ توزىپ بارا جاتقانىنا مۇڭايىپ، ۋايىم سوزدەر ايتقان.
مىسالى: مىناۋ ءتارىزدى جىرلار ايتقان:
«... ارعىماق جابى كورىنەر،
اسا شاۋىپ بۋلانسا.
جويقىن كول باتپاق كورىنەر،
ايدىنى قۇرىپ سۋ السا.
بايتەرەك ساباۋ كورىنەر،
جاپىراعى ءتۇسىپ قۋارسا.
ءبىراز عانا سويلەيىن.
الەۋمەت سىزگە ۇناسا...
اعايىن، تۋعان نە كەرەك،
اڭدىسىپ كۇنى ەتكەن سوڭ؟
قىزىل ءتىلىم سويلەپ قال،
قىزعىندى جەر كورەر،
اجال قۋىپ جەتكەن سوڭ!
ايت! دەيتىن جۇرت قايدا؟
ايتاتىن ونى ءبىز قايدا،
ءبىر توبەنىڭ باسىنا،
ارعىماق جايلاپ نە كەرەك،
ارتىنان جابى جەتكەن سوڭ،؟
تىعا سالىپ كەتكەن سوڭ؟...»
قازاق اتانعان ەلدىڭ ەسكىلىكتەن كەلگەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ، كوركەم ءسوز، ءتىل مۇراسىنىڭ ءبارى-اق، سول ەسكىلىكتەگى بايلار، حاندار، بيلەر، باتىرلار بيلەگەن رۋشىلدىق زامانداردىڭ ساناسىمەن ايتىلعان سوزدەر ەكەنى — وزىنەن-وزى ايقىن كورىنەدى. مۇنى بيلەر سوزدەرى تىم ايقىن كورسەتەدى...
بيلەر سوزدەرىنىڭ ەسكىلەرىنىڭ ءبارى-اق ۇمىتىلىپ قالعان. ءبىزدىڭ زامانعا جەتىپ وتىرعان بيلەر سوزدەرىنىڭ كوبى-اق، سوڭىراق زامان بيلەرىنىكى. وندا دا تەك، ءاربىر ءبيدىڭ تۇگەل ءسوزى ەمەس، توزىپ كەلگەن، ۇزىك-ۇزىك جۇرناقتارى.
سونان سوڭ، «پالەن ءبيدىڭ ءسوزى ەكەن» دەگەن ءسوزدىڭ كوبى سول ءبيدىڭ ءوز جانىنان شىعارعان ءسوزى ەكەنىن بەكىتە ايتۋ قيىن. ويتكەنى، ءبىر ءبيدىڭ ءسوزىن ەكىنشى بي جاتقا الىپ، وزىنىكى قىلىپ ايتا بەرگەن. وسى كۇنى، ءبىر رۋدان «پالەن بي ايتقان ەكەن» دەگەن سوزدەردى تەكسەرىپ كەلسەڭ، ول بيدەن تالاي جىل بۇرىن باسقا ءبىر بي ايتقان ءسوز بولىپ شىعادى.
مىسالى: وسى بولىمدە كەلتىرگەن ىستى «بولتىرىك بي ادامى ولگەن، ءبىر رۋ باستىعىنا ايتقان ەكەن» — دەگەن ءسوزدى الىپ تەكسەرىپ قاراساق، بۇرىنعى زامانداعى بيلەردىڭ ايتقان ءسوزى بولىپ شىعادى:
«... بەكەم بۋ، باتىر، بەلىڭدى،
مۇڭايتپا مىنا ەلىڭدى!
جۇيرىك ءمىن دە، سۇلۋ قۇش،
الساڭ وسى ءتىلىمدى!...»
دەگەن ءسوزى، ارعىن، سۇيىندىك ەدىگە ءبيدىڭ جاڭگىر حانعا ايتتى دەگەن سوزىنەن العانى كورىنىپ تۇر...
ەدىگە ءبيدىڭ جاڭگىر حانعا ايتقان ءسوزى مىناۋ:
«... اق سۇڭقار ۇشتى ۇيادان،
قول جەتپەيتىن قيادان.
قاناتى بۇگىن سۇڭقار جوق،
تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، _
كوتەر، حان، باسىندى!
ءىش مىنا اسىندى!
بوساتپا بەلىڭدى!
مۇڭايتپا ەلىڭدى!
توزباستى ۇستا سوقپايدى!
ولمەستى قۇداي جاراتپايدى...
قايعىڭ، جيىلعان جۇرتتىڭ توبىندا قالادى،
اتىلعان مىلتىقتىڭ وعىندا قالادى.
جۇيرىك اتتىڭ جالىندا قالادى.
بيىك تاۋدىڭ تالىندا قالادى.
اكقان سۋدىڭ بويىندا قالادى،
سۇلۋ قاتىننىڭ قوينىندا قالادى،
قىزىق مەرەكە ويىندا قالادى،
ىستەمەسەڭ، موينىندا قالادى»...
ەندى بيلەردەن ءسوز كەلتىرەيىك:
ارعىن رۋىنان، قۋاندىق-التاي، بايدالى بي ايتقا دەگەن سوزدەر:
بيىك تاۋعا جاراسقان،
باسىنداعى وباسى،
وزەن سۋعا جاراسقان،
جاعالاي بىتكەن قوعاسى.
رۋلى ەلگە جاراسقان،
ۇلگى ايتاتىن اعاسى.
بايبىشەگە جاراسقان،
ورىندىقتى ساباسى.
كەلىنشەككە جاراسقان،
ەمىزگەن ۇل بالاسى.
بالالىققا جاراسقان،
ونەگەلى اناسى.
ەر جىگىتكە جاراسقان،
قولىنداعى نايزاسى.
جاقسى بولسا ازامات،
ەلىنە تيەر پايداسى.
ەردىڭ «ءبىلدىم» دەگەنى،
باسىنا سالعان ويرانى.
كوپكە ءسوزىن بەرگەنى،
اتادان التاۋ تۋدىم دەپ،
جالعىزعا جاپا سالماسقا.
* * * *
بۇلبۇلدان شەشەن ءبىر كۇس جوق،
بارماقتاي-اق قاراسى.
وقتان جىلدام اجال جوق،
تىرناقتاي-اق جاراسى.
كوڭىلىڭ قالسا جاقىنعا،
ادىستىعىن ايتايىن،
جەر مەن كوكتىڭ اراسى...
* * *
ءبىرىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
ءبىر تاڭىرگە جازباسقا.
ەكىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
ادام تىلىنە ازباسقا.
ءۇشىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
بالەگە ناقاق كۇيمەسكە.
ءتورتىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
ءبىلىمسىز تاققا مىنبەسكە.
بەسىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
قاتاردان كەيىن قالماسقا.
التىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
اقماق ءتىلىن الماسقا.
جەتىنشى تىلەۋ تىلەڭىز،
قاسقىر جۇيرىك، قارقىن جوق
بايتال جۇيرىك، بارقى جوق.
قاتىن شەشەن، اقىل جوق.
كۇننىڭ بەتى قىزىل، ءيىسى جوق.
قۇلدىڭ موينى جۋان، كۇشى جوق.
جاماننىڭ قۇلاق-مۇرنىن كەسىپ الساڭ،
ار، نامىسپەن ءىسى جوق.
* * *
كوپ نەنى ايتادى؟
ازعا قىلعان زورلىعىن ايتادى.
از نەنى ايتادى؟
كوپتەن كورگەن قورلىعىن ايتادى.
قىپشاق رۋىنان ايتقوجا شەشەن ايتتى دەگەن ءسوز:
جار باسىنان ءۇي تىكپە،
جار قۇلاسا، ءۇي كەتەر.
الا بولسا اعايىن،
رۋلى ەلدەن كۇي كەتەر.
اعايىن الا بولعاندا،
اۋىزداعى اس كەتەر.
اڭدىعان دۇشپان كۇشەيىپ،
جاۋ قولىندا باس كەتەر...
قۇلاقتاعى ءسوز ايتساڭ،
قۇلاعىنىڭ استىندا.
قۇلاقسىزعا ءسوز ايتساڭ،
قۇلاق قىردىڭ استىندا.
ايتسا بولار ۇققانعا.
ايتىپ — ايتپاي نەمەنە،
ەكى قۇلاعىن تاس قىلىپ،
ماقتامەنەن تىققانعا.
ابىلاي حاننىڭ اقىلگويى ارعىن - سۇيىندىك بۇقار جىراۋ ايتتى دەگەن ءسوز:
جال-قۇيرىعى قۇبا دەپ،
جابىدان ايعىر سالماڭىز.
قالىڭمالى ارزان دەپ،
جامان قاتىن الماڭىز.
You Might Also Like
-
مەن ءوزىمدى ءوزىم ەش ۋاقىتتا سولشىلمىن دەپ ساناعان دا ەمەسپىن. ەشكىمگە سولشىلمىن دەپ ايتقان دا ەمەسپىن.
-
ورىسشا ۋسپەنسكيي رۋدنيك زاۋىتىن جەرگىلىكتى قازاقتار «ءنىلدى زاۋىتى» دەيدى.
