InfoHub Logo

بيلەر داۋىرىنە كىرگىزىلگەن ادەبيەتتىڭ 2ء-شى بولىمىنە ەرتەدەگى باتىرلار جىرلارى مەن ەلدىڭ ىشكى تۇرمىسىن سۋرەتتەيتىن اڭگىمە-جىرلار كىرەدى. قازاق اتانعان ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىندە باتىرلار تۋرالى اڭگىمە-جىرلار كەپ بولعان. ءبىراق، كوپ بولعانمەن تالايلارى ۇمىتىلىپ قالعان. تەك: «ەدىگە باتىر»، «قوبىلاندى باتىر»، «نارىك ۇلى شورا باتىر»، «الپامىس باتىر»، «قامبار باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن» سياقتى اڭگىمە-جىرلار عانا باسپاعا باسىلىپ، كىتاپ بولىپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتىپ وتىر. ونان سوڭ كەي باتىرلار اڭگىمە-جىرلارىنىڭ تەك ۇزىندىلەرى عانا بىزگە جەتىپ وتىر. مىسالى، «ەر كوكشە»، «ەر قوساي»، «ەر توستىك»، «جاباي باتىر» جانە وسىلارداي اڭگىمە-جىرلار. جانە ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىن ۇمىتىلماي كەلگەن، كەيبىر باتىرلار تۋرالى قىسقا تولعاۋ-جىرلار بار. مىسالى: وراق، قاراساي، ماماي جانە باسقالار تۋرالى جىرلار...

سول زامانداعى ۇستەم تاپتىڭ ىشكى تۇرمىسىن سۋرەتتەيتىن، ەرتەدەگى اڭگىمە-جىرلاردان ءبىزدىڭ زامانعا جەتىپ وتىرعان: «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» مەن «قىز جىبەك»...

ىشتەرىندە العاشىندا سوزدەرى كوپ بولسا دا ەرتەدەگى زاماننان ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن وسى ايتىلعان اڭگىمە-جىرلاردىڭ دەنى قازىرگى اتانىپ وتىرعان رۋلار «نوعاي»، «نوعايلى» اتانىپ جۇرگەن زامانداعى — نوعاي، نوعايلى باتىرلارىن اڭگىمەلەگەن جىرلار. سوندىقتان بۇل ءبولىمدى بولەك ءداۋىر قىلساق، «نوعايلى ءداۋىرى» دەپ اتار ەدىك.

ءبىزدىڭ بۇل «نوعايلى» دەگەن سوزىمىزگە كەيبىرەۋلەر ۇيىماۋعا مۇمكىن. كەيبىرەۋلەر بىلمەگەندىكتەن، كەيبىرەۋلەر «نوعاي بولعىسى كەلمەگەندىكتەن» ۇيىماۋعا مۇمكىن. ءبىراق قازاق بولعان رۋلاردىڭ بۇرىن نوعاي بولعاندىعىنا تاريحي دالەلدەر ۇيىتپاي قويمايدى.

ورىستىڭ كەيبىر تاريحشىلارى: «قازاقتىڭ ەرتەدەن قالعان ءوزىنىڭ اڭگىمە-جىرلارى جوق. ەرتەدەگى باتىرلار جىرى دەپ وزىنىكى قىلىپ جۇرگەندەرى نوعايدىكى»... دەيدى. بۇل نە تۇرىك-مونعول رۋلارىنىڭ تاريحىن زەرتتەي بىلمەگەندىك، نە، جەڭىل، ساياز مىنەزدىلىك.

وسى كىتاپتىڭ باسىندا ايتىپ وتتىك: قازاق اتانعان رۋلاردىڭ دەنى — التىن وردالى جوشى ۇلىسىندا بولعان. ونان سوڭ شاعاتاي ۇلىسىندا بولعاندارى دا ءبىرازدان سوڭ جوشى ۇلىسىنا كىرگەن. جانە جوشى ۇلىسىندا دەنى نوعاي حاننىڭ قول استىندا بولعان. نوعاي 1306 جىلى ولگەن. سول نوعاي حاننىڭ قول استىنداعى تۇرىك-مونعول رۋلارىنىڭ ءبارى — «نوعاي ەلى»، «نوعايلىق»، «نوعايلى» بولىپ اتالىپ كەتكەن. نوعاي حاننان كەيىن وزبەك حاننىڭ تۇسىندا ءبىراز رۋ — «وزبەك ەلى» بولىپ تا، «وزبەك» بولىپ تا اتالعان.

قازاق اتانعان رۋلاردىڭ دەنى — قىرىمدا دا، كاۆكازدا دا، قازاندا دا، ەدىل-جايىق بويلارىندا دا بولعان. سول بولعان جەرلەرىنىڭ بارىندە دە قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان رۋلاردىڭ بولشەكتەرى ءبولىنىپ قالا بەرگەن. جانە وسى كۇنگى قازاق اتانىپ وتىرعان رۋلار ورتا ازياعا كەلىپ، قازاق بولىپ، بولەك حاندىق قۇرعان سوندا قىرىمعا كوشىپ كەتكەندەرى بولعان. مۇنىڭ بارىنە تاريحي ماعلۇماتتار، دالەلدەر بار.

قىرىمدا، كاۆكازدا، قازاندا، ەدىل بويىندا، ورالدا، تاعى باسقا جەرلەردە، قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان رۋلاردان ءبولىنىپ قالعان بولشەكتەر سول وتىرعان جەرلەرىندەگى ەلدىڭ اتتارىمەن اتالىپ وتىرسا دا سوڭعى ۋاقىتقا شەيىن قازاق اتاۋلى ەلدىڭ رۋلارى مەن رۋلاس بولعاندارى رۋلارىنىڭ اتتارىن ۇمىتپاي كەلەدى. ونى جوعارىدا كەلتىردىك.

مىنە سول جوعارىداعى ايتىلعانداي قازىرگى قازاق اتالىپ جۇرگەن تۇرىك-مونعول رۋلارى — نوعاي حاننىڭ ەلى، نوعاي ەلى — «نوعايلى» بولىپ جۇرگەن زامانداردا جىر قىلعان ەرتەدەگى باتىرلار اڭگىمەلەرىن — «بۇلار قازاقتىكى ەمەس، نوعايدىكى، قازاقتار تەك نوعايدان الىپ ءجۇر...» دەگەن ءسوز تاريحتى جەتە بىلمەگەندىكتەن شىققان ءسوز. قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان ەل، ول كەزدە نوعايلى اتانىپ جۇرگەندىگىن بىلمەگەندىكتەن ايتىلعان ءسوز. قازىرگى قىرىم، استراحان، قازان، ەدىل بويلارى، باشقۇرتستان، وزبەكستان، قارا-قالپاق جانە باسقا جەرلەردەگى تۇرىك-مونعول رۋلارىنىڭ ول زاماندا نوعاي ەلى اتانعاندارى ەرتەدەگى نوعايلى باتىرلارى تۋرالى ايتىلعان جىرلاردى-اڭگىمەلەردى — «بىزدىكى ەدى» دەسە، ايتۋلارىنا بولادى. ولاي ايتۋعا اقىلارى بار. نوعايلى زامانىنداعى نوعايلىنىڭ باتىرلار اڭگىمەسىنە ءبارى دە ورتاق دەۋگە بولادى. ولارمەن ول زاماندا نوعايلى بولعان قازىرگى قازاق تا ورتاق.

ەل اۋزىندا جىر بولعان ەرتەدەگى باتىرلاردىڭ رۋلارى ايتىلعاندارىنىڭ كوبى قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان ەلدىڭ بەلگىلى نەگىزگى رۋلارىنان شىققان. مىسالى: بەلگىلى قوبىلاندى باتىر — قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان ەلدىڭ ءىرى رۋلارىنىڭ ءبىرى — قىرساق رۋىنان شىققان. اتاقتى شورا باتىر نارىك ۇلى — قازاقتىڭ بەلگىلى تاما رۋىنان شىققان. ەر كوكشە، ەر قوساي — قازاق بولعان ەلدىڭ بەلگىلى — ۋاق دەگەن رۋىنان شىققان، اتاقتى «ەدىگە باتىر» مەن «الپامىس باتىر — قازاق اتانعان ەلدىڭ بەلگىلى — قوڭىرات رۋىنان شىققان.

مىنە، ءوزى نوعايلى بولىپ جۇرگەندەگى نوعايلىنىڭ باتىرلار جىرىنا قازاق تا ورتاق. ونىڭ ۇستىنە سول ەرتەدەگى جىر بولعان باتىرلاردىڭ ءبىرسىپىراسى قازىرگى قازاق بولعان رۋلاردان شىققاندىقتان دا، ولاردى قازاق «بىزدىكى» دەي الادى.

قالىڭ نوعايلى بىرتە-بىرتە بىتىراپ، بولەك-بولەك بولىپ جان-جاققا «ۇلى ۇرىمعا، قىزى قىرىمعا» تاراسىپ كەتكەندە، قازاق اتانىپ كەتكەن نوعايلىلار ءوزىنىڭ نوعايلى زامانىنداعى، نوعايلىنىڭ بىتىراي باستاعان زامانىنداعى باتىرلار اڭگىمەلەرىن وزدەرى قازاق بولىپ كەتكەن سوڭ دا ۇمىتپاعان. كەي جىرلاردى ۇمىتسا دا، ءبىرسىپىرا باتىرلاردىڭ انگىمە-جىرلارىنىڭ ۇزىن-ىرعالارىن ۇمىتپاعان. قازاق بولعان ەلدەن وزگە جەرلەردەگى نوعايلىلاردىڭ كوبى ول باتىرلار جىرلارىنىڭ ۇزىن-ىرعالارىن دا ۇمىتىپ قالىپ، تەك قىسقا عانا اڭگىمەلەرىن ساقتاپ قالعان. ءتىپتى كەيبىر ەل قىسقا اڭگىمەلەرىنىڭ ءوزىن دە ۇمىتىپ قالعان.

مىسالى، «ەدىگە باتىردىڭ» اڭگىمەسى تۇرىك-مونعول رۋلارىنىڭ كوبىندە بار، ءبىراق قازاق بولعان رۋلاردىڭ جىر قىلىپ كەلگەن «ەدىگە باتىردىڭ» جىرىنان بارىنىكى دە قىسقا، شولاق، ءتىپتى كەيبىرىندە ءجوندى جىرلار دا جوق.

نوعايلى زامانىنان قالعان اڭگىمە جىرلاردىڭ ءبارى دە قازاقتان وزگە نوعايلىلاردىڭ بارىندە دە سونداي. مىسالى، قازاق، بولعان نوعايلىلاردىڭ تاما رۋىنان شىققان نارىك ۇلى شورا باتىر تاريحتا بەلگىلى ادام. التىن وردا، نوعايلى ازىپ-توزا باستاعان كەزدە، قازان دالاسىندا بولعان تالاستارعا قاتىسقان ادام. ءوزى سول قازاندا ولگەن. شورانىڭ يسلام، الكەي دەگەن ەكى ءىنىسى 1552 جىلى، قازاندى ماسكەۋ پاتشاسى العاندا، قازاندى قورعاپ سوعىسقانداردىڭ ىشىندە ولگەن. شورا باتىردىڭ اڭگىمەسى دە قازان تاتارلارىنىڭ جانە باسقا تاتار ەلدەرىنىڭ ەل ادەبيەتىندە بار. ءبىراق بۇل شورا تۋرالى دا قازاق بولعان ەلدىڭ ايتىپ جۇرگەن اڭگىمە-جىرى وزگە ەلدەردىكىنەن كولەمدى، كوپ.

ەرتەدەگى نوعايلى زامانىنداعى باتىرلاردى اڭگىمە قىلعان جىرلاردىڭ قايسىسىن الساڭ دا قازاق بولعان ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگىسى وزگە تۇرىك-مونعول رۋلارىنىڭ بارىنىكىنەن دە ەكى ەسە نەمەسە تالاي ەسە كولەمدى، تالاي ەسە تولىق بولىپ ساقتالىپ كەلگەن.

قازاق بولعان ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ مولىراق بولىپ ساقتالىپ كەلۋىنىڭ سەبەبى، ارينە شارۋاشىلىق تۇرمىسىنان، بولمىسىنان بولىپ كەلگەن.

ەرتەدەگى باتىرلار اڭگىمە-جىرلارىن، قازاق اتانعان ەلدىڭ نوعايلى بولعان داۋىرىنەن نەمەسە «نوعايلى» اتىن ءالى تاستاماي جۇرگەن داۋىرىنەن قالعان ادەبيەت نۇسقالارى دەگەندە، تاريحي دالەلدەردى بىلاي قويا تۇرعاننىڭ وزىندە، سول ەرتەدەن قالعان جىرلى-اڭگىمەلەردىڭ وزدەرىنەن دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى. بىرنەشە جىرلى-اڭگىمەلەردەن وعان مىسال كەلتىرەيىك.

شورا باتىردى الىپ قارايىق:

شورا باتىردىڭ اڭگىمە-جىرىن الىپ قاراساڭىز دا شورانىڭ «نوعايلى» باتىرى ەكەنىن كورەسىز. شورا باتىردىڭ اڭگىمە-جىرىن بىلاي قويىپ، تاريحتان قاراساڭىز دا شورانىڭ نوعايلى باتىرى ەكەنىن كورەسىز. ول تۋرالى جوعارىڭا ايتقانبىز.

شورا باتىر تۋرالى قازاق اراسىنان جازىلىپ، باسپادا باسىلىپ شىققان ەكى ءتۇرلى اڭگىمە-جىر بار. سونىڭ ەكەۋىندە دە شورانى «نارىك دەگەن ادامنىڭ بالاسى ەدى، قازان قالاسىنان شىققان تاما دەگەن رۋدان ەدى» دەيدى.

ال «تاما» قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان ەلدىڭ بەلگىلى ءبىر رۋى. ونان سوڭ بۇل تاما دەگەن رۋ قازاق اتانعان رۋلاردىڭ ءبىرسىپىراسى قالىڭ نوعايلىدان ءبولىنىپ قازاق بولعاننان كەيىن كوپتەن سوڭ كەلىپ قازاق بولعان.

قازاق اراسىنان جازىلىپ، باسپادا باسىلىپ تاراعان شورا باتىردىڭ ەكى ءتۇرلى اڭگىمەسىنىڭ بىرىندە شورانىڭ اكەسى — نارىك، قازاننان تاما رۋىنان ءبولىنىپ اقدالا دەگەن قالانىڭ قىرىق مىڭ ءۇيلى «ايراقتىنى»، ون مىڭ ءۇيلى «نوعايلىنى» بيلەگەن. قاراحاننىڭ قول استىندا كوشىپ كەلەدى. قاراحان نوعايلىدان ەدى دەيدى، ءبىراق ايراقتى ەلى كوپ بولعان سوڭ ايراقتىڭ ءالىبي دەگەن ءبيى نوعايلىعا زورلىق قىلىپ، نوعايلى قاراحانى — قاراحانعا دەگەنىن ىستەتۋشى ەدى دەيدى. حان ايراقتى ەلىن، ونىڭ ءبيى ءالىبيدى شاماسى كەلسە بيلەگەندەي ەدى دەيدى. ايراقتىنىڭ ءبيى ءالىبي قازاننان كوشىپ كەلگەن شورانىڭ اكەسى نارىككە دە زورلىقتى قىلىپ باققان ەدى دەيدى.

شورا ەرجەتىپ، نوعايلىنىڭ بالالارىنا زورلىق قىلاتىن ايراقتىڭ بالالارىن قىرادى. سونان سوڭ ايراقتىنىڭ ۇلكەندەرىمەن سوعىسىپ، بەتتەرىن قايتارىپ جەڭەدى.

ايراقتىلاردىڭ كەگىنەن قورقىپ، شورانى اكە-شەشەسى قازانداعى تۋعان-تۋىسقاندارىنا جىبەرەدى. قازانعا باتىر قايتىپ كەلىپ، اكەسىنە زورلىق قىلعان جانە نوعايلىنىڭ ەلىنە، حانىنا زورلىق قىلعان ايراقتى ەلىمەن سوعىسىپ، قىرعانىن قىرىپ، قالعانىن جەر اۋدارىپ جىبەرىپ نوعايلىنىڭ حانى قاراحاندى اق كيىزگە وراپ حان كوتەرەدى.

ەكىنشى جىرلى انگىمەسىندە شورا باتىر قازاندى كاپىر الدى دەگەن سوڭ ۇرگەنىش توڭىرەگىندەگى اقشا حاننىڭ ەلىنەن قازانعا جالعىز اتتاندى. جولىنداعى قالىڭ نوعايلى دەگەن ەلدەن شورا باتىرعا جولداس بولىپ قۇلىنشاق دەگەن باتىر ەرەدى. تاعى دا جولاي، ورمامبەت ءبيدىڭ ون سەگىز مىڭ نوعايلى ەلىنەن ءبىر ارۋى ماقتىم دەگەن سۇلۋ باتىر شورا باتىر كەلەدى دەگەندى ەستىپ، جولىن توسىپ، كورىسىپ تىلدەسىپ قالدى. بۇل اراسىن اڭتىمەمەن سويلەپ، جىرىن بىلاي جىرلاعان:

...شورا اتتانىپ كەلەدى،
بۇكەڭ قاعىپ جەلەدى،
اقتان كەرات استىندا،
قۇلىنشاق باتىر قاسىندا.
شورا باتىر سول كۇندە،
تاپ ون ەكى جاسىندا.
وقا بوركى باسىندا
اق سۇڭقارى قولىندا.
ورمامبەت ءبيدىڭ ايلاسى
ون سەگىز مىڭ نوعايلى
ارىستان شورا باتىردىڭ
جۇرەتۇعىن جولىندا...

ورمامبەت ءبيدىڭ نوعايلىسىنان شىققان — «شورا باتىر كەلەدى» دەگەن حاباردى ەستىپ، شورانىڭ جولىن توسىپ جولىققان ارۋ ماقتىم دەگەن سۇلۋ باتىردىڭ ءسوزىنىڭ ءبىر جەرىندە بىلاي جىرلايدى:

...كوكەستىڭ ۇلى اتانعان
شورا باتىر سەنبىسىڭ؟
قازاندى جاۋدان ايىرار،
ەل قۇتقارار ەرمىسىڭ؟
نوعايلىنىڭ ەلىندە
ارۋ ماقتىم مەن بولام
سەن ارتىق پا، مەن ارتىق؟
ءجا بولماسا تەڭبىسىڭ؟
قازىنالى قازاندى
«كوپىر الدى» دەگەن سوڭ،
قاھارلانىپ، قاتايىپ،
شامىرقانىپ، شاتتانىپ،
مۇزداي تەمىر قۇرسانىپ،
ىزا قىسىپ بۋسانىپ،
كەك الماق بولعان سەرىمىسىڭ؟..

شورا باتىر مەن قۇلىنشاق باتىر ەكەۋى قازان قالاسىنا كەلىپ، پىشەن بازارىنداعى قابىل مىرزا دەگەننىڭ ۇيىنە تۇسەدى. سونان سوڭ قازان ەلىنەن الىم جيناي كەلگەن ورىس پاتشاسىنىڭ تورەلەرىن ءولتىرىپ، ۇرىس قىلىپ، پاتشانىڭ اسكەرىن جەڭىپ قازاندى قۇتقارادى.

ول اراسىن جىردا بىلاي دەگەن:
...كاپىردىڭ ۇلكەن پاتشاسى
قۇشاقتاپ بۇتىن زىتادى
ەر شورانىڭ ارۋاعى
ايداھار بوپ جۇتادى.
شورا باتىر كەلگەن سوڭ
پاتشا تاقتان قۇلادى.
قازانداعى نوعايدىڭ.
مۇرادى سوندا بولادى...

مۇرات اقىننىڭ شالگەز دەگەن جىرىندا دا شورا باتىر نوعايلىنىڭ باتىرى بولادى. مۇرات جىرىنىڭ مىنانداي انگىمەسى بار: نوعايلىنىڭ ون شالى — بىرەۋى شالگەز جىراۋ، قالماقتىڭ كوپ جىلقىسىن قۋىپ قاشادى. ارتىنان كوپ قالماق قۋىپ جەتكەندە، شالگەز جىراۋ توعىز شالعا جىلقىنى ايداتىپ جىبەرىپ، ءوزى قالماقتى سوزبەن توقتاتادى. سوزىندە شالداردىڭ ءارقايسىسىن سول زامانداعى اتاعى شىققان نوعايلى باتىرى دەپ، قالماقتى الدايدى. اتاقتى باتىرلاردىڭ اتىن ەستىگەن سوڭ قالماقتار قورقىپ، جىلقىعا تالاسپاي قايتادى... شالگەز جىراۋ سول نوعايلىنىڭ توعىز باتىرىنىڭ ءبىرىن — نارىك ۇلى شورا دەپ بىلدىرەدى:

جىرىندا بىلاي دەيدى:
...ەڭدى ءبىرىن كىم دەسەڭ،
تۋماي اتى جازىلعان،
شاپپاي ءىزى قازىلعان،
اسىلى نۇردان جاراعان،
جاۋدى كورسە جايناعان،
جايتاسىنداي قايناعان،
مىڭ قىزىلباس كەز كەلسە
ايدارىنان ۇستان بايلاعان، —
ونىڭ ءبىر نەسىن سۇرايسىڭ؟
ول كىسىنىڭ ىشىندە
كەركەردەن جالعىز اتانعان
نارىك ۇلى شورا باتىر...

ءسويتىپ، شورا باتىر دا نوعايلىنىڭ جاۋىن جاۋلاعان نوعايلىنىڭ باتىرى بولادى. شورانىڭ اڭگىمە-جىرىن شورانىڭ اتىن قازان حاندىعىنا تالاسقان تارتىستارعا بايلانىستىرۋ تاريحتاعى بولعان ىسكە ايقىن مەڭزەيتىن جايت.

جانە سايىن باتىردىڭ اڭگىمە-جىرىن الىپ قارايىق...

بۇل باتىردى دا نوعايلىنىڭ باتىرى ەكەنىن ايقىن ايتادى. تۋرا سايىن باتىردىڭ جىرىنان ءسوز كەلتىرەيىك:

...بۇرىنعى ەلدىڭ بارىندا،
وتكەن ەلدىڭ شاڭىندا،
سول ەلدەردىڭ تۇسىندا،
نوعايلى دەگەن حالىق ءوتتى.
نوعايلىنىڭ ءۇش كەنتى
زامانىندا جارلى ءوتتى...
نوعايلىنىڭ حالقىندا
سونداي ءبىر مومىن باي بولعان،
ءتورت تۇلىگى ساي بولعان،
ءوز الدىنا پاڭ بولعان،
قارا باسى حان بولعان.
بايلىعى جۇرتقا زاڭ بولعان.
بايلىعىنىڭ بەلگىسى —
مالى الاشقا تاڭ بولعان...
دۇنيەقور سول بايدىڭ
دۇنيەدەن جالعىز مۇڭى بار، ...
ءبىر پەرزەنتكە زار بولعان...
...بوزمۇناي باي جىلايدى.
جات ايتادى قۇدايدى:
«اشامايعا مىنگىزىپ»،
كوش الدىنا جۇرگىزىپ،
اجەپتاۋىر قۇبىنىڭ
الدىنا الىپ سۇيگىزىگى،
الاشقا اتىن بىلگىزىپ
ۇل قىزىعىن كورمەدىم...»

ءسويتىپ — بوزمۇناي بالاعا زار بولىپ جىلاپ جۇرگەندە قاتىنى بۋاز بولىپ، ءبىر ۇل تابادى. جينالعان جۇرت — حان مەن بي جاڭا تۋعان جاس بالانىڭ (بولاشاق سايىن باتىردىڭ) اتىن تابالماي داعدارىپ وتىرعاندا، ءجۇز وتىزعا كەلگەن ءبىر كەدەي قارت اتىن تابادى. جىرىندا بىلاي دەيدى:

...سول ۋاقىتتا ءبىر ادام
ءجۇز وتىزعا كەلىپتى،
تالاي ماقۇل كورىپتى.
نوعايلىنىڭ جۇرتىندا
ونان ۇلكەن كىسى جوق.
ءوزى جارلى بولعان سوڭ
ونىمەن جۇرتتىڭ ءىسى جوق.
حان مەن بيلەر قاسىنا
شال بايعۇس كەلدى تايانىپ:
«بالانىڭ اتىن سۇراساڭ، —
بەلىندەگى بەس قارۋ
تال بويىنا جاراسقان،
ەرلىگى وتكەن الاشتان،
باتىر سايىن بولماس پا؟
ۇستىنە ارۋاق قونباس پا؟
حان مەن بيلەر قامالىپ،
سونى تاۋىپ قويماس پا...

مىنەكەي، جىردىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن سايىن باتىردى — نوعايلىنىڭ باتىرى ەدى دەپ، «الاش» دەگەن ءسوزدى نوعايلىنىڭ ءسوزى ەدى دەپ باياندايدى.

«ەر كوكشە ۇلى ەر قوساي»

ەر كوكشە ۇلى ەر قوسايدىڭ جىرىن الىپ قاراساق، ول دا نوعايلى بولادى. ەر قوسايدىڭ اكەسى ەر كوكشەنىڭ رۋى ۋاق ەدى دەيدى. ال ۋاق قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان ەلدىڭ ورتا جۇزىندەگى بەلگىلى رۋ. الگى مۇرات اقىننىڭ جىر قىلعان، قالماقتان جىلقى العان نوعايلىنىڭ ون شالىنىڭ ىشىندەگى — شالگەز جىراۋ قالماقتى الداپ قورقىتىپ، قاسىنداعى توعىز شالدى نوعايلىنىڭ سول زامانىنداعى اتاقتى توعىز باتىرى قىلىپ سيپاتتاپ، اتتارىن اتاعان توعىز باتىرىنىڭ ءبىرى — ەر كوكشەنىڭ ۇلى ەر قوساي. مۇراتتىڭ جىرىندا بىلاي دەگەن:

...ەندى ءبىرىن كىم دەسەڭ،
جەتى ارشىن جارىم بويى بار،
ادامنان ارتىق بىتكەن سويى بار،
ارتىنان كەلگەن دۇشپانعا
كورسەتەتىن تويى بار،
جاۋىرىنى جازىق، موينى ۇزىن،
وق تارتقاندا قولى ۇزىن،
ماندايىنىڭ اراسى، —
ەكى قارىس، ەكى ەلى،
دۋلىعاعا سىيماس شەكەلى
ونىڭ ءبىر نەسىن سۇرايسىڭ؟
ول كىسىنىڭ ىشىندە
تەك بەر دەپ جالعىز اتانعان
كوكشەنىڭ ۇلى قوساي بار...

ەر كوكشەنىڭ ءوز جىرىندا دا كوكشەنى، قوسايدى نوعايلى ەدى دەيدى. جىرى بىلاي باستالادى:

...ۋاق ۋلى قامبار ەكەن.
قامبار ۇلى — ەر كوكشە...
ەر كوكشە ءتىپتى جاس ەكەن، —
جاس تا بولسا باس ەكەن.
ون سان نوعاي بۇلگەندە،
ورمامبەت حان ولگەندە
كوكشە باتىر جاتىپتى
مانان دەگەن سۋىنا،
بالقان دەگەن تاۋىنا.
ۇلەسۋگە مال تاپپاي،
اتىسارعا جاۋ تاپپاي،
سو كىسىنىڭ ىشىنەن
ءبولىنىپ شىقتى قىرىق كىسى
قاراۋىل كەتكەن ءتورت كىسى
شىندى اۋىپ كەتكەن بەس كىسى...

«جاباي باتىردىڭ» جىرىن الىپ قاراساق، ولار دا نوعايلى بولادى. ونىڭ جىرى دا بىلاي باستالادى:

...ون سان نوعاي بۇلگەندە،
ورمامبەت حان ولگەندە،
قىرىق جىلداي اتىسقان،
قىزىل قانعا باتىسقان...
...ات موينىندا جال قالماي
قىزىل بەتتە قان قالماي،
بادەنىندە ءال قالماي،
قاندى سوعىس كوپ بولعان،
تالاي قيىن كەپ بولعان...
نوعايلىدان شىققان
جابايلى بەس مىڭ كىسى قامايدى...
جاباي الدى نايزانى،
ىستەدى تالاي ايلانى.
سۋىردى الماس قىلىشتى.
بەس مىڭ توپتى جاۋمەنەن
جاباي جالعىز ۇرىستى
استىنا مىنگەن تاي قۇلىن
تۇزەدى سوندا ءجۇرىستى....

مىنەكەي، كازىرگى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ ەسكىدەن كەلگەن اۋىز ادەبيەتىندەگى ەرتەدەگى باتىرلار تۋرالى ايتىلاتىن اڭگىمە-جىرلارىنىڭ ءبارى-اق — قازاق اتاۋلى ەل ءبولىنىپ قازاق حاندىعىن قۇرماي، نوعايلى اتانىپ جۇرگەندەگى، نوعايلى بولىپ جۇرگەندەگى زاماننىڭ باتىرلارى اڭگىمەلەنگەن جىرلار.

مىنە، سوندىقتان بۇل رەتتەگى ەل ادەبيەتىڭ نوعايلى داۋىرىنەن قالعان جىرلى-اڭگىمەلەر دەۋگە ءتيىسپىز.

مىنە، ءسويتىپ، ەرتەدەگى باتىرلار تۋرالى ايتىلعان اڭگىمە-جىرلاردى جاقسىلاپ وقىپ تەكسەرسەڭىز، ونان سوڭ قازاق اتانعان ەلدىڭ تاريحىن تەكسەرسەڭىز جانە قازاقتىڭ وزگە ەسكى اۋىز ادەبيەتىن تەكسەرسەڭىز — الگى كەيبىر تاريحشىلاردىڭ، كەيبىر ادەبيەتشىلەردىڭ: قازاقتىڭ وزدەرىنىڭ باتىرلار تۋرالى اڭگىمە-جىرلارى جوق، وزىمىزدىكى دەپ جۇرگەندەرى نوعاي حالقىنىكى دەگەنى تەك بىلشىل ەكەنىن كورەسىز...

قازاق اتانعان ەل وزگە نوعايدان تۇتاسىمەن ءبىر-اق كۇندە ءبولىنىپ، ۇزىلدى-كەسىلدى بولىپ، بوتەن ەل بولىپ كەتكەن جوق دەدىك. وسى كۇنگى قازاق اتانىپ وتىرعان ەلدىڭ كەيبىر رۋلارى نوعايلىدان ءبولىنىپ شولدە، ەن دالادا، يەسىز تاۋلاردا كوشىپ شىعىپ بولەك حاندىق قۇرىپ جۇرگەندە — تالاي رۋلار نوعايلى اتىمەن، كەيبىر رۋلار وزبەك اتىمەن دە تالاي جىل ءداۋىر سۇرگەن دەدىك. ەڭ اۋەلى وزگە نوعايلى ەلىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، قازاق اتانىپ بولەك حاندىق قۇرعان وسى كۇنگى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ 4 — 5-اق رۋى دەگەنبىز. سول بولەك قازاق حاندىعىن قۇرعان، ەن دالاعا كوشىپ شىعىپ جوڭكىلگەن ەلگە اركەزدە نوعايلىدان ءبولىنىپ قازىرگى قازاق اتانعان رۋلاردىڭ ءارقايسىسى كەلىپ قوسىلا بەرگەن دەگەنبىز. وزگە نوعايلىلاردان ەڭ كەيىنىرەك ءبولىنىپ قازاق بولعانداردىڭ كوبى كىشى ءجۇز رۋلارىنان بولعان.

ۇلى نوعايلىنىڭ ۇزاق زامان ءداۋىر سۇرگەن جەرى ەدىل-جايىق ولكەلەرى. كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ءبىرسىپىراسى بىرتە-بىرتە ىعىسىپ ىرگە اۋدارعانمەن، سول ەسكى مەكەن — ەدىل-جايىق بويلارىنان كوپ اۋلاق كەتپەگەن. اقتابان شۇبىرىندىنىڭ الدىندا اۋا كوشىپ، ودان كەيىن قايتىپ بارعان. نوعايلى اتىمەن وتىرىپ قالعان ەلدىڭ ەڭ اقىرعىلارى ازىپ-توزىپ، ءبولىنىپ-بولىنىپ كەتكەنشە، قازاق بولعان كىشى ءجۇز رۋلارى سول قالعان نوعايلىلارمەن كورشىلەس وتىرعان. ءتىپتى ەڭ اقىرعى قالعان ازعانا نوعايلىلاردان شىعىپ كەلىپ قازاققا قوسىلىپ، وسى كۇنگە شەيىن «نوعايلى» اتىن ۇمىتپاعان ەلدەر كوبىنەسە سول كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ىشىندە.

مىنە، سوندىقتان ءبىزدىڭ قازاق بولعان ەلدىڭ بۇرىنعى «نوعايلى» بولعان داۋىرىنەن قالعان اۋىز تاريح سارقىنشاعى اۋىز تاريح دەرەكتەرى العاشىنان كۇڭگىرتتەنگەن بولسا دا، كوبىنەسە كىشى جۇزدەن كوبىرەك تابىلىڭقىرايدى. ۇلى ءجۇزدىڭ، ورتا ءجۇزدىڭ قاريالارى ەلدەرىنىڭ بۇرىنعى باسىنان كەشىرىلگەن داۋىرلەرىن ۇمىتىپ، وتكەن داۋىرلەرىنىڭ وقيعالارىن تەك ساعىم ءتارىزدى ەرتەگى قىلىپ، ۇمىتىلعان، بارشالانعان ءتۇس ءتارىزدى اڭگىمەلەپ جۇرگەندە كىشى ءجۇزدىڭ شەجىرەشىلەرى، ەسكى ءسوز جيناعان قاريالارى ەلدەرىنىڭ نوعايلى بولعان داۋىرىندەگى سارىنىن ءبىرازىن كۇڭگىرتتەۋ، العاشىنان داۋ بولسا دا ۇمىتپاي كەلگەن.

ەسكى اقىڭداردىڭ سوزىندە نوعاي، قازاقتىڭ ايىرىمى بار ما؟

1906 جىلى 63 جاسىندا ولگەن كىشى ءجۇز مۇرات اقىننىڭ تولعاۋ جىرلارىندا «نوعايلى» مەن «قازاق» دەگەن ەلدىڭ ءبىر ەل ەكەنىن كورەسىڭ. «قازتۋعان» دەگەن جىرىندا اسان قايعى ءتارىزدى بۇرىنعى زاماندا ءبىر قازتۋعان دەگەن كىسى — «ەدىل-جايىقتىڭ بويىن جاۋ الادى» دەپ، جاۋ المايتىن قونىس ىزدەپ اۋارىندا جىرلاعان تولعاۋىندا «نوعايلى-قازاق ەلىمدى تاستاپ كەتىپ بارا جاتىرمىن» دەپ جىرلادى. مىنە جىرى:

...بۇل قونىستان كەتپەسەك،
مۇنى تالاق ەتپەسەك،
قالماعاي ەد «كاپىرگە» —
نوعايلى قازاق جۇرتىمنىڭ
كەيىنگى تۋعان بالالار-اۋ!..
...قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى
اق وردانىڭ تىرەۋ سىرىعى.
ايداسا قويدىڭ كوسەمى
سويلەسە ءتىلدىڭ شەشەنى.
ارعىماعىن جاز جىبەرىپ، كۇز مىنگەن،
جازالاسا ەكى جىلدا ءبىر مىنگەن،
جولداسىن جولاي ىزدەگەن
وزىنە تيگەن دۇشپانىن
قارت بۋراداي تىزدەگەن، —
مەن قارعا بويلى قازتۋعان
قايعىلانىپ اسىپ بارامىن
نوعايلى قازاق ەلىمنەن...

اسان قايعىنىڭ دا نوعايلى ەكەنىن مۇرات اقىن ايتادى. نوعايلىنىڭ وراق-ماماي، تەلاعىس، نارىك، تارعىن، جاڭبىرشى، مۇسا، كوكشە اتتى تاريحتا، ادەبيەتتە بەلگىلى باتىرلارىن «نوعايلى-قازاق» اتتى ءوز ەلىنىڭ بۇرىنعى وتكەن باتىرلارى قىلىپ جىرلايدى. مۇراتتىڭ مىنانداي جىرلارى كوپ:

مۇسا ءبيدىڭ بالاسى —
وراق ماماي بار ەكەن،
مايتىن ەر ەكەن.
ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، —
«ءبىز بارارلى!» دەر ەكەن.
بوقساقتىڭ بويى بوز قامىس
ەدىل-جايىق اراسى
ەكى سۋدىڭ، سالاسى، —
قاراساي ساي، قازى تەڭ ءوستى —
ەر وراقتىڭ بالاسى.
اتىسۋعا جاقسى ەكەن
سول سۋلاردىڭ دالاسى.
بۇرىنعى وتكەن زاماندا
بەلگىلى ەكەن ەرلەر دە
جاۋدىڭ دا كەلەر شاماسى،
قونىستىڭ ءبارىن جوعالتقان
نوعايلى قازاق نادان جۇرت
بىرلىگىنىڭ كەمىسى!..

مىنە، ءسويتىپ، مۇرات اقىننىڭ جىرلارىندا — «نوعايلى»، «قازاق» دەگەن ءسوز ءبىر-اق ەلدىڭ اتى. جانە نوعايلى باتىرلارى مەن بيلەرى قازىرگى قازاق ەلىنىڭ بۇرىنعى ءوز ادامدارى. بۇل تاريحي دۇرىس ءسوز.

جانە كىشى ءجۇز بوكەيلىك قايىرلى دەگەن اقىننىڭ پاتشا زامانىندا جازعان ««حيكايات» دەگەن كىتاپشاسىندا دا نوعايلىنىڭ وراق ماماي اتتى باتىرلارىن قازاقتىڭ بۇرىنعى باتىرلارى دەيدى.

...ءاي ىزگىلەر، جاقسىلار!
ەستىگەن بار، كورگەن بار،
ەڭ بولماسا ءوزى سۇراپ بىلگەن بار.
ەستىگەنىڭ بولسا ايتىڭىز:
بۇرىنعىنىڭ سوزىندە
ويلاپ تۇرسام جالعان بار.
جالعان دەمەي نە دەيىن، —
وزدەرى كەتتى كەڭ جەرگە
كەيىنگى قالعان ۇرپاعىن
سىپتالاعىپ قالدىرىپ،
ءىسىمىزدى جاندىرىپ...
اينالايىن، حالقىم جۇرت،
بۇرىنعىدان قالعان جۇرت،
قالعاندىعىن ايتايىن،
وراق-ماماي كەتكەن سوڭ
بالىعى بار سۋدى العان.
بوراسىن توقتار نۋدى العان،
ەل پانالار جەردى العان،
ەدىلدى العان، ەلدى العان
تەڭىزدى العان — تەڭدى العان.
توبەسىنە تۇز بىتكەن
شۇقىرلى بيىك كەندى العان.
تەڭىزدەن شىققان سالا سۋ
جايىق دەگەن — مۇنى العان.
ەندى ارجاققا قاراسام،
اتا-انانىڭ وسكەن جەر،
كۇندىكتى ءبىر كەسكەن جەر،
الىس سالا كەندى العان...

قازاق اتاۋلى ەلدىڭ باقسىلارى دا وزدەرىنىڭ ارۋاق ەلەستەتپەك بولعان سارىندارىنا وراق باتىردىڭ سۋرەتىن جىر قىلادى. باقسىلاردىڭ مىنانداي جىرلارى بار:

...قاپتاعان قارا بۇلتتاي،
قايناپ بىتكەن بۇلاقتاي،
سايدان شىققان قۇراقتاي،
جەڭسىز بەرەن كيىنگەن،
لاشىن قۇستاي تۇيىلگەن،
قاس-قاباعى بۇرىلگەن،
جاراعان بۇكىر مىقىندى،
قارا بۇلتتاي كەكىلدى،
ايداھارداي ايدى وراق،
ايبالتاسى قاندى وراق،
قايدان كەلدىڭ جاۋدى وراپ؟
جايلانباي-اق كەلىڭىز
مىنا اۋرۋدى كورىڭىز...» —

دەيدى.

قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەتىندە وراق-ماماي باتىرلاردى نوعايىنىكى (وزىنىكى) قىلىپ جىرلايدى.

قازىرگى قازاق ەلى بۇرىن نوعايلى بولىپ جۇرگەن زاماندارداعى نەمەسە ءبىرسىپىرا رۋلارى وزگە نوعايلىدان ءبولىنىپ «قازاق» بولسا دا بۇرىنعى نوعايلى بولعانىن ۇمىتپاعان كەزدەگى وسى ايتىلعان باتىرلاردىڭ، بيلەردىڭ اتتارى جانە باسقا دا نوعايلىنىڭ بەلگىلى ادامدارىنىڭ اتتارى مۇراتتىڭ «تولعاۋ-جىرلارىنىڭ» بارىندە اتالىپ وتىرادى. جوعارىدا ايتىلعان مۇراتتىڭ «شالگەز» دەگەن جىرىندا نوعايلىنىڭ ون شالىنىڭ قالماقتان جىلقى الىپ قاشقانىن جىر قىلادى. ون شالدىڭ ءبىرى — شالگەز جىراۋ دەگەن ەكەن دەيدى. بۇلاردىڭ سوڭىنان قالماقتار قۋىپ جەتكەندە شالگەز جىراۋ جىلقىنى توعىز شالعا قۋعىزىپ جىبەرىپ، ءوزى قالماقتى توسىپ تۇرىپ، قالماقتى سوزبەن الداپ توقتاتادى، توقتاتقاندا جىلقى الىپ بارا جاتقان توعىز شالدى قالىڭ نوعايلىنىڭ اتاقتى توعىز باتىرى دەيدى. توعىز اتاقتى باتىردىڭ اتىن اتايدى. ءسويتىپ، نوعايلىنىڭ ون شالىنىڭ ءبىرى شالگەز جىراۋ وزدەرىن تاعى دا «قازاق» دەپ تە قالماققا دۇرديەدى:

...اتاڭا نالەت جۋان حان!
سەن ءبىزدى العانشا تالاي بار!
جىلقىڭا تيگەن ون قازاق
ءار كىسى دەپ ماقتانبا!.. —

دەيدى.

مىنە، ءسويتىپ، مۇرات اقىننىڭ جىرىندا جانە باسقا دا اقىنداردىڭ جىرلارىندا «نوعايلى» مەن «قازاق» دەگەن ءسوز ءبىر عانا ەلدىڭ اتى.

بۇكىل قازاقتىڭ «وزىنىكى» قىلىپ اڭگىمەلەيتىن اسان قايعىنى مۇرات اقىن نوعايلىنىڭ ءبيى ەكەنىن ايتادى دا، تاعى دا قازاق ەلىن سول اسان ءبيدىڭ ەلى قىلادى. اسان قايعىنى ىلعي — «اسان بي» دەپ ايتادى.

«سارىارقا» دەگەن جىرىندا سارىارقادا جوڭكىلىپ ءار كەزدە كەلىپ كەتكەن ەلدەردى ايتىپ، سارىارقادان نوعايلىنىڭ باتىرلارى جوڭكىلگەن اۋا كوشكەن زاماندارىن بىلاي دەپ جىرلايدى:

..بۇرىندا ادىرا قالعىر قۇتسىز ەدى،
ەرەگەسكەن ەلدىڭ ءبارى جەر تىرەگەن.
قونىسقا تالاساسىز بۇل زاماندا —
ءبىز تۇگىل اسان قايعى تەنتىرەگەن.
اۋەلى وسى جەردەن نوعاي كەتتى
بالاسى ءدىن مۇسىلمان نوباي كەتتى.
قازتۋعان — اسان قايعى، وراق — ماماي
ءارى ءوتىپ تەسىك تاۋدان سولاي كەتتى.
ارتىنان تەلاعىس پەن نارىك كەتتى،
وزىنە ەرگەن جۇرتىڭ الىپ كەتتى.
جەر قاراپ ون ەكى جىل جەلمايامەن
اسان بي جەردىڭ ءۇستىن تانىپ كەتتى.
ارتىنان قازاق جۇرتى كەتەم دەگەن،
سوڭىنان اسان ءبيدىڭ جەتەم دەگەن،
ايتسا دا كەتەمىن دەپ، كەتە الماعان،
سوڭىنان اسان ءبيدىڭ جەتە الماعان...
ايىر وركەش سارى ىنگەن،
كىلەم جاۋىپ ۇستىنە
قىل ارقانمەن تارتقان جەر.
اتامىز وتكەن اسان بي،
مۇنى دا قۇتسىز دەپ ايتقان جەر...
اق توبەمەن قورعانسا،
اسان قايعى بابانىڭ،
قىزىل تاستان ءۇي سالدىرىپ،
ون جىل تۇتاس وتىرىپ
اڭگىمە قۇرىپ كەتكەن جەر...

مۇراتتىڭ «قاراساي قازى» دەگەن جىرىندا ولەيىن دەپ جاتىپ وراقتىڭ دوسىنا قايىرعان جاۋابىندا مىنانداي جىر بار:

...قويداي شۋلاپ قونىستان
كوتەرىلەر مەنەن سوڭ.
ەدىلدىڭ بويى ەن نوعاي،
ەندەي كەشكەن كوپ نوعاي،
قاراسىنان جۇرگىزبەي
قالماق الار مەنەن سوڭ...

وراقتىڭ قاراشا دەگەن بالاسى جىلاعان شەشەسىنە ايتقان جىرىندا مىنانداي جەرى بار:

...مەن قابان قۇلاق قارا اتتى
قاتىرىپ تۇرىپ مىنەرمىن.
مەن كورمەگەن الاش جوق
بارىنە دە تيەرمىن...

ونان سوڭ، قازاق اراسىندا ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىن كوپ جيناعان بەلگىلى ءمۇعالىم — سابىرجان شاكىرجان (قۇرىمسا ۇلى) جولداستىڭ الماتى توڭىرەگىنەن ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز رۋلارىنان ەرتەرەك كەزدە ءبىر قۇداباي دەگەن سوقىر اقىننىڭ اۋزىنان جازىپ العان ولەڭىندە — اسان قايعىنى نوعاي ەدى دەيدى. ولەڭى مىنە:

...اساننىڭ اسىل ءتۇبى نوعاي دەيمىن،
ۇلكەندەردىڭ ايتۋى سولاي دەيمىن.
بۇل سوزگە انىق تانىق ەمەس ەدىم،
ەستىگەنىم، تاقسىر-اۋ، بىلاي دەيمىن:
تەگىندە نوعاي-قازاق ءتۇبىمىز ءبىر،
التاي، ەرتىس، ورالدى قىلعان ءدۇبىر.
ورمامبەت حان وردادان شىققان كۇندە
اسان اتا قايعىرىپ ايتىپتى جىر:
مۇنان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار،
زامان ازىپ، زاڭ توزىپ جامان بولار.
قاراعايدىڭ باسىنا شورتان شىعىپ،
بالالاردىڭ داۋرەنى ءتامام بولار.
ول كۇندە قارىنداستان قايىر كەتەر،
قانىنان قۇس، قاراعايدان شايىر كەتەر.
ۇلىڭ-قىزىڭ كاپىرگە «بودان بولىپ...»
قايران ەل، ەسىل جۇرتىم سوندا نەتەر...»

جانە، سول سابىرجان جيناعان ەل ادەبيەتىندە مىناش قارپىق ۇلى دەگەن قازاق اقىننان جازىپ العان ءبىر ولەڭىندە مىناداي سوزدەر بار:

...الاشتان قازاق تاراعان،
نوعايلىعا قاراعان.
جاۋدا الدىرماي نوعايلار،
ءبىر ىسىنە جاراعان.
نوعايدان قازاق ءبولىنىپ،
ءۇش ءجۇز بولىپ تاراعان...

يساتاي — ماحامبەت

«يساتاي—ماحامبەت» كىتابىنىڭ باس جاعىندا حالەل دوسمۇحامبەت ۇلىنىڭ شايىردان كوشىرىلىپ جازىلعان جانۇزاق جىراۋدىڭ جاڭگىر حانعا ايتقان جىرىندا، جانۇزاق ەلىن «ءبىزدىڭ نوعاي» دەپ اتايدى. جىرى مىناداي:

...قۇلا بيە، تورعاي — ەكى كول،
ەجەلگى اكەڭ بوكەي بارىندا،
تولىقسىپ جايلار ەدى ءبىزدىڭ ەل...
ەدىل-جايىق ەكى سۋ،
ەڭسەسىنە ەل قونىپ،
ەندەپ جىلقى جايىلدى.
اقتوبە دەگەن سۋىنا،
كەشەگى اكەڭ بوكەي بارىندا،
بۇرىننان ءبىزدىڭ نوعاي
ءوتىپ ەدى كوشىمەن
وسىلايعى قارا وزەننىڭ اۋزىنان
ءتورت كول، ءتورت شەتىنەن...

مىنە، تاريح دالەلدەرىن بىلاي قويا تۇرعاندا، قازاق اتانعان ەلدىڭ ەسكىلىكتەن كەلە جاتقان اۋىز ادەبيەتىنەن كەلتىرگەن وسى جوعارعى سوزدەردىڭ ءوزى دە قازاق بولعان ەلدىڭ بۇرىنعى زاماندا «نوعايلى»، نوعاي بولعانىن دالەلدەسە كەرەك.

«نوعاي» اتىمەن قالعان ازعانا كوتەنتۇپ ەلدىڭ ءتىلى مەن قازاق اتالعان ەلدىڭ ءتىلى جانە ەسكى ەل ادەبيەتى

قالىڭ نوعايلى بىتىراپ ءبولىنىپ-بولىنىپ كەتىپ، ءبىراز زاماننان سوڭ «نوعايلى» اتىن دا ۇمىتىپ، ەكىنشى ەل بولىپ كەتكەندە، «نوعايلى» اتىن قالدىرماي كەلگەن ءبىر ازعانا ەل بار.

ولار كاسپيي تەڭىزى مەن قىرىم دالالارىندا.

قازىرگى قازاق، قىرعىز، تاتار، باشقۇرت، وزبەك، تۇرىكمەن جانە سولار ءتارىزدى باسقا تۇرىك رۋلارىنىڭ ءبارىنىڭ تىلدەرى قازاق تىلىنە جاقىن. ءبىراق سولاي بولعانمەن ولاردىڭ ىشىندە وسى كۇنگى قازاق اتانعان ەلدىڭ كوپ رۋلارىمەن ۇزاق ۋاقىت بىرگە «نوعايلى» اتانىپ ءداۋىر سۇرگەن ەلدەردىڭ تىلدەرى قازاق اتانعان ەلدىڭ تىلىنە وتە-موتە جاقىن.

قازانداعى، ەدىل، سامار ولكەلەرىندەگى قازىرگى تاتار، باشقۇرت ەلدەرىنىڭ تىلدەرى، ەسكى ەل ادەبيەتتەرى قازىرگى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ تىلىنە، ەسكى ەل ادەبيەتىنە جاقىن ەكەنى بەلگىلى.

ەدىل، سامار ولكەلەرىنىڭ بويىندا قالىڭ نوعايلى كوپ ۋاقىت ءداۋىر سۇرگەن.

باشقۇرت، تاتار ەلدەرى نوعايلىمەن ارالاسقان ەلدەر. وزدەرى دە ءبىر كەزدە نوعايلى اتانعان. تاتار-باشقۇرت ەلدەرىنىڭ ەسكى ادەبيەتىندە دە، ونسوڭ قازىرگى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ ەسكى ادەبيەتىندە دە بىردەي كەزدەسەتىن سوزدەر بار. مىسالى، باتىرلار جىرلارىن بىلاي قويعاندا، مىناداي ەسكى سوزدەر بار: «ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى»، «ايعىر قويساڭ — ۇندىدەن قوي، قوشقار قويسان — جۇندىدەن قوي»، «ات اينالىپ قازىعىن تابار»، «اتىڭ باردا ءبىر شاپ، وتىڭ باردا ءبىر جاق»، «ءبىر جىلعا قويان تەرىسى دە شىدايدى»، «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى»، «سوقىردىڭ بار تىلەگى ەكى كوزى»، «ات جاقسىسى — بوزى، يت جاقسىسى — تازى»، «كوز قورقاق، كوڭىل باتىر».

مىنە، وسىنداي ەسكى سوزدەر تولىپ جاتىر. بۇل سوزدەردىڭ ءبارى دە قازاق اتاۋلى ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىندە اۋماي ايتىلادى.

ال اسىرەسە وسى كۇنگەشە «نوعاي» «نوعايلى» اتىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ەلدىڭ ءتىلى قازىرگى قازاق تىلىنە وزگە تۇرىك ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنەن وتە-موتە جاقىن. كوپ زامان نوعايلى بولعان نەمەسە وسى كۇنگە شەيىن «نوعايلى» اتىمەن كەلگەن ەلدىڭ ەسكىلىكتەن قالعان اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارىن وقىپ قاراساڭىز، قازىرگى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ ەسكىلىكتەن قالعان اۋىز ادەبيەت سوزدەرىنە وتە جاقىن ۇيلەسەدى. جانە بەرگى زامانداعى نوعايلى-قازاقتىڭ باتىرلارى، بيلەرى، حاندارى تۋرالى اڭگىمە-جىرلار قازىرگى نوعاي مەن قازاقتىڭ ەل ادەبيەتىندە بىردەي كەز كەلەدى. ءتىپتى كەيبىر جىرلارى ەكى ەلدە بىردەي ايىرماسىز اينىماي ايتىلادى. ونىڭ مىسالىن تومەندە كەلتىرەمىز.

قازىرگى زامانعىشا نوعاي اتىمەن كەلگەن ەلدىڭ ءتىل رەتىنىڭ قازىرگى قازاق اتاۋلى ەلگە قانداي جاقىن ەكەنىنە مىسال ءۇشىن قىرىمداعى نوعاي ەلىنەن رادلوۆ جيناعان ەسكى اۋىز ادەبيەتىنەن رادلوۆتاعى سوزدەن بۇزباي مىنا تومەندەگى ءسوزدى كەلتىرەيىك.

سارىن

...تەرەزەدەن اي كوردىم،
تەڭبىل شۇبار تاي كوردىم.
تۇنەۋكۇنگى ۇلكەن تويدىڭ ىشىندە،
تەندەرىنەن ايرىلىپ
جىلاپ جۇرگەن جار كوردىم...
ەسەرعانا جانىم جەل ەسسە،
قيىلار قامىستىڭ باستارى.
باسقا قيىن ءىس تۇسسە، —
توگىلەر كوزدىڭ جاستارى...
...بايتەرەكتىڭ جايقالماسى جەلدەن ءدىر،
جاپىراعى ول بەرەننىڭ بەلدەن ءدىر.
اق كيىكتىڭ جۇگىرمەسى مايدان ءدىر،
وينايىق، دوستار، كۇلەيىك،
اجالىمىز Aللa بىلەر قايدان ءدىر!..

مىنە، تۋعالى ءوز اۋىلىنان باسقا ەشقايدا شىقپاعان قازاققا وقىتساڭ دا وسى جىرلاردىڭ ىشىندە تۇسىنبەگەن ءبىر ءسوزى بولماس ەدى. نوعاي ءسوزىنىڭ قازىرگى قازاققا تۇسىنىكتىلىگى بىلاي تۇرسىن، قازاق اتانعان ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى بەلگىلى جىرلار، بەلگىلى تاقپاقتار نوعايدىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىندە قازاقتىكىنەن ايىرعىسىز اينىماي ايتىلعان تۇرىندە كەز كەلەدى. مىسالى، رادلوۆ جيناعان قىرىم نوعايلارىنىڭ مىنا ءبىر جىرلارىن كەلتىرەيىك:

...جامان اتقا جال بىتسە، —
جانىنا تورسىق ارتتىرماس.
جامان كىسىگە مال بىتسە، —
جانىنا قوڭسى قوندىرماس...
...قارتتار ايتار ەكەن:
تۇماڭدى كۇنى تۇلكى وزار،
بوراندى كۇنى ءبورى وزار،
جايدا شاپسا ات وزار،
بەس بوزەنگەن تويدا وزار،
بەلگىلى ارۋ كۇندە وزار،
جامان بيكە توي بۇزار،
جامان اربا جول بۇزار...

سارىن (انا)

تارتپالى بەسىك تايانعان،
تاڭ ماڭىندا ويانعان،
ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن،
تۇندە تۇرىپ اس بەرگەن،
ايىر ەمشەكتەن ءسۇت بەرگەن،
قۇشتاي الىپ ايالاپ،
ايالى قولدا تالپىنتقان...

ءادىل سۇلتان ولگەندە اناسىنىڭ جىلاۋىندا مىناداي جىر بار:

...ەتكە بىتكەن جەز تىرناق،
ايداي بەتكە سالايىن.
بولات قايشى كولعا الىپ،
قارا شاشىم شورت كەسىپ،
قانىمدى سۋداي ىشەيىن...

مىنە، بۇل جىرلار قازاق اتاۋلى ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىندە بەلگىلى جىرلار. بۇل جىرلاردىڭ قازىرگى قازاقتىڭ دا جانە قازىرگى نوعايلىلاردىڭ دا ەسكى ەل ادەبيەتتەرىندە بىردەي بارلىعى قازىرگى قازاق ەلىنىڭ نوعايلى بولىپ ءداۋىر سۇرگەي زاماندارىندا شىققان جىرلار ەكەندىگىن كورسەتەدى. قىرىم نوعايلارىنىڭ ەل ادەبيەتىندەگى وسى ءادىل سۇلتان تۋرالى جىرلى اڭگىمەنىڭ قازاقتىڭ ەل ادەبيەتىنەن جينالىپ باسپاعا باسىلىپ شىققانىنىڭ ەكى ءتۇرلىسىن كوردىم. ءبىرى كىشى ءجۇز بوكەيلىك اقىن شاڭگەرەي بوكەي ۇلى تورەنىڭ «شايىر» دەگەن كىتابىندا باسىلعان. ەكىنشىسى ءابدىقادىر ۇلى دەگەننىڭ جيناپ 1909 جىلى باستىرعان «شوپان اتا» دەگەن كىتاپشاسىندا. ەكەۋىنىڭ جىرلارىنىڭ ءبىراز جەرى بىردەي شىقپاپتى.

رادلوۆ جيناپ باستىرعان نوعاي ەلىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندەگى اڭگىمەلەردىڭ، جىرلاردىڭ ءبارى دە قازىرگى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىندە بار دەۋگە بولادى. رادلوۆ جيناپ باستىرعان نوعاي ەلىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندەگى اڭگىمە جىرلاردىڭ، «قازاقشالارى» نوعاي ەلىندەگىلەردەن تولىعىراق ايتىلادى. ونان سوڭ قازىرگى ەكى ەلدىكىندە دە «پالەننىڭ ايتقان جىرى» دەگەن جىرلاردىڭ كىم ايتقان ەكەندىگىندە جاڭىلىس الىنعاندىقتار كوپ.

مىسالى، قازىرگى نوعاي اتىمەن وتىرعان ەلدىڭ ەسكى ادەبيەتىندە تارعىن باتىر جاۋدان جارالى بولىپ ولەرىندە ايتتى دەگەن مىنا ءبىر جىردى قازاق ادەبيەتىندە ايمادەت ەر ايتقان ەكەن دەپ باياندايدى. تارعىن ايتتى دەگەن نوعايدىكى مىنە:

...قونعان جەرىم ماساتى،
ماساتىڭ وتى ءتاتتى سۋ، استى.
جارادار نەشە ەكەنىن ساناشى.
جارا قاتتى، جان ءتاتتى،
جارا اۋزىنا قان قاتتى.
جاراقشىلار مۇندا جوق
جارلاپ سۇيەك الماعا
جارىپ مىلتە سالماعا...»
ايمادەت ەر ايتتى دەگەن قازاقشادا:
...جارا قاتتى، جان ءتاتتى،
جارا اۋزىنا قان قاتتى.
جاراقشىلار جوق پا ەكەن
جارماي بىلتە سالارعا...

دەپ جىرلاپ كەتەدى.

ونان سوڭ رادلوۆ جيناعان قىرىم نوعايلى لارىنىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق ەلىنەن باسقا تۇرىك ەلدەرىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كوپ كەز كەلمەيتىن سوزدەر بار. مىسالى:

«جاس «سوقتا»، «سارىن»، «ادىرا قالعىر»، «كىرەۋكە» دەگەن سوزدەر قازىرگى نوعايلار مەن قازىرگى قازاق ەلدەرىنەن باسقا تۇرىك ەلدەرىنىڭ ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن سوزدەر. وسى سوزدەر كەلەتىن قىرىمداعى نوعاي ەلىنىڭ جىرلارىن كەلتىرەيىن:

«ءادىل سۇلتان» جىرىنان:
...جازدىڭ ۇزاق كۇنى ەدى...
ءابىلقاسىم جاس سوقتا،
اق قاعاتىنى العاندا،
قولىنا الىپ باقتى ەندى،
باياۋ وقىپ شىعاردى،
شىعاردى دا نە دەيدى...
ءادىلدىڭ اناسىنىڭ جىلاۋىنان:
جاراتقان قادىر ءبىر ءتاڭىرىم،
مەنىڭ كوزىم ءادىلدى
ازىزدەر جاتقان قىرىمعا
ءبىر كوتەرىپ سالعاي ما؟
ادىرا قالعىر سارايدىڭ
سالتاناتىن حالىقتان ارتىق سالدىردىم
شىقپاسىن تاۋدان بۇرىپ الدىردىم...
وراق-ماماي جىرىنان:
...اتتان، اتتان! دەگەنسىز، —
اتتانىپ جولعا شىقتىق ءبىز.
اتتانىپ جولعا شىققان سوڭ،
اۋىر اسكەرگە جولىقتىق.
جولىقتىق ice تولىقتىق،
ەتەگى التىن، ءوڭى التىن
اق كىرەۋكە توڭدارعا،
نالەت بولسىن دەگەيسىز
ءبۇيتىپ تاپقان مالدارعا!..

ونان سوڭ قازاق بولعان ەلدىڭ دە، نوعايدىڭ دا ەل ادەبيەتىندە كۇي-جىردى سارىن دەيدى. مىنە، وسى «جاس سوقتا»، «ادىرا قالعىر»، «كىرەۋكە»، «سارىن» دەگەن سوزدەر قازىرگى قازاق پەن نوعاي ەلدەرىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كوپ ايتىلاتىن سوزدەر ەكەنى ايقىن بولىپ وتىر. ال بىزدە تۇرىك ەلدەرىنىڭ ادەبيەتىندە بۇل سوزدەردىڭ ايتىلعانىن مەن كورە المادىم. جاڭاعى كەلتىرگەن نوعاي ەلىنىڭ جىر قىلعان «ءادىل سۇلتان» جىرىنداعى حات وقىعان «جاس سوقتانى» قازاقتىڭ ەل ادەبيەتىنەن جيناپ باسپاعا باسىپ شىعارعان الگى ءتۇرلى جىردا ءابىلقاسىم دەمەيدى، ءابىلقايىر دەپ اتايدى. سول جاس سوقتانىڭ حات وقىعان جەرىن «شوپان اتا» كىتاحپپاسىندا بىلاي جىرلايدى:

...وسىلايعى حيۋا-بۇقار ەلىنەن،
الىستان نەندەي جان كەلگەن.
بورتە اتتى بۇكپەسى،
الما تالاپ قۇشاقتى،
التىن ساپتى پىشاقتى،
ءابىلقايىر جاس سوقتا، —
بەرى اپەرشى، اپەندىم،
ءبىز وقيىق، دەي تۇردى، —
ەجىكتەدى، قويمادى،
وقىعان جەرىن شىعاردى...

ال «قايىر» كىتاپشاسىندا، سول اراسىن بىلاي جىرلايدى:

...وسىلايعى حيۋا-بۇقار ەلىنەن،
بۇكجەك كەلگەن بورتە اتتى،
بۇكپەسى التىن ەرلى،
الما تالدى قۇشاقتى،
شىنىندا التىن ساپتى پىشاقتى،
ىستامبۇلدا وقىعان،
وقىعانى بىتپەگىر،
ءابىلقايىر دەگەن جاس سوقتا،
الىپ بەرشى، اپەندىم،
ءبىز وقيىق دەي تۇردى،
وقىدى دا شىعاردى...

«ەدىگە باتىر» (ياكي ەدىگە بي»)، «قوزى كورپەش — بايان»، «جيرەنشە شەشەن»، «قوبىلاندى» ءتارىزدى جىرلار تۇرىك ەلدەرىنىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىندە بار اڭگىمەلەر. ال نوعايلىنىڭ وزگە كوپ باتىرلارى، بيلەرى، اسىرەسە بەرتىنگى بيلەرى مەن باتىرلارى، مىسالى، وراق، ماماي، قاراساي، قازى تارىزدىلەردى، ءادىل سۇلتاندى جىر قىلعان ءتارىزدى اڭگىمەلەردەن جىرلار تەك بۇگىندە نوعاي اتىمەن قالعان نوعايلىلار مەن قازىردە قازاق اتالعان ەلدىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىندە عانا بار. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى — مۇرات اقىننىڭ جىرلارىندا جانە باسقا اقىنداردىڭ دا جىرلارىنا نوعايلى باتىرلارى، بيلەرى — وراق، ماماي، قاراساي، قازى، تاعى باسقالارىنىڭ اتتارى — «بۇرىنعى وتكەن باتىرلارىمىز ەدى» دەلىنىپ ولەڭدە قوسىلىپ وتىرادى. سول باتىرلار، بيلەردىڭ مەكەن قىلعان جەرلەرىن كورسەتىپ جىرلايدى. مۇرات اقىننىڭ «اتتەڭ ءبىر قاپى دۇنيە-اي» دەگەن جىرىندا:

...جان ارىستان ءۇش قيمىس،
الشاعىر حاننىڭ قونىسى ەدى.
بوقشاقتىڭ بويى بوز قامىس،
جاڭبىرشىنىڭ ۇلى — تەلاعىس،
تەلاعىس بايدىڭ قونىسى ەدى.
ارعى ەدىلدەن وق اتقان،
بەرگى ەدىلگە جوعالتقان،
مىناۋ ەدىل دەگەن سۋىقىز، —
ەدىل بايدىڭ قونىسى ەدى.
قابىرشاقتى قارا سۋ،
ول قازتۋعاننىڭ قونىسى ەدى.
التى اتانىڭ ار جاعى،
تال وركەننىڭ بەر جاعى،
مىناۋ سامار سۋىڭىز، —
ول ەدىگە ءبيدىڭ قونىسى ەدى.
بەس ەسكى ەدىل بەتىندە،
بولگار تاۋدىڭ شەتىڭدە،
باداشى دەگەن كەڭ توعاي، —
ەر سيداقتىڭ قونىسى ەدى.
ادىرماقتى الا تay،
ەر وراقتىڭ قونىسى ەدى.
مۇسا ءبيدىڭ بالاسى،
وراقتا ماماي بار ەكەن.
اينىمايتىن ەر ەكەن،
ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، —
«ءبىز بارالىق» دەر ەكەن.
بوقساقتىڭ بويى بوز قامىس،
ەدىل-جايىق اراسى،
ەكى سۋدىڭ سالاسى، —
قاراساي، قازى تەڭ وسكەن،
ەر وراقتىڭ بالاسى...

دەگەن سوزدەرى بار. رادلوۆ جيناعان قىرىم نوعايلارىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندە وراق—مامايدى كوپ جىر قىلعان كورىنەدى. وراق— ماماي تۋرالى «ۇلگىر ءسوز» دەگەن ءبىر جىرىندا مىناداي ءبىر سوزدەر بار:

ۇلگىر ءسوز:

...Ay، جىگىتتەر! مەن وسيەت ايتامىن،
ۇل-ۇلىڭا، قىز-قىزىنا قالا جاق،
وراق—ماماي ولگەن دەپ،
اعىلعان قويداي اعىلىپ،
اققان سۋداي شۋىلداپ جۇرمەڭىز.
ءبىر انادان بەسەۋ-التاۋ بارمىز دەپ
جالعىزدىڭ جاعاسىنان الماڭىز!..

تاعى رادلوۆ جيناعان قىرىم نوعايلارىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندە «امەت» دەگەن اڭگىمەلى-جىردا الشىن رۋىنان شىققان الۋ باتىر دەگەن مەن جانىبەك حاندى جانە جانىبەك حاننىڭ ايسۇل دەگەن ءبيىنىڭ بالاسى امەت دەگەندى اڭگىمەلەگەن جىر بار. سول جىردا جانىبەك حان مۇتالى دەگەن بايدىڭ تەمىر دەگەن بالاسىنا قىزىن بەرمەك بولعاندا، قىزدى بۇرىنعى ۋادە بويىنشا «امەتكە بەرمەدىڭ» دەپ، حاندى، كەكەتىپ الشىن الاۋ باتىر ايتتى دەگەن جىرى مىناۋ:

...ۇسارما، دوستار، ۇسارما!
ەگەر داۋلەت بار بولسا،
ەكى داۋلەت ءبىر كەلسە،
ارعىماقتى كۇمىسپەن ماتىلاپ،
شيەيىباكتەن تۇسارما!
ايسۇل ۇلى امەت ساۋىندا،
حان جانىبەك پاديشام،
مۇقالى ۇلى تەمىرگە،
بۇقاسىن باققان قۇلىنا
قىزىن بەرمەك ۇسارما!..

بۇل «امەت» دەگەن اڭگىمە-جىر دا قازاق اتاۋلى ەلدىڭ ەسكىدەن قالعان ەل ادەبيەتىندە بار. مۇنى جيناپ شاڭگەرەي اقىن بەلگىلى «شايىر» دەگەن كىتابىنا باستىرعان. ءبىراق قازاقتىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندەگى «امەت» جىرىندا جاڭاعى «ۇسارما، دوستار، ۇسارما»، — دەپ باستالعان جىردى ايتقان اسان قايعى ەدى دەيدى. ال قازىرگى نوعاي ەنىنىڭ ەل ادەبيەتىندەگى «امەت» جىرىندا اسان قايعىنىڭ اتى جوق. ونان سوڭ قازاقتىكىندە «الشىن» الاۋ باتىردىڭ اتى جوق. قازاقتىڭ ەل ادەبيەتىندەگى «امەت» جىرىندا «اسان قايعى» ايتتى دەگەن جاڭاعى جىر بىلاي ايتىلادى:

...ۇسارما، بيلەر، ۇسارما!
ارعىماقتىڭ اياعىن،
التىنمەنەن تاعالاپ،
كۇمىسپەنەن شەگەلەپ،
شيە جىبەك تۇرعاندا
ارقانمەنەن تۇسارما!
حان وتىرىك ايتار ما؟
حان جارلىعى قايتار ما؟
ءاز جانىبەك دەيىن حان يەم،
اۋەلگى ءسوزىن ۇمىتىپ،
ايسىلدىڭ ارۋ امەتى تۇرعاڭدا،
مۇقالى بايدىڭ ۇلىنا،
بۇقاسىن باققان قۇلىنا،
تاس تەمىردەي جامانعا
قارىنداسىن بەرەرگە ۇسارما؟..

ونان سوڭ، رادلوۆ جيناعان قىرىم نوعايلارىنىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەتىندە قازىرگى قازاق اتانىپ وتىرعان ەلدىڭ قارا ولەڭىنىڭ ىرعاق مولشەرىمەن ايتىلعان ولەڭ دە كەز كەلگەن. مىسالى، مىناداي ولەڭ بار:

...سەن ءبىر جارىق جۇلدىزسىڭ باققا تۋعان
كوزىن جۇمعان تاش بۇتار بەلىن بۋعان...

مىنە، بۇل قازاق بولعان ەلدىڭ قارا ولەڭىنىڭ ىرعاق-مولشەرىمەن ايتىلعان ولەڭ. تۇرىك ەلدەرىنىڭ وزگەلەرىندە قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ بۋىن مولشەرىنە ۇيلەسەتىن مولشەرمەن ايتىلعان ولەڭدەر بار بولسا دا، قارا ولەڭنىڭ ىرعاعىمەن، انىمەن ايتىلعان ولەڭ جوق.

ونداي ولەڭ تەك قازىرگى نوعاي ەلىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندە عانا كەز بولىپ وتىر. ەندى ءبىر ايتا كەتەتىن ءسوز: قازىرگى قازاق اتاۋلى ەل مەن نوعاي اتىنداعى ەلدىڭ ولەڭ-جىردى باستاعاندا «اراينا» دەپ، «ارياي» دەپ باستاۋلارى. «كوكسىلدەر» كىتابىندا ولەڭ-جىردىڭ باسىندا كەلەتىن «اراينا» دەگەن ءسوز تۋرالى مىناداي اڭگىمە بار:

مۇسا ۇلى مامايدىڭ اراينا اتتى جولداسى جاۋدا جارالانىپ، ولەرىندە: «كەيىنگى جىرلاردىڭ ءبارى «اراينا» دەپ باستالسا ەكەن» دەپ وسيەت قىلعان ەكەن دەيدى.

سونان بەرى جىردى «اراينا» دەپ باستاۋ ميراس بولعان ەكەن دەيدى. مۇسا بي اتاقتى ەدىگە باتىردىڭ شوبەرەسى — نوعايلىنىڭ ءبيى.

قازاق اتاۋلى ەلدىڭ كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ەل اقىندارىندا جىردى «اراينا» دەپ باستايتىن ادەت بار ەكەنى راس. مۇرات اقىننىڭ قازتۋعاندى اڭگىمەلەگەن جىرىندا جۇرتقا قازتۋعان ايتتى دەگەن جىردى بىلاي باستايدى.

...اراينا، بيلەر، اراينا
اراينا دەسەم بولماي ما؟
ارايناسىز ءارقايدا
ەردىڭ ءىسى وڭقايما؟
اراينا بولعان قازتۋعان
قايعىلانىپ سوندا تولماي ما؟

ونان سوڭ يساتاي—ماحامبەتتىڭ اڭگىمەسىندە ماحامبەت جولداستارىنا ايتتى دەگەن جىرى بىلاي باستالادى:

...اراينا، بيلەر، اراينا!
ارعىماعىم جاراي ما؟
استىما مىنگەن ارعىماق،
كۇشىگەن ءجۇندى شال جەبە،
كاپىرگە قاراي بوراي ما؟
ەل شەگىنە جاۋ كەلسە،
ازامات ەلدىڭ بالاسى،
نامىسىنا شىداماي،
جاتتان كومەك سۇراي ما؟
ارعىماق ءالسىز، ەر مالسىز
اللانىڭ نە بەرەرى بولجاۋسىز،
جولداستارىم، مۇڭايما...

ونان سوڭ قازاقتىڭ ورتا ءجۇز رۋلارى مەن ۇلى ءجۇز رۋلارىندا ولەڭ-جىر ايتقاندا ولەڭدى «اريداي» دەپ باستايتىن ادەت بار:

مىسالى:

...ايت دەگەندە ايتايىن ارياي-داي
اق سەركەنىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي.
ءبىر اللاعا شەت بولساڭ، — بول ءوزىڭ شەت
ءالى دە بولسا كوڭىلىم باياعىداي...
...ايت دەگەندە ايتامىن، اريدايىم،
اۋىلىڭ سەنىڭ بەلدە ەدى، بويداي تالىم... —

دەپ ولەڭ باستاۋدى بىلمەيتىن بالا بولمايدى. بۇلاي ەلەڭ باستاۋ — ولەڭ ايتاتىن ادامدا دومبىرانىڭ «قۇلاق كۇيى» ءتارىزدى.

بۇرىننان ادەبيەت ىسىنە قاتىسىپ كەلگەن ومار جانىبەك ۇلى دەگەن ءمۇعالىم قازاق اراسىنان جيناپ، بەلگىلى كىتابى نيازمۇحامبەت سۇلەيمەن ۇلى ارقىلى 1908 جىلى قازاندا باستىرىپ شىعارعان — «قازاق تىلىندە جۇمباقتار، ماقالالار» دەگەن كىتاپشانىڭ — «بۇرىنعىنىڭ سوزدەرى» دەگەن بولىمىندە مىناداي ءبىر ءسوز بار:

...ەل شەتىنە جاۋ كەلسە،
اريايداي ايبىندى،
ارىستاننىڭ بارى جاقسى...

مۇنداعى ەسكى ەملەمەن جازىلعان — «اريايداي» دەگەن ءسوزى «اري-ايداي» دەگەن ءسوز بولۋى كەرەك. بۇل ايقىن ايتىلعان ءسوزدىڭ مانىسىنە قاراعاندا — ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، ارياي داي (ارياي ءتارىزدى) ايبىندى باتىردىڭ «بولعانى جاقسى» دەيدى. بۇل ءسوز بۇرىنعى زاماندا ارياي اتتى ءبىر باتىردىڭ بولعانىن كورسەتەدى. ال ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ولەڭ ايتقاندا، جىر ايتقاندا:

«ايت دەگەندە ايتايىن ارياي-داي—..» دەپ باستاپ ايتاتىن «اريايدايى» وسى وماردىڭ ەل اۋزىنان جازىپ العان، «ەل شەتىنە جاۋ كەلسە — دايار تۇراتىن» «ارىستانداي ايبىندى ارياي» باتىر-اۋ دەيمىن. ولاي بولعاندا، «كوكسىلدەر» كىتابىنداعى ايتقان مۇسا ءبيدىڭ ۇلى ماماي باتىردىڭ جولداسى — اراينا باتىر مەن وماردىڭ ەل اۋزىنان جازىپ العان «ارياي» باتىرى ءبىر-اق ادام عوي دەپ ويلامايمىن. ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز قازاقتارى ءسوزدى تەك بۇزىپ الىپ، «ارياي» دەپ كەتكەن عوي دەيمىن. ال ۇلى نوعايلىدان ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز رۋلارىنان گورى ءبىرسىپىرا ۋاقىت كەيىن ءبولىنىپ قازاق بولعان جانە قازاق بولىپ كەتكەن سوڭ دا ۇلى نوعايلىنىڭ كوتەنتۇپ ەلىمەن ءبىرسىپىرا ۋاقىت كورشىلەس بولىپ وتىرعان كىشى ءجۇز رۋلارى «اراينا» دەگەن قالپىندا ۇمىتپاي كەلگەن عوي دەيمىن.

وسى كۇنگە دەيىن «نوعاي»، «نوعايلى» اتىمەن كەلگەن قىرىمداعى نوعاي ەلىنىڭ ەسكىلىكتەن قالعان اۋىز ادەبيەتىندە دە جىردى باستاعاندا — «اراينا» دەپ باستايتىن «مۇراسى» بار ەكەن. رادلوۆ جيناپ باستىرعان قىرىم نوعايلى ەلىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندە وراق-ماماي جىرىندا تۋىسىنان جارالى بولىپ ولەرىندە ايتتى دەگەن وراق جىرى «اراينا» دەگەن سوزبەن باستالادى. جىرىنىڭ ءبىر بولەگى مىناداي:

...اراينا بولعان وراق ەر
ماماي مىرزاعا ايتقانى:
كيەلى مەنەن ەكىمىز،
قارمالاسا كىرەردە،
سەرمەلەسە شىعاردا،
قاڭلى ءوشلى ءبىز تۇگىل،
بالداعى جۋان اي بولات
جاماندى باسقا سالارعا،
باسىن ەكى بولەرگە،
قارمالاسام، — قولدا جوق،
سەرمەلەسەم، — قىندا جوق،
اتتان، اتتان، دەگەنسىز،
اتتانىپ جولعا شىققانبىز،
اتتانىپ جولعا شىققان سوڭ
اۋىر اسكەرگە جولىقتىق.
جولىقتىق، ەسە تولىقتىق.
ەتەگى التىن، جيەگى التىن،
اق كىرەۋكە توندارعا.
نالەت بولسىن دەگەنسىز.
ءبۇيتىپ تاپقان مالارعا.
ايرى تەڭدە جاتا الماي،
ماناشىعا ەتە الماي
قابىرعا باسى، باۋىر ەت،
قان تولارعا ۇسايدى.
موينى الاسا قارعالار،
شاقىلداسىپ باسىما
ۇيا تەبەرگە ۇسايدى...

قىرىم نوعايلىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەت نۇسقالارىن جيناپ باستىرعان كىتابىندا رادلوۆ نوعاي ءتىلى وزگە تۇرىك ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنەن گورى قازاق تىلىنە جاقىن دەيدى. ارينە، ونىسى دۇرىس. ءبىراق نوعاي اتىمەن قالعان ەل مەن قازاق اتانعان ەلدىڭ تىلدەرى وزگە تۇرىك ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنەن گورى بىر-بىرىنە وتە-موتە جاقىن ەكەندىگىنىڭ سەبەبىن رادلوۆ انىق بىلىڭكىرەمەيدى. ويتكەنى قازاق اتانعان ەلدىڭ ءبىرسىپىرا زامان نوعايلى اتانىپ ءداۋىر ءسۇرىپ كەلىپ قازاق بولىپ كەتكەنىن بىلمەيدى. قازاق اتانعان ەل مەن نوعاي اتىمەن قالعان ەلدىڭ ءوزى — بۇرىن ءبىر-اق ەل بولعاندىعىن بىلمەيدى. نوعاي اتىمەن قالعان ەل مەن قازاق اتانعان ەلدىڭ رۋلارى ءبىر ەكەنىن بىلمەيدى. سوندىقتان رادلوۆ جانە سول رادلوۆتىڭ سوزىنە سۇيەنگەن كەيبىر تاريحشى-ادەبيەتشىلەر «قازاق ەلىنىڭ ەسكىلىكتەن قالعان اڭگىمە-جىرلارى جوق، «وزىمىزدىكى» دەپ ايتىپ جۇرگەن ەسكى باتىرلار تۋرالى اڭگىمە-جىرلارىنىڭ ءبارى دە نوعايدىكى دەسەدى. ەندى رادلوۆتىڭ بۇل جەتە تەكسەرمەي ايتقان سوزىنە سۇيەنىپ، «قازاقتىڭ، ەسكىلىكتەن قالعان اڭگىمەلەرى جوق»، — دەپ وتتاۋشىلاردىڭ سوزدەرىنىڭ بىلمەگەندىك ەكەنىن جوعارعى كەلتىرگەن دالەلدەردى وقىعان ادام ايقىن كەرۋگە ءتيىس.

رادلوۆ جيناپ باستىرعان (VII كىتاپ) قىرىمداعى نوعاي ەلىنىڭ ەسكى ەل ادەبيەت نۇسقالىقتارىنىڭ اڭگىمە-جىرلارىن مىنا تومەندە ءتىزىپ كەلتىردىك. ال قازاق اتاۋلى ەلدىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندە سول اڭگىمە-جىرلاردىڭ ءبارى دە بار دەۋگە بولادى. بار بولعاندا سول اڭگىمە-جىرلاردىڭ قازاقتاعىسى ءارى تولىق ءارى ادەمىلەۋ ايتىلادى.

ءسوز ايقىندى بولۋى ءۇشىن سول قىرىمداعى نوعاي ەلىنەن رادلوۆتىڭ جيناپ باسقان اڭگىمە-جىرلارىنىڭ ءبارىن دە تىزىمدەپ كەلتىرىپ، ولاردىڭ قازاق ەلىندە بار-جوعىن ايتايىن.

1) وراق—ماماي — قازاق ەل ادەبيەتىندە جىرلانادى.

2) دوسمامبەت — قازاق ەل ادەبيەتىندە كولەمدى جىرمەن ايتىلاتىن ەكى ءتۇرلىسى بار (شاڭگەرەيدىڭ «شايىرىندا، ماقاس ماحمەت ۇلىنىڭ «جاقسى ۇگىتىندە» .

3) ەدىگە — قازاق ەل ادەبيەتىندە كولەمدى بولەك كىتاپشا بولىپ شىققان، جىرمەن ايتىلاتىن ەكى ءتۇرلىسى بار.

4) ەر تارعىن — قازاق ەل ادەبيەتىندە كولەمدى جىرمەن ايتىلاتىن بولەك كىتاپشا بولىپ شىققانى بار.

5) جيرەنشە شەشەن — قازاق ەل ادەبيەتىندە كولەمدى بولەك كىتاپشا بولىپ شىققانى بار.

6) قاراباس — ابدرامان اڭگىمەسى قازاقتا بار.

7) امەت — قازاق ەل ادەبيەتىندە جىرمەن ايتىلاتىننىڭ ءبىرى — شاڭگەرەيدىڭ «شايىرىندا» باسىلعان. مۇنىڭ دا جىرى قىرىم نوعايىنىكىنەن ادەمىلەۋ. قىرىم نوعايىنىڭ اڭگىمەلەيتىن الشىن الاۋ باتىردىڭ ورنىندا قازاقتىكىندە اسان قايعى بار.

8) ءادىل سۇلتان — قازاق ەل ادەبيەتىندە باسىلىپ شىققان ادەمى جىرلى ەكى ءتۇرلىسى بار. ءبىرى — شاڭگەرەيدىن «شايىرىندا»، ەكىنشىسى ءابدى قادىر ۇلى باستىرعان «شوپان اتا» دەگەن كىتاپشادا.

9) شالكيىز — قازاق ەل ادەبيەتىندە ەكى ءتۇرلىسى بار. ماقاس ماحمەت ۇلىنىڭ جيناپ باستىرعان «جاقسى ۇگىت» دەگەن كىتاپشادا جىرمەن ايتىلعانى بار. شالگەز جىراۋدىڭ باسقا ءتۇرلى ءبىر اڭگىمەسى مۇرات اقىندا دا بار.

مىنە، قىرىمداعى نوعاي ەلىنەن جيناپ رادلوۆتىڭ باستىرىپ شىعارعان كىتابىنداعى كولەم رەتىندە كوزگە كورىنەرلىگى وسى تىزىلگەن 9 اڭگىمە-جىر. بۇلاردىڭ ءبارى دە قازىرگى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندە بار بولىپ وتىر. بار بولعاندا قازاقتاعىلارىنىڭ جىرلارى جيناقتىراق، كولەمدىرەك، كوبىرەك ەكەنىن كورىپ وتىرمىز...

مىنە، اقىرى ايتىپ كەلگەندە، ەرتەدەگى باتىرلار جىرلارىنىڭ ءبارى قازاق اتاۋلى ەلدىڭ نوعايلى ءداۋىرىنىڭ اڭگىمەسىنەن شىققان جىرلار ەكەنى ايقىن دالەلدەنەدى.

1931 جىل

---