مەن قالاي جازدىم
ورىسشا ۋسپەنسكيي رۋدنيك زاۋىتىن جەرگىلىكتى قازاقتار «ءنىلدى زاۋىتى» دەيدى.
العاش ولەڭ جازۋدى مەن بالا كۇنىمدە وسى ءنىلدى زاۋىتىندا باستادىم.
ءنىلدى زاۋىتى ءبىزدىڭ اۋىلدان 50-60 شاقىرىمداي جەردە. مەن، جاس بالا كۇنىمدە، وت باسىندا وتىرعانىمدا، اكەي «ورىسشا ۇيرەنىپ، حات ءبىلىپ، مال تابۋدى» ارمان قىلىپ سويلەپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى، قىستىڭ باس كەزىندە، كورشىلەس اۋىلدان ءبىزدىڭ اۋىلعا تولەپبەرگەن ۇستانىڭ بالاسى اكىلدىك دەگەن جىگىت كەلدى. اكىلدىك جالشىلىقتا جۇرەتىن ەدى. اكىلدىكتىڭ مىنگەنى تۇيە. ءنىلدى زاۋىتىنا بارادى ەكەن.
اكەي ماعان: «اكىلدىكپەن بىرگە نىلدىگە بار. ورىسشا ءتىل ۇيرەن، ورىسشا وقۋ ۇيرەن!» دەدى.
مەن: «جارايدى!» دەدىم.
اكىلدىكپەن سويلەسىپ، مەنى اكىلدىكتىڭ تۇيەسىنىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ جىبەردى. اراعا ءبىر قونىپ، ءنىلدى زاۋىتىنا كەلدىك. اكىلدىك لاۆرەنتيي دەگەن ورىستىكىمەن سويلەسىپ، مەنى سوندا ورنالاستىردى. لاۆرەنتييدىڭ كەمپىرى بار، اسىراپ العان ءبىر كىشكەنتاي ەركە قىزى بار. ساۋاتىن سيىرى بار.
ماعان ورىسشا جازۋدى، ءتىلدى سول لاۆرەنتييدىڭ كەمپىرى وقىتاتىن بولدى. مەنى سيىرىن كۇتۋگە، پەشكە جاعاتىن تاس كومىردى ۇيگە كىرگىزۋگە، سۋ قوتارىپ الۋعا، انداي-مۇندايعا جۇمسايتىن بولدى. جاتاتىن ورنىم تۇڭعىشباي دەگەن پوچتا تاسيتىن ءبىر قازاقتىكى بولدى.
ءبىر قىس سولاي ءجۇرىپ كەمپىردەن «وقىدىم». قىستىڭ اياق كەزىندە جۇمىسكەرلەردىڭ زاباستوۆكاسىن كوردىم.
ورىسشا جازۋ ساباعىن كەمپىردەن وقىسام دا، مەنىڭ ەكىنشى ءتۇرلى وقۋىم ءنىلدى زاۋىتىنىڭ ماشينا جانىنداعى ۇستالار دۇكەنىندە بولدى. ماشينا جانىنداعى ۇستالار دۇكەنىنىڭ ءبىر قاتارىندا ۇشپۋر تاپتايتىن ۇستالار دۇكەنى بار. ول دۇكەندەردە: ىبىراي، اسان، ۇسەن، ارىن دەگەن ءتورت قازاق ۇستاسى ۇزاقتى كۇنگە گۇرسىلدەتىپ جارقىراتىپ، ۇشپۋر تاپتايدى.
سول ءتورت ۇستانىڭ تورتەۋىنىڭ دە قاسىڭدا ءبىر-بىر بادا كورىك باسادى، ءبىر-بىر بالا جىگىت بالعا سوعادى.
ىبىراي ۇستا — اقىن، ولەڭشى جانە حات تا بىلەدى. ىبىرايدىڭ نۇرعالي دەگەن بالاسى بار. (ءقازىر نۇرعالي ءنىلدى زاۋىتىندا ماستەر). اۋەلى نۇرتاليمەن بىرگە ۇستالاردىڭ دۇكەنىنە كەلىپ جۇردىك. كورىك باسىپ شارشاعان بالالاردىڭ كورىكتەرىن باسىپ جۇردىك. ىبىراي ۇستا قارا مۇرتتى، اشاڭ، قارا ءسۇر كىسى. گۋىلدەگەن كورىكتىڭ دەمىمەن ءورت بولىپ قايناعان تاس كومىر قورىتىندا قىپ-قىزىل شوقپەن بىرگە شىجىعان كوك نايزا تەمىردى قۇرىش بالعا گۇرسىلدەتىپ سوعىپ، ىبىراي ولەڭ ايتادى.
ولەڭى كورىكتىڭ ولشەۋى مەن گۋىلدەگەن ۇنىنە، قۇرىش بالتانىڭ ولشەۋىمەن سوعىلعان كۇرسىلىنە، قۇرىش تەمىردىڭ شىڭىلداعان داۋىسىنا قوسىلىپ، ۇستالاردىڭ دۇكەن كۇيىن جانداندىراتىن ەدى.
گۋىلدەگەن كەرىكتى دۇكەندە ۇستالاردىڭ سىپىلداعان كۇشتى، ءسىڭىرلى قولدارىنىڭ كوك تەمىردى جانىشتاپ يلەگەن ىستەرىنە كوز سۋارىلىپ، دۇكەننىڭ كۇيى، ىبىرايدىڭ ءۇنى قۇلاققا ءسىڭىپ ءجۇردى. ىبىراي ۇستانىڭ ءبىر ولەڭىندە:
«...سىرتىڭ سۇلۋ، مىلتىقتىڭ سىمىندايسىڭ،
ال قارا كوك قۇرىشتىڭ شىڭىندايسىڭ.
تۇسىنە الماس اڭقاۋ جان، ءسوزىڭ كەستە،
شاپقى سوققان كۇمىستىڭ جىمىندايسىڭ... —
دەگەن سوزدەرى قۇلاققا سىڭگەن ەدى. جانە:
...دۇنيە — ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
تىرشىلىك — قاشقان تۇلكى بۇلاڭداعان،
كەدەيلىك — ءزىل قارا تاس يىقتى باسقان،
جىگىت نە ونى كوگەرىپ تۋرا الماعان!..» —
دەگەن ولەڭى مەنىڭ ميىما ورناعان ەدى...
بۇل ءتورت ۇستانىڭ تورتەۋى دە، (ىبىراي، اسان، ۇسەن، ارىن) كىسىمەن ۇيىرسەك، اق جارقىن ادامدار ەدى. بارعاندا جارقىلداپ جاقسى كورىپ، باۋىرلارىنا تارتاتىن ەدى. ۇسەن مەن اسان بوزبالا ەدى. بۇلار ءقازىر سول ءنىلدى زاۋىتىندا ماستەر، ۇستا، تورتەۋىنىڭ دە ۇيلەرى دە، اۋىلدارى دا زاۋىتتىڭ باسىندا. مەن كەلەسى جىلى زاۋىتتىڭ شكولىنا كىردىم. لاۆرەنتييدىكىنەن شىعىپ، زىكىربەك دەگەن جۇمىسكەردىڭ ۇيىندە جاتاتىن بولدىم. زىكىربەك زاۋىت بايىنىڭ (اعىلشىننىڭ) ات قوراسىندا ىستەيتىن جۇمىسشى ەدى. (زىكىربەك تە ءقازىر سول زاۋىتتا دەيدى).
زىكىربەكتىكىندە ەكى قىس جاتىپ، زاۋىت شكولىندا ەكى قىس وقىدىم. سونىمەن ءنىلدى زاۋىتىندا ءۇش قىس وقىدىم. سول ءۇش قىستا، ءبىر ساباق — ورىسشا ءالىپ-بي كىتاپشاسىنان العان وقۋىم بولسا، ەكىنشى ساباق — ۇستالاردىڭ دۇكەن كۇيىنەن، الاسۇرىپ جۇلقىنعان ماشينا ارەكەتىنەن، ماشينا تۇرىنەن، جەر استىندا جۇمىس ىستەپ شىعاتىن شاحتى، كەن جۇمىسكەرلەرىنىڭ جاتاق، تۇرمىس كۇيىنەن، زاۋىت ۇستىندە تاس كومىر، كوك تاس — كەن ۇيگەن جۇمىسكەرلەردىڭ تىرشىلىك كۇيلەرىنەن العان ساباق كوڭىلگە نىق ورناعان توقۋ بولدى...
ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ اۋىلدا دا، وت باسىندا دا اڭگىمە، ەرتەك، ولەڭ ساباقتارى ۇزىلمەي ايتىلاتىن ەدى. اسىرەسە، كۇزدىڭ، قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىندە، تاۋ ارالارىنان ۇيتقي سوققان ىزىنداعان جەلدى ءتۇندى جامىلعان اۋىلدىڭ وت باسى اڭگىمەسىز، ەرتەكسىز، دومبىراسىز بولمايدى، ولەڭ دە ايتىلادى. ءبىزدىڭ اكەي اڭشى ەدى. ال اڭشى ادام، كەشكە وت باسىندا وتىرعاندا اڭگىمەشى، ەرتەكشى بولادى... كەيدە ەلدە ويىندار جاسالىپ، ولەڭ، ايتىستار بولادى...
بالا كۇننەن، ەس كىرگەننەن بەرى قاراي-اق سول ويىن ۇستىندە ايتىلاتىن ايتىس ولەڭدەر جانە الگى وت باسىنان الىنعان «ساباقتار» قۇلاققا سىڭگەن، كوڭىلگە توقىلعان اڭگىمە، ەرتەك ولەڭ سۋرەتتەرى مەنىڭ قيالىمدا تىزبەكتەلە بەرەتىن ەدى.
مىناداي ولەڭدەر ءالى ۇمىتىلعان جوق:
جايباسار دەگەن جالشى جىگىت ءبىر ەل قىزىمەن ايتىسىپ قالىپتى (جايباسار ساۋداگەردە جالشىلىقتا جۇرەتىن ەدى).
ساۋداگەردىڭ ارباتا جەككەن اتى شىعىپ كەتىپ، جايباسار سونى ىزدەپ ءجۇرىپ، ءبىر اۋىلدا تارى اقتاپ جاتقان قىز-كەلىنشەكتەرگە جولىعادى. قىز-كەلىنشەكتەر تالكەك قىلىپ، جايباسارعا ولەڭ ايتادى. جايباسار دا ولەڭمەن قالجىڭ-تالكەك ايتادى. سوندا قىزداردىڭ ايتقانى:
«...قاڭقايعاننان — قاڭقايعان قالاي نەمە؟
قانقايعاننان تابارسىڭ تالاي نەمە!
اۋزىنان كەلگەن ءسوزدى قايتارمايدى،
نوعايدىڭ وتىن جاققان مالاي نەمە!..
سوندا جايباسار ايتقان:
...مەن ءوزىم مالاي ەمەس، ماي تابامىن،
نوعايدان جۇرگەن سايىن تاي تابامىن،
العان تايدى قىزدارعا بەرە سالىپ،
اق تاماق پەن اق توستەن جاي تابامىن...»
قىز:
«...دەگەنگە ەپسەڭ-تەپسەڭ، ەپسەڭ-تەپسەڭ،
جاراسار تەپسەڭ جەرگە مەيىز سەپسەڭ.
جەڭگەمنەن انا تۇرعان ۇيالامىن، —
اۋزىڭا جايالىقتاي مىقتاپ تەپسەم!..»
جايباسار:
«...قۋانىپ كەلىپ ەدىم اۋىل كورىپ،
ءبىر ولەڭدى ايتا ساپ ەم ءتاۋىر كورىپ،
«تەبەم!» دەپ ارتقى اياعىن كوتەرەدى،
ءتۇڭىلدىم سالاقتاعان اۋىن كورىپ!..»
جانە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بىر-ەكى ايەلى بار. شەكىلدىك دەگەن جىگىتپەن قالجىڭ-ولەڭ ايتقاندا، ايتقاندارى مىناداي ەدى:
«...تۇيە بولساڭ، بولار ەڭ وپاق قانا!
ءبىر بۇتادا قالار ەڭ وتتاپ قانا.
كۇزگە سالىم قوتىر بوپ ۇيگە ءتۇسىپ،
قاتىن-قالاش قۋار ەد توقپاقتى الا...
بولار ەدىڭ قوي بولساڭ شارتىق قانا
قۇرىم قۇيەك قويار ەد تارتىپ قانا.
جازعىتۇرىم جاۋىندا ۇشىپ قالىپ،
اكەلەر ەد تۇيەمەن ارتىپ قانا.
جىلقى بولساڭ، بولار ەڭ شەرتەك قانا،
ايعىر ەمەس، ات ەمەس — ەركەك قانا.
جازعىتۇرىم ەرتەڭگە تويىنعاندا
ەركەكسىرەپ ماردامسىپ سەلتەك قانا!..»
جانە قىز بەن جىگىت ولەڭدەرىنەن
«...ۇشادى كوك الا ۇيرەك كولگە قارسى،
ۇياسى جانۋاردىڭ جەلگە قارسى.
ىنتىق بوپ ساۋلەم ساعان قول سوزامىن،
ۇمتىلعان بالاپانداي جەلگە قارسى...
شىتىر-شىتىر توبىلعى سايعا بىتەر،
Kءوپ جىلقى كوك الاسى بايعا بىتەر.
سۇلۋلىق سەنەن ارتىق كىمگە بىتەر؟
جالعىز-اق اسپانداعى ايعا بىتەر!..»
مىنە وسى ءتارىزدى اۋىلدا ەستىگەن ولەڭدەر جاس بالا كۇنىمنەن قيالىما تىزبەكتەلگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءنىلدى زاۋىتىنا كەلىپ، ورىسشا جازۋ ۇيرەنىپ، زاۋىت جۇمىسكەرلەرىنىڭ تۇرمىس تۇرىنە، تۇرمىس كۇيىنە، ماشينا تۇرىنە، ماشينا كۇيىنە، ۇستالاردىڭ دۇكەن كۇيىنە كوز بەن قۇلاق سۋارىلىپ، ىبىراي ۇستادان ولەڭ ۇيرەندىم.
زاۋىت جاستارى اندا-ساندا ويىن ۇيىمداستىرادى. ويىندارىنا قىز-كەلىنشەكتەردى جيناپ وينايدى. ارىن مەن ۇسەن ۇستا ەكەۋى ويىندارىنا مەنى دە ەرتىپ الىپ بارادى. ولار ءان سالىسىپ، ويناپ جاتادى. ءبىز — بالالار، ويىندارىن كورىپ، ولەڭدەرىن تىڭداپ قاراپ وتىرامىز...
ۇسەن ۇستامەن جانە كۇبىدەن دەگەن بايدىڭ، (سول ءنىلدى زاۋىتىنداعى) ساۋدا دۇكەنىندە قىزمەت قىلاتىن ءبىر نوعاي جىگىت، زاۋىت بايىنىڭ الدىندا «ءتىلماش جىگىت» بولىپ تۇرعان ءبىر ءامىر دەگەن جىگىتپەن باقاس بولدى. ۇسەن ۇستا تۋرالى ءبىر قىزعا، «ءتىلماش جىگىت»: «كۇيەلى قول قۇرلى بولارمىز!» دەپتى.
ءامىردى كەلەمەج قىلىپ ولەڭ جازباق بولدى. ۇسەن ايتىپ وتىرىپ، نوعاي جىگىت جازىپ وتىرىپ، ەكەۋى ولاي جازىپ، بۇلاي جازىپ، ولەڭدى شىعارا المادى.
— «مەن جازايىن!» — دەدىم.
— «جازا الاسىڭ با؟ جازشى، جازا الساڭ! مىناسىن ايت، بىلاي دە، بىلاي دە!..» دەپ ماعان ءتىلماش جىگىتتىڭ كەلەمەج بولاتىن جاقتارىن ايتتى.
كەشكە مەن بايدىڭ ءتىلماش جىگىتىن كەلەمەجدەپ ولەڭ جازىپ شىعاردىم.
ىشىندە مىناداي سوزدەر بار ەدى:
«...ماقتاناسىڭ قولىننىڭ ولاعىنا،
امال بار ما اقىلدىڭ شولاعىنا،
كۇيەلى قول ايىرباس بولماس مىرزا،
بايدىڭ قولىن جالاعان شولاعىڭا.»
مەنىڭ ەڭ العاشقى جازعان ولەڭىم وسى شىعار.
1931 جىل، 10-مامىر.
الماتى
You Might Also Like
-
رۋ باستىقتارىنىڭ (ۇستەم تاپتىڭ) قول استىندا بولىپ، سول تاپتىڭ ىقپالىندا رۋ-رۋعا جىكتەلىپ، كەڭ ورىسكە تالاسىپ، كورشىلەس ەلدەرمەن، كورشىلەس رۋلارمەن جاۋلاسقان ارعى شيكى ەسكىلەردەن، نادان زامانداردان،...
-
ىبىراي التىنسارى ۇلى قوستاناي ماڭىندا 1841 جىلى تۋىپ، 1889 جىلى ولگەن.
