InfoHub Logo

ەۆوليۋسيانىڭ العاشقى ناعىز عىلىمي تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى — اعىلشىن عالىمى چارلز روبەرت دارۆين (1809-1882). چ. ءدارۆيننىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى «تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ارقاسىندا پايدا بولعان تۇرلەر نەمەسە تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە پايدا بولعان تۇقىمداردى ساقتاۋ» (1859)، وسىلارعا قوسىمشا تولىقتىرعان «ءۇي جانۋارلارى مەن مادەني وسىمدىكتەردىڭ وزگەرۋى» (1869) جانە «ادامنىڭ پايدا بولۋى جانە جىنىستىق سۇرىپتالۋ» (1871) اتتى كىتاپتارى. ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋسيا تۋرالى ءىلىمى ءۇش بولىمنەن تۇرادى، ياعني: ورگانيزمدەردىڭ تاريحي دامۋى وزىندىك ورنىنا؛ ەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ەرەجەسىنە؛ ەۆوليۋسيانىڭ قايتا وزگەرۋ جولدارىنا نەگىزدىلگەن تۇسىنىكتەمەلەرىنىڭ جيىنتىعى ەۆوليۋسيانىڭ پايدالىلىعىن اڭعارتادى.

ەۆوليۋسيانىڭ وزىندىك ورنى بار ەكەنىن چ. دارۆين ءارتۇرلى عىلىمدارعا سۇيەنە وتىرىپ دەلەلدەدى. باستى دالەلدى ول پالەونتولوگيادان الدى. مىسالى، چ. دارۆين ەجەلگى قازبادان تابىلعان ورگانيزمدەردىڭ قاڭقا قالدىقتارىنىڭ قازىرگى ورگانيزمدەردەن قاتتى ايىرماشىلىعى جانە كەيىنگى تابىلعان قالدىقتاردىڭ بىركەلكى ۇقساستىعىن ەۆوليۋسيانىڭ تاريح بەتتەرى دەپ قابىلدادى. ودان سوڭ، چ. دارۆين سول كەزدەگى ەمبريولوگيا عىلىمىنىڭ جەتىستىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ورگانيزمدەردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ ءبىر ەكەنىن، سونىمەن بىرگە ورگانيزمدەردىڭ بەلگىلى ءبىر زاندىلىققا سۇيەنىپ، قۇرلىقتا دا جانە سۋدا دا تارالۋى جانە كەزدەسەتىن (قۇرلىقتا جانە ارالدا) جەرىنە قاراي جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ ءقۇرىلىمى وزگەرەتىندىگى ەۆوليۋسيانى دەلەلدەي ءتۇستى جانە قۇرلىقتار جانە ارالدار ەۆوليۋسيانىڭ باعىتتارىن دالەلدەدى. سونىمەن بىرگە، ول اۋىل شارۋاشگلىعىنىڭ جەتىستىكتەرىن دە ءىس جۇزىندە كەڭ پايدالاندى.

ەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى — دەپ چ. دارۆين تۇقىمقۋالاۋشىلىق، وزگەرىشتىك جانە تابيعي سۇرىپتالۋ دەپ ءبولدى. ول تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىك ەسەرىنەن پايدا بولعان وزگەرشتىگىن ورگانيزم وزىندە ساقتاپ جانە كەلەسى ۇرپاققا بەرە الادى دەپ ءتۇسىندىردى. وزگەرگىشتىك ورگانيزمدەردىڭ الۋانتۇرلىگىن تۋعىزسا، ال تۇقىمقۋالاۋشىلىق وسى وزگەرىستى كەلەسى ۇرپاققا بەرەدى. سونىمەن بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردەگى وزگەرشتىك پەن شاعىلىستىرۋ كەزىندەگى پايدا بولعان وزگەرىستەر تۇقىمقۋالاۋشىلىقتىڭ جەمىسى (گەتەروگەندىگى).

ەۆوليۋسيا بارىسىندا ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىققا سايكەس وزگەرۋىن زەرتتەۋ بارىسىندا، چ. دارۆين ەگەر بەلگىلى ءبىر قولدان جاسالعان ورتادا الىنعان جانۋارلاردىڭ قول تۇقىمىن جانە وسىمدىكتەردىڭ سۇرپىن قولدان سۇرىپتاۋ دەپ اتادى. ال تابيعاتتا بولاتىن جاعدايدا ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تۇتاستىعىنا جانە ومىرشەڭدىگىنە، جاڭا تۇرلەردىڭ پايدا بولۋىنا، ونىڭ سول ورتادا ساقتالۋىنا جانە جاڭا تۇرلەردى شىعۋىن، ودان جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋىن جانە جاڭا ۇلكەن جۇيەلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋىنا اسەر ەتەتىن كۇشتى چ. دارۆين تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسى جانە تابيعي سۇرىپتالۋ دەپ تۇجىرىمدادى. ءتىرى ورگانيزمدەر كوبەيىپ، ۇرپاق قالدىرۋعا قابىلەتتى، ونىڭ ءبارى ومىرشەڭ ەمەس، سوندىقتان دا ءتۇر ىشىندە ولار كوپ ۇرپاق قالدىرۋعا تىرىسادى. ارتىق ۇرپاق ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس كەزىندە ولەدى. چ. دارۆين بويىنشا تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس ءبىر تۇردەن ەكىنشى ءتۇردىڭ اراسىندا، سونىمەن بىرگە ءتۇر ىشىندە بولۋى مۇمكىن، سونىڭ ىشىندە تۇرلەر ىشىندەگى كۇرەس ءتۇر اراسىنداعى كۇرەستەن دە وتە قاتال بولادى، سەبەبى ولار ءبىر جەردە مەكەندەيدى، بىردەي قورەكپەن قورەكتەنەدى، قاۋىپ-قاتەردە ەكەۋىنە بىردەي جانە ت.ب. جاعدايلار. وسى كۇرەس بارىسىندا وسى ورتاعا بەيىمدەلگەنى عانا ءتىرى قالادى، ياعني ورگانيزمدەردىڭ ومىرگە بەيىمدەلگەن ءتۇرى عانا تىرشىلىك ەتەدى. سونىمەن تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ جەمىسى تابيعي ءسۇرىپتالۋ. «ورگانيزمدەردىڭ وزىنە جاعىمدى جەكە ەرەكشىلىگىن جانە وزگەرگىشتىگىن ساقتاۋىن، سونىمەن بىرگە جامان قاسيەتتەرىن جوعالتۋىن چ. دارۆين تابيعي سۇرىپتالۋ نەمەسە قولايسىزدىققا بەيىمدەۋشىلىك دەيدى». ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى تابيعي سۇرىپتالۋ دەپ ەسەپتەدى چ. دارۆين.

ەۆوليۋسيانىڭ جاڭارۋ جولدارىنا چ. دارۆين بەلگىلەردىڭ جويىلۋى (ديۆەرگەنسياسى) جاتادى دەگەن قورىتىندى جاسادى. چ. دارۆين بويىنشا وزگەرىپ جاتقان تىرشىلىكتە جانە تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ناتيجەسىندە العاشقى بەلگىلەرىنەن قاتتى وزگەرىپ، ءارتۇرلى باعىتتارعا بەيىمدەلگەن تۇرلەر عانا ومىرشەڭ بولادى. وسىنداي وزگەرۋ كەزىندە قولايسىز جاعدايدا ورگانيزم نەگىزگى بەلگىلەرىن جوعالتادى جانە سونىڭ سالدارىنان باسەكەلەستىك ازايادى، ياعني وسى بەلگىلەردى جوعالتۋىنان ورگانيزمدەر ءارتۇرلى ورتانى پايدالانۋعا مۇمكىندىك الادى. وسى بەلگىلەردىڭ جويىلۋى (ديۆەرگەنسيا) كەزىندە ارتۇرلىلىك پايدا بولادى دا، ول جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋىنا قولايلى دەپ ەسەپتەدى چ. دارۆين، ياعني ديۆەرگەنسيا اسەرىنەن جاڭا ءتۇر پايدا بولادى. ورگانيزمدەردىڭ وزگەرۋى تابيعاتتىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس عانا ەمەس، ول كەزدەيسوقتا تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ارقاسىندا بولۋى دا مۇمكىن دەدى چ. دارۆين. ورگانيكالىق تۇتاستىق سۇرىپتالۋدىڭ جەمىسى، ءبىراق ول سالىستىرمالى جاعدايدا بولادى. وسى كوزقاراسىمەن چ. دارۆين مەتافيزيكالىق قاجەتتىلىكتىڭ كەزدەيسوقتىلىعىنا قارسى شىقتى، وعان دەيىن ەشكىم مۇنى ايتا الماعان ەدى.

چ. ءدارۆيننىڭ ءىلىمى جاراتىلىستانۋ عىلىمىنداعى تەڭدەسى جوق ءىلىم. ود تابيعاتتى زەرتتەۋدى جان-جاقتى زەردەلەپ، وعان تاريحي ادىستەمە ەنگىزىپ، ەۆوليۋسيا تەورياسىن جاسادى جانە عىلىمداعى كرەاسيونيزم كوزقاراستى جويدى. دارۆين ءىلىمى بارلىق تاكسونداردى قامتيتىن ورگانيزمدەردىڭ ۇلكەن توپتارىنىڭ ەۆوليۋسياسىن، ول ۇلكەن ۋاقىت ولشەمىمەن گەولوگيالىق ولشەم بىرلىگىمەن جانە وتە اۋقىمدى اۋماقتاردى قامتيدى. سونىمەن دارۆينيزم — ماكرويەۆوليۋسيا تۋرالى كلاسسيكالىق ءىلىم. ءبىراق ول گەنەتيكالىق تۇرعىدان تولىق زەرتتەلمەگەن. دارۆين ءتۇردىڭ جەكە دارالارىنىڭ ەۆوليۋسياسىن قاراستىردى، ال ءاربىر ءتۇر ءقازىر بەلگىلى بولعانداي پوپۋلياسيا رەتىندە تىرشىلىك ەتەدى. سوندىقتان، «تۇرلەردىڭ پايدا بولۋى» اتتى ەڭبەك جارىق كورگەن 8 جىلدان كەيىن اعىلشىن ف. دجەنكين «ەگەر سۇرىپتالۋ كەزىندە ءتۇردىڭ شامالى عانا وزگەرگەن جەكە داراسى امان قالسا، وندا كەلەسى شاعىلىسۋ كەزىندە پايدا بولعان جاڭا بەلگى «جوعالادى»، سەبەبى شاعىلىسۋعا ءتۇسىپ وتىرعان ەكىنشى سىڭاردا وسى جاڭا قاسيەتتەر جوق، ياعني ونداعى قاسيەتتەر ۇرپاقتارىندا دا بولمايدى، سوندا قالاي؟ — دەگەن سۇراق قويدى. دارۆين بۇل سۇراقتى دجەنكيننىڭ شاتاعى دەپ، وعان دۇرىس جاۋاپ بەرۋگە ەشۋاقىتتا ۇمتىلمادى.

دارۆينيزم ءىلىمىن كوپ ۋاقىت بويى گەنەتيكالىق كوزقاراس تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرۋ جەتىسپەدى، ءبىراق گەنەتيكتەردىڭ وزدەرى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وزدەرى تەز ارادا ەۆوليۋسياعا جاقىنداي ءتۇستى. عالىمدار كلاسسيكالىق گەنەتيكانىڭ تاسىلدەرىن تالداي وتىرىپ، كەيبىر فاكتورلاردىڭ ەۆوليۋسياعا اسەرىن، ونداعى كەيبىر قاراپايىم بىرلىكتەردى جانە ۇردىستەردى جەكە ءبولىپ تالدادى.

دارۆينيزم مەن گەنەتيكانى بىرىكتىرە وتىرىپ قاراستىرۋدىڭ العاشقى قادامى 1908 جىلى دج. حاردي-ۆ. ۆاينبەرگ زاڭىندا كورسەتىلدى، وندا پوپۋلياسيادا ەركىن شاعىلىسۋ كەزىندە وسى گەندەردىڭ مۋتاسياسى بولماعان جاعداي مەن جاڭا بەلگىنىڭ بايقالۋى بولماعان جاعدايدا A A، Aa جانە اا گەنوتيپتەرىنىڭ اراقاتىناسى ءتۇراقتى بولادى. وسى قاتىناسقا قاراپ زاڭ شىعارىلدى، ول بويىنشا گەندەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى ۇلكەن كەڭىستىكتەگى پوپۋلياسيا ىشىندەگى ەركىن شاعىلىسۋ (پانميكسيا) كەزىندە سىرتتان تىس اسەر ەتەتىن كۇشتەر بولماعان جاعدايدا ءبىرىنشى ۇرپاقتان كەيىن-اق تۇراقتالادى. ءبىراق، تابيعاتتا ونداي پوپۋلياسيانىڭ بولمايتىندىعىن بىلەسىزدەر. سوندىقتان زاڭنىڭ ماڭىزى مىنادا: پوپۋلياسيانىڭ گەنوفوندىسىندا جيناقتالعان تۇقىمقۋالاۋشىلىق وزگەرىستەرى جوعالىپ كەتپەيدى، سەبەبى گەندەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى تۇراقتى.

حاردي-ۆاينبەرگتىڭ زاڭىنا سايكەس جانە سۇرىپتاۋدىڭ اسەرىن جانە جاڭا مۋتاسيانىڭ پايدا بولاتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، 1926 جىلى س. س. چەتۆەريكوۆ (1880-1959) بارلىق پوپۋلياسيادا وزىنەن-وزى بولاتىن مۋتاسيا كەزىندە ءارتۇرلى گەندەر جيىنتىعى (گەتەروگەننوست) پايدا بولادى دەدى. باسقاشا ايتقاندا، پوپۋلياسيادا مۋتاسيا بولادى، ءبىراق كوبىنە، از مولشەردە كەزدەسەدى. ودان باسقا ول، پوپۋلياسيادا گۋبكا سياقتى مۋتاسيالار جەتكىلىكتى جانە مۋتاسيا (ماتەريال ەسەبىندە) تابيعى سۇرىپتالۋ بارىسىندا ەۆوليۋسيا ءۇردىسىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى بولىپ سانالادى.

كەيىنىرەك ن. پ. دۋبينين جەنە د. ن. روماشيەۆ (1932) پوپۋلياسيادا ول از بولعان جاعدايدا ەرەكشە قۇبىلىس پايدا بولادى، ونى (ن. پ. دۋبيكين بويىنشا، 1931 ج.) گەندىك اۆتوماتتى قۇبىلىس نەمەسە (س. رايت بويىنشا، 1932 ج.) گەندەردىڭ ىعىسۋ قۇبىلىسى دەيدى. گەندىك اۆتوماتتى جاعدايدا گەندەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى وزگەرەدى، ءارتۇرلى اللەلدەر (گەتەروزيگوتالار) جويىلادى جانە بىردەي اللەلدەر (گوموزيگوتالار) پايدا بولادى. وقشاۋ پوپۋلياسيالار (دومينينتتى) باسىم گوموزيگوتاعا نەمەسە (رەسەسسيۆتى) باسىلىڭقى گوموزيگوتاعا اينالادى. ەگەر مۋتانتتى ءولى گەندەر ىعىستىرا باستاعان جاعدايدا ورگانيزم تىرشىلىگىن جويادى. پوپۋلياسيانىڭ قۇرىلىمى تەك قانا جاڭا پايدا بولعان مۋتاسياعا عانا ەمەس، سونىمەن جاڭا گەندەردىڭ قاراپايىم وزگەرۋى كەزىندەگى كەزدەسۋ جيىلىگىنە دە بايلانىستى. وسى جانە باسقا دا گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر گەنەتيكا مەن ەۆوليۋسيا تەورياسىن بىرىكتىردى.

---