InfoHub Logo

ەۆوليۋسيا ءتىرى ماتەريانىڭ بارلىق تىرشىلىك دەڭگەيىندە ءجۇرىپ وتىرادى جانە ءاربىر دەڭگەيدە جاڭادان پايدا بولعان قۇرلىمدىق جانە قىزمەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسى قۇرلىمدار مەن قىزمەتتەرى بىرىگىپ، ەۆوليۋسيانىڭ ءتىرى جۇيەسىنىڭ ءاربىر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن سايىن جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلگەندىگىن اڭعارتادى.

جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ ەۆوليۋسياسى جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزگى وزەكتى ماسەلەسى بولىپ سانالادى. وسى ماسەلە سوناۋ ءبىز بىلمەيتىن ەرتە ۋاقىتتان باستاپ ادام ساناسىنان شىققان ەمەس. بۇل ماسەلەمەن بارلىق فيلوسوفتار دا جانە ءدىن قىزمەتكەرلەرى دە اينالىسىپ كەلەدى. ءبىراق تا ءار زاماندا جانە ادامنىڭ مادەني دامۋ ساتىسىنىڭ ءار كەزەڭىندە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى مەن ەۆوليۋسياسى ءارتۇرلى شەشىلىپ كەلدى.

قازىرگى زاماندا ەۆوليۋسيا تەورياسى چ. ءدارۆيننىڭ تەورياسىنا نەگىزدەلگەن. ءبىراق ەۆوليۋسيونيزم چ. دارۆينگە دەيىن دە بولعان. سوندىقتان قازىرگى زامان ەۆوليۋسيا تەورياسىن دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ەۆوليۋسيونيزمدە چ. دارۆينگە دەيىن قانداي كوزقاراستار بولعانىن جانە قاي باعىتتا دامىعانىن بىلگەنىمىز ابزال.

ەجەلگى كەزدە تابيعاتقا دەگەن كوزقاراس ميستيكالىق بولدى، ول كەزدە تىرشىلىكتىڭ ءبارىن تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشتەرىمەن بايلانىستىردى. ءبىراق سوناۋ ەجەلگى گرەكيانىڭ العاشقى مادەنيەتى دامۋىنىڭ باس كەزدەرىنىڭ وزىندە-اق تابيعاتقا ميستيكالىق كوزقاراستاردان باسقا دا تۇسىنىكتەر پايدا بولا باستادى. سول داۋىرلەردە ابيوگەنەز ءىلىمى پايدا بولدى جانە دامىدى. وسى ءىلىم بويىنشا ءتىرى ورگانيزمدەر ءولى ماتەريادان كەزدەيسوق وزىنەن-وزى پايدا بولدى دەگەن بولجامداعى باعىتتار باسىم ورىن الدى. وسى ۋاقىتتاردا ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستار دا بولدى. مىسالى، ەمپەدوكل (ب.ە. دەيىنگى 490-430 ج.) العاشقى ءتىرى ورگانيزم الەمدىك ماتەريانىڭ ءتورت الەمەنتىنەن (وت، اۋا، سۋ جانە جەر) پايدا بولدى جانە تابيعات بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقپەن دامىدى، سونىمەن بىرگە، تەك بەلگىلى ءبىر ورتاعا بەيىمدەلگەن ورگانيزمدەر عانا تىرشىلىك ەتەدى دەپ ءتۇسىندىردى. بۇل كوزقاراستاردىڭ ەڭ باستى ەرەكشىلىگى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تابيعي جولمەن پايدا بولاتىنى تۋرالى ويى وتە ماڭىزدى بولدى.

دەموكريت (ب.ە. دەيىنگى 460-370 ج.) دۇنيە كوپتەگەن مايدا بولشەكتەردەن تۇرادى دەدى، ولار ۇنەمى قوزعالىستا بولادى جانە تىرشىلىك قاراپايىم دۇنيەدەن ەمەس، تەك تابيعاتتاعى مەحانيكالىق كۇشتىڭ ارقاسىندا وزىنەن-وزى پايدا بولدى دەپ تۇجىرىمدادى. دەموكريتتىڭ پايىمداۋىنشا ءتىرى ورگانيزمدەر باتپاق پەن سۋ اتومدارىنىڭ مەحانيكالىق قوزعالىسى ارقاسىندا بىرىگۋىنەن، ياعني ىلعال توپىراقتىڭ ۇساق بولشەكتەرى مەن وتتىڭ اتومىنىڭ وزىنەن-وزى قوسىلۋىنان پايدا بولادى. وزىنەن-وزى پايدا بولۋ كەزدەيسوق وقيعا دەپ ەسەپتەيدى.

قۇرت، كەنە جانە باسقا ورگانيزمدەر تاڭعى شىقتان، باتپاقتان، قيدان، دەنەدەن بولىنەتىن تەردەن، ەتتەن، مولليۋسكالار ىلعال توپىراقتان، ال بالىقتار تەڭىز بالدىرىنان پايدا بولادى دەپ تۇسىندىرەدى. پلاتون (ب.ع. دەيىنگى 427-347 ج.) ءتىرى تىرشىلىك وتە قاراپايىم ماتەريامەن جاڭا تۋىنداعان ورگانيزمنىڭ قوسىلۋىنان تۋىندايتىن جاننىڭ ارقاسىندا پايدا بولادى دا، ول ورگانيزمدى قوزعادى.

اريستوتەل (ب.ع. دەيىنگى 384-322 ج.) وسىمدىك پەن جانۋارلار ءولى ماتەريادان پايدا بولادى دەپ قورىتىندى جاسادى. ول كەيبىر جانۋارلار شىرىگەن ەتتەن پايدا بولادى دەگەن كوزقاراستا دا بولدى. ماتەريالدىق بولمىستىڭ بار ەكەنىن جانە ونىڭ تۇراقتى قوزعالىستا بولاتىنىن مويىنداپ، ورگانيزدەردى سالىستىرا وتىرىپ، اريستوتەل ورگانيزمدەر «تابيعاتتىڭ ساتىسى» سياقتى ورنالاستىنىن مويىنداپ، بەيورگانيكالىق دۇنيەدەن باستاپ جانە ول وسىمدىكتەر ارقىلى، ودان گۋبكالارعا جانە اسيديالارعا، ودان كەيىن تەڭىزدە ەركىن تىرشىلىك ەتەتىن ميكروورگانيزمدەردەن ءتۇراتىنىن مويىندادى. ءبىراق، اريستوتەل دۇنيەنىڭ دامۋىن مويىنداعانىمەن، قاراپايىمداردان جوعارعى ساتىداعى ورگانيزمدەردىڭ داميتىنىن مويىندامادى.

اريستوتەلدىڭ كوزقاراسى عاسىرلار بويى مويىندالدى، ودان كەيىنگى گرەكتەردىڭ جانە ريم فيلوسوفتارى دا تىرشىلىكتىڭ كەزدەيسوق وزىنەن-وزى پايدا بولاتىنىن مويىنداپ، ميستيكالىق ويلارىمەن تولىقتىرىلا ءتۇستى. ول تۋرالى سيسەرون، وۆيديەم، كەيىنىرەك سەنەكا، پلينەي، پلۋتارح جانە اپۋلەيلەر دە جازدى. وزگەرگىشتىك تۋرالى پىكىر ءۇندىنىڭ، قىتايدىڭ، مەسوپوتاميانىڭ، مىسىردىڭ ەجەلگى فيلوسوفتارىنىڭ كوزقاراستارىندا كەزدەسەدى. ەرتەرەكتە حريستيان ءدىنىنىڭ وكىلدەرى ابيوگەنەزدىڭ باسىمدىلىعىن بيبليادان مىسالدار كەلتىرىپ دالەلدەدى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، وزىنەن-وزى پايدا بولۋ سوناۋ دۇنيە پايدا بولعان ۋاقىتتان قازىرگى كەزگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى دەپ ەسەپتەدى.

ورتا عاسىر (V-XV ع.) كەزىندەگى عالىمداردىڭ اراسىندا تىرشىلىك كەزدەيسوق وزىنەن-وزى پايدا بولادى دەگەن كوزقاراس باسىم بولدى، ونىڭ ۇستىنە فيلوسوفيالىق ويلاردىڭ ءوزى دە ءدىننىڭ ۋاعىزدارىنا نەگىزدەلدى. سوندىقتان ورتا عاسىر عالىمدارى جاندىكتەر، قۇرتتار، بالىقتار وزىنەن-وزى پايدا بولادى دەپ تۇجىرىمدادى. سول ۋاقىتتاردا، ارىستاننىڭ ءوزىن قۇمدا كەزدەسەتىن تاستاردان پايدا بولدى دەپ ەسەپتەيتىن. ورتا عاسىردىڭ بەلگىلى دارىگەرى پاراسەلس (1498-1541) گومۋنكۋلۋستى (ادامدى) ەر ادامنىڭ شاۋەتىن اسقاباققا ەنگىزۋ ارقىلى جاساۋعا بولاتىنى تۋرالى «رەسەپت» جاسادى. ي. گوتە «فاۋست» شىعارماسىندا مەفيستوفەلدى ەگەۋقۇيرىقتىڭ، ءۇي تىشقانىنىڭ، شىبىننىڭ، باقانىڭ، قاندالا جانە ءبيتتىڭ ءامىرشىسى ەتىپ كورسەتىپ، گوتەنىڭ ءوزى دە تىرشىلىك كەزدەيسوق وزىنەن-وزى پايدا بولاتىنىن مويىندادى.

ورتا عاسىرلاردا ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ دامۋى تۋرالى ەشقانداي جاڭا كوزقاراس بولعان جوق. كەرىسىنشە، بۇل كەزەڭدە كرەاسيونيستىك كوزقاراستار داۋىرلەپ تۇردى، ولاردىڭ پايىمداۋىنشا تىرشىلىك جوقتان پايدا بولدى، ءتىرى ورگانيزمدەر وزگەرمەيدى جانە تۇراقتى دەگەن پىكىرلەر دە بولدى. كرەاسيونيزم اعىمى تابيعاتتىڭ دەنەسى ساتى سياقتى، ياعني قۇداي — پەرىشتە — ادام — جانۋار، وسىمدىك، ساڭىراۋقۇلاقتاردان تۇرادى دەگەن اعىمدى دامىتتى.

گارۆەي (1578-1667) قۇرت، جاندىكتەر جانە باسقا جانۋارلار شىرىگەن زاتتان پايدا بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ارنايى كۇشتەردىڭ اسەر ەتۋىنەن پايدا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. ف. بەكون (1561-1626) شىبىن، قۇمىرسقا جانە قۇرباقالار شىرىكتەن وزىنەن-وزى پايدا بولادى دەپ ەسەپتەدى، ءبىراق ول بەيورگانيكالىق جانە ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ اراسىندا شەكارانىڭ بار ەكەنىن مويىنداماۋ ارقىلى ماتەرياليستىق كوزقاراستى قالىپتاستىردى. ر. دەكارت (1596-1650) تا تىرشىلىكتىڭ وزىنەن-وزى پايدا بولاتىنىن قۇپتاي وتىرىپ، وعان تىلسىم كۇشتىڭ اسەر ەتپەيتىندىگىن ايتتى. ر. دەكارت وزىنەن-وزى پايدا بولۋ ول تابيعي ءۇردىس ەكەنىن، ءبىراق ول بەلگىسىز (تۇسىنىكسىز) جاعدايدا بولادى دەپ ءتۇسىندىردى.

سول ءداۋىردىڭ بەلگىلى عالىمدارىنىڭ كوزقاراستارىن سالىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ تىرشىلىكتىڭ كەزدەيسوق وزىنەن-وزى پايدا بولاتىنى تۋرالى جورامالدارى XVII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ەشقانداي كۇمان تۋعىزعان جوق. XVII-XVIII عاسىرلارداعى مەتافيزيكالىق دۇنيەتانىمدارى نەگىزىنەن ءتۇردىڭ ەشقاشان دا وزگەرمەيتىنىن جانە ورگانيكالىق دۇنيە ءبىرتۇتاس، ول جاراتۋشىنىڭ اقىلى مەن تىرشىلىك كۇشى ارقىلى ءجۇرىپ وتىرادى دەپ تۇسىندىرەدى.

XVI-XVII عاسىرلاردا مەتافيزيكالىق كوزقاراستاردىڭ داۋىرلەپ تۇرعانىنا قاراماستان ورتاعاسىرلىق دوگماتيكالىق كوزقاراستارعا دۇنيەتانىم تۋرالى قاراما-قايشىلىقتار پايدا بولا باستادى. اسىرەسە، ولار شىركەۋدىڭ ۋاعىزداپ، قولداپ كەلگەن ابيوگەنەز تەورياسىنا قارسى ەۆوليۋسيونيزم ءىلىمىن تۋۋىنا جانە پايدا بولۋىنا ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ اينالىسا باستادى.

1665 جىلى ەت جانە شىبىنمەن بىرنەشە تاجىريبە جاساعان ف. رەدي (1626-1697) شىرىگەن ەتتەگى دەرناسىل جاندىكتەردىكى (ناسەكومداردىكى) ەكەنىن، ەگەر ەتتى جاندىكتەر كىرە المايتىنداي جابىق ىدىسقا سالىپ قويسا، ياعني ولاردىڭ جۇمىرتقا سالۋىنا جول بەرمەسە، جاندىكتىڭ دەرناسىلى وزىنەن-وزى پايدا بولمايتىندىعىنا كوز جەتكىزدى. وسى تاجىريبەلەر ارقىلى ف. رەدي ءولى دۇنيەدەن وزىنەن-وزى جوعارعى ساتىداعى ورگانيزمدەردىڭ پايدا بولمايتىندىعىن دالەلدەدى. ءبىراق، ف. رەدي مالىمەتىندە جانە وي تۇجىرىمىندا ادامنىڭ جانە جانۋارلاردىڭ ىشەگىندەگى ميكروورگانيزمدەر مەن قۇرتتار (گەلمينتتەر) وزىنەن-وزى پايدا بولۋى مۇمكىن دەگەن ويدا بولدى. ياعني، ءالى بولسا دا قوعامدا تىرشىلىكتىڭ وزىنەن-وزى پايدا بولاتىنى تۋرالى كوزقاراستار بولدى.

1765 جىلى ل. سپالانساني (1729-1799) قايناعان وسىمدىكتەردىڭ جانە ەتتىڭ سورپاسىنىڭ ىشىندە ميكروورگانيزدەر بولمايتىندىعىن كوپتەگەن تەجىريبەلەرى ارقىلى دەلەلدەدى. ول سونىمەن بىرگە، قايناۋ ۋاقىتى مەن تىعىز جابىلعان ىدىستىڭ اۋا جىبەرمەيتىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار ەكەنىن انىقتادى. ەگەر، اۋا كىرمەيتىندەي ەتىپ تىعىز جابىلعان ىدىستاعى ۇزاق قايناتىلعان سۇيىقتىقتا ەشقانداي ميكروورگانيزمدەردىڭ دامىمايتىنىن انىقتادى. ءبىراق ل. سپالانساني ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىن (زامانداستارىن) ميكروورگانيزمدەردىڭ وزىنەن-وزى دامىمايتىندىعىنا سەندىرە المادى. تىرشىلىكتىڭ كەزدەيسوق وزىنەن-وزى پايدا بولاتىنى تۋرالى ويدى سول زاماننىڭ بەلگىلى فيلوسوفتارى مەن جاراتىلىستى زەرتتەۋشىلەرى (ي. كانت، گ. گەگەل، X. گەي-ليۋسساك جانە ت.ب.) جاقتاپ قورعاشتادى.

1861-1862 جىلدارى ل. پاستەر سۇيىقتىقتا جانە ەرتىندىدە وزىنەن-وزى ورگانيكالىق زاتتىڭ پايدا بولمايتىنىن ناقتى دالەلدەدى. ول بارلىق سۇيىقتىقتاعى لاستىڭ (كىردىڭ) پايدا بولۋى، تەك اۋاداعى باكتەريانىڭ ارقاسىندا ەكەنىن ءوزىنىڭ تاجىريبەلەرى ارقىلى مويىنداتتى. ل. پاستەردىڭ زەرتتەۋلەرى زامانداستارىن تاڭعالدىردى. اعىلشىن عالىمى د. تيندال (1820-1893) كەيبىر ميكروورگانيزمدەر 5 ساعات ۋاقىت بويى قايناتسا دا ولمەيتىندىگىن (رەزيسەنتتى) ەكەنىن تاپتى. ءسويتىپ، ول زالالسىزداندىرۋدى (ستەريليزاسيانى) ۋاقىت بويىنشا بولشەكتەپ جاساۋ ءادىسىن ەنگىزدى، قازىرگى كەزدە وسى ءادىستى تينداليزاسيا دەپ اتايدى.

ابيوگەنەز ءىلىمىن جاقتامايتىنداردىڭ اراسىندا تىرشىلىكتىڭ ماڭگىلىك ەكەندىگى تۋرالى كوقاراستار ورنىعا باستادى. فيلوسوفتار مەن عالىمدار شىنىندا دا تىرشىلىك وزىنەن-وزى پايدا بولماسا، وندا ءومىر ماڭگىلىك، دەربەس، بارلىق كەڭىستىكتە تارالعان دەگەن كوزقاراستار پايدا بولا باستادى. ول ءبىراق جەردە قايدان پايدا بولدى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، شۆەد عالىمى اررەنيۋس (1859-1927) وتكەن عاسىردىڭ باسىنان بەرى (1912) پانسەرميا بولجامىن ۇسىندى، ول بويىنشا تىرشىلىك الەم كەڭىستىگىندە بار جانە ول اسپان دەنەسىندە جانە جەردى قوسا ەسەپتەگەندە قاراپايىم كۇيدە بولادى ءارى جارىق ساۋلەسىنىڭ قىسىمى ارقىلى بىر-بىرىنە الماسادى. وسى بولجامدى قولداۋشىلار تىرشىلىك مەتەوريت ارقىلى جەرگە دە كەلۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەدى. پانسپەرميا بولجامىنا قارسى كەلۋشىلەر، عارىش كەڭىستىگىندەگى قولايسىز جاعدايلاردىڭ اسەرىنەن ميكروورگانيزمدەر ءومىر سۇرە المايدى جانە وسى جاعدايعا بايلانىستى جەر اتموسفەراسىنان تىس جەرلەردە ميكروورگانيزمدەردىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس دەدى. سوندىقتان تىرشىلىكتى تەك جەردەن عانا ىزدەۋ كەرەك.

XVII-XVIII عاسىرلاردا تابيعات زەرتتەۋشىلەر مەن فيلوسوفتاردى ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ وزگەرمەيتىندىگى تۋرالى كوزقاراستار كۇمان تۋعىزاتىن سۇراقتار مازالادى. وسىنداي سۇراقتاردىڭ ءبىرى — ءتۇردىڭ وزگەرگىشتىگى تۋرالى بولدى. كوپتەگەن ادامدار ورگانيزمدەردىڭ اۋا رايىنا، قورەككە، توپىراققا، ورگانداردىڭ جاتتىعۋىنا جانە كەرىسىنشە، جاتتىقپاعانىنا بايلانىستى، شاعىلىستىرۋ ارقىلى ج2نە باسقا جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرەتىنىن مويىندادى. مىسالى، ف. بەكون (1561 -1626)، د. رەي (1628-1705)، ج. بيۋففون (1707-1788)، ي. ي. لەپەحين (1740-1802)، ن. يا. وزەرەسكوۆسكيي (1750-1827) جانە باسقالارى ورگانيزمدەردىڭ اۋا-رايىنا جانە توپىراققا بايلانىستى وزگەرەتىنىن مويىندادى، ال ش. بوننە بولسا پارازيت ءقۇرتتار جەكە ءومىر سۇرەتىن قۇرتتاردان پايدا بولادى دەپ ويلادى. ك. ليننەيدىڭ ءوزى تۇرلەردىڭ وزگەرۋى توپىراق پەن اۋا-رايىنا، ءارتۇرلى ءتۇردىڭ ءوزارا بىر-بىرىمەن شاعىلىستىرۋىنا بايلانىستى وزگەرەدى دەدى. تۇرلەردىڭ وزگەرەتىنى تۋرالى ويدى ەرازم دارۆين (1713-1802)، ك. ف. ۆولف (1733-1794)، فرانسۋز فيلوسوف-ماتەرياليستەرى د. ديدرو (1713-1784)، ج. و. لامەتتري (1709-1751)، پ. گولباحتار (1723-1789) قولدادى. ءتۇردىڭ وزگەرۋى ورگانيزمدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋى تۇقىم قۋالاۋشىلدىعىنا بايلانىستى مۇمكىن ەكەندىگى ءجيى ايتىلا باستادى. ءبىراق، ءالى دە بولسا تۇرلەردىڭ وزگەرۋى تاريحي تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنا، ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ قاراپايىمنان باستاپ جوعارى ساتىعا قاراي داميتىنى تۋرالى ويدان الىس ەدى.

---