InfoHub Logo

قازىرگى ەۆوليۋسيا تەورياسىنىڭ نەگىزگى سۇراقتارىنىڭ ءبىرى جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى، ونىڭ بەيورگانيكالىق زاتتاردان قالاي العاشقى تىرشىلىكتىڭ (نەبيوگەنەز) پايدا بولۋىن حيميالىق ەۆوليۋسيا تۇرعىسىنان ەۆوليۋسيا تەورياسى دا قاراستىرىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا ابيوگەنەزدىك كوزقاراستارعا قارسى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ دامۋى وتە ۇزاق كەزەڭدەردى قامتيدى. وسى تۇجىرىم ارحەبيوز نەمەسە ارحەوگەنەز دەپ اتالادى. تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى كوشىلىك مويىنداعان تەوريانى 1924 جىلى ا. ي. وپارين (1894-1980) «تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى» دەگەن كىتابىندا جازدى. بۇدان ءارى قاراي بۇل تەوريانى اۆتور بىرنەشە رەت تولىقتىردى. ونى ارى قاراي دامىتۋدا جانە تولىقتىرۋدا باسقا دا بەلگىلى عالىمدار دا ۇلەس قوستى. ا. ي. ءوپاريننىڭ تەورياسى بويىنشا تىرشىلىك دەگەنىمىز ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ (سۋبەدينيس) تاريحي ءبىر باعىتتا بىرتە-بىرتە كۇردەلەنۋى جانە ءتىرى ورگانيزمدەرگە ءتان كۇردەلى جۇيەلەردىڭ دامۋى.

جەر وسىدان شامامەن 4،5-5 ملرد جىلداي بۇرىن عارىشتاعى توزاڭداردان پايدا بولعان دەپ ەسەپتەلىنەدى. گراۆيتاسيالىق كۇشتەردىڭ نەتەجيەسىندە شاڭ-توزاڭدار بىرىگىپ، ونىڭ سالماعى ارتا ءتۇستى. العاشقى تىرشىلىكتىڭ قالاي پايدا بولعانىن ءبىلۋ ءۇشىن ەجەلگى اتموسفەرا قۇرامىنىڭ قانداي بولعانىن ەسكە تۇسىرەيىك. قازىرگى كەزدە جەردىڭ اتموسفەراسىنىڭ 80%-ى ازوتتان، قالعان 20%-ى وتتەگى، كومىرسۋتەكتەن جانە باسقا دا گازداردان (وتە از مولشەردە) تۇرادى. ەجەلگى اتموسفەرا سۋدىڭ، سۋتەكتىڭ، اممياك جانە مەتاننىڭ بۋلارىنان ءتۇردى. سۋدىڭ بۋى سۋدان پايدا بولدى جانە ول كەزدە جەر ءالى ىستىق بولاتىن، سوندىقتان سۋ بۋ كۇيىندە اتموسفەرادا كەزدەسەتىن. جەردىڭ سۋىي باستاۋىنا بايلانىستى سۋ بۋلارى جينالىپ بۇلتقا اينالىپ، قايتادان جەرگە جاڭبىر كۇيىندە تۇسەتىن، سودان قايتادان بۋعا اينالىپ اتموسفەراعا كوتەرىلەتىن. سۋدىڭ بۋلانۋى جانە سۋعا قايتا اينالۋ ۇردىستەرى قازىرگى كۇنى دە ءجۇرىپ جاتىر. ا. ي. ءوپاريننىڭ تەورياسى بويىنشا تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى بىرنەشە ساتىدان تۇرادى. ءبىرىنشى ساتىدا ەجەلگى اتموسفەرا قاراپايىم كومىرسۋتەكتەردەن تۇردى. نەوبيوگەنەز شامامەن، 3-3،5 ملرد جىل بۇرىن پايدا بولدى.

ەكىنشى ساتىدا جەردىڭ اتموسفەراسى كومىرسۋتەن ايىرىلا باستادى، ياعني ولار سۋ، اممياك جانە باسقا گازداردىڭ بۋلارىمەن رەاكسياعا تۇسە باستادى. وسى رەاكسيالار قىسقا تولقىندى ۋك ساۋلەلەر جانە ەلەكتر رازريادتارى ارقىلى جىلدامداتىلدى جانە ول وتتەگى وتە از ورتادا ءجۇرىپ جاتتى، ءبىراق بۇل جەردە الدىندا اتاپ كەتكەندەي سۋتەك، مەتان جانە سۋ بۋلارى كوپ بولدى. كۇن ساۋلەسىنىڭ ارقاسىندا سۋدان وتتەك پەن سۋتەك بولىنەدى. سۋتەك ۇشىپ جويىلدى، ال وتتەك اممياكتى مولەكۋلالى ازوتقا دەيىن، ال كومىرسۋتەكتەر سپيرتكە، الدەگيدكە، كەتونعا جەنە ورگانيكالىق قىشقىلعا دەيىن توتىقتى. وسى قوسىلىستار ىلعالدى سۋىق اتموسفەرادان جاڭبىر ارقىلى تەڭىز، مۇحيتتارعا جاۋاتىن جانە سوندا جينالاتىن، ابيوگەندى پوليمەريزاسيالانۋى جانە سۇيىققا اينالۋى (كوندەنساسيالاناتىن) ارقىلى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ قۇرامىنا كىرەتىن حيميالىق قوسىلىستارعا ۇقساس بولاتىن. وسىلاي بەلوك، نۋكلەين قىشقىلى جانە اتف-قا ۇقساس پوليمەرلى قوسىلىستار ءتۇزىلدى. تەڭىز جانە مۇحيت سۋى تىرشىلىك ءۇشىن «العاشقى سورپا» قىزمەتىن اتقاردى.

ءۇشىنشى ساتىدا «العاشقى سورپانىڭ» ىشىندە كواسەرۆاتتى (لاتىننىڭ acervatus — بۇرالعان، ءۇيىلىپ جاتقان) تامشىلار پايدا بولدى، ولار بەلگىلى ءبىر كولەمگە جەتكەن كەزدە سىرتقى ورتامەن اشىق رەاكسياعا تۇسە باستادى. ا. ي. وپارين ەۆوليۋسيا ءۇردىسى كەزىندە كواسەرۆاتتار ورگانيكالىق دۇنيەگە نەگىز بولىپ جوعارى مولەكۋلالى قوسپالاردىڭ جيىنتىعىن قۇرادى، ول نەگىزىنەن تەڭىزدەگى بەلوك ءتارىزدى ەرتىندىلەر ەدى. ءارى قاراي كواسەرۆاتتار «جەتىلىپ» جانە جىكتەلە باستادى، ءسويتىپ ولار ورتادان جەكەلەنىپ تۇراقتالا باستادى جانە رەاكسياعا تۇسۋگە قابىلەتتى بولدى.

ءتورتىنشى ساتىدا كواسەرۆاتتاردا زات الماسۋ، سينتەزدەلۋ جەتىلىپ جانە مەمبراناسى (جارعاقشاسى) رەتتەلە ءتۇسىپ، ناتەجيەسىندە نۋكلەين قىشقىلدارى مەن بەلوكتاردىڭ ءوزارا بايلانىسى ارتا ءتۇستى، العاشقى تىرشىلىكتىڭ نىشاندارى پايدا بولا باستادى.

العاشقى تىرشىلىكتىڭ قانداي بولعاندىعىن، ەشكىمدە بىلمەيدى، ءبىراق ول وزىنەن-وزى كوبەيە بەرەتىن مولەكۋلا، العاشقى ءتىرى ورگانيزم -گەتەروتروفتتار بولدى دەپ شامالايدى. ەجەلگى جەر اتموسفەراسىندا وتتەك بولمادى جانە گيدروسفەراداعى العاشقى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ زات الماسۋى اناەروبتى بولدى. بولجام بويىنشا، ولار مۇحيتتاعى ەرىگەن ورگانيكالىق ەرتىندىلەرمەن قورەكتەندى. ءبىراق ابيوگەندى پايدا بولعان ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قورى بىرتە-بىرتە ازايا بەردى، وسىنداي ورتادا كۇن ساۋلەسىن ءسىڭىرىپ جانە بەيورگانيكالىق كومىرتەك قوسپاسىنان ورگانيكالىق زاتتاردى تۇزە الاتىن ورگانيزمدەر تىرشىلىك ەتە باستادى. س02 جوعارى ورتادا سۇرىپتالۋدىڭ ناتەجيەسىندە ورگانيكالىق زاتتاردى بيولوگيالىق جولمەن سينتەزدەي الاتىن (فوتوسينتەز) ورگانيزمدەر بولدى. ولارعا سيانوباكتەريالار جاتادى، وسىلاردىڭ تۇزىلۋىنە قاراپ شامامەن، 3،5×109 جىل بۇرىن تىرشىلىك پايدا بولدى دەپ ەسەپتەلىنەدى.

فوتوسينتەزدەن كەيىن ورگانيزمدەر وسىمدىكتەرگە جانە جانۋارلارعا بولىنە باستادى. العاشقى ورگانيزمدەردىڭ پايدا بولۋ ءۇردىسىنىڭ جەتىستىكتەرى جانە تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ارقاسىندا اۆتوتروفتى ورگانيزمدەر ءتۇزىلدى، ولار بەيورگانيكالىق قوسپالاردان كۇن (ساۋلەسىنىڭ) ەنەرگياسىن پايدالانۋ ارقىلى ورگانيكالىق قوسپالاردى سينتەزدەي الدى. بۇنىڭ ءوزى ۇزدىكسىز ورگانيكالىق زاتتاردىڭ سينتەزدەلۋ كەزىندە پايدا بولاتىن گاز ءتارىزدى وتتەكتىڭ ءتۇزىلۋى جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتەرگە كۇرت ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزدى.

وسىعان ۇقساس كوزقاراستى ن. گ. حولودنىي (1882-1953) دا دامىتتى، ول العاشىندا كومىرسۋتەكتەر پايدا بولدى، سودان كەيىن ولاردىڭ توتىعۋىنان ورگانيكالىق قىشقىلدار، سپيرتتەر جانە ت.ب. ءتۇزىلدى دەدى. ن. گ. حولودنىيدىڭ ا. ي. وپاريننەن ەرەكشەلىگى تىرشىلىك الەمدىك مۇحيتتا ەمەس، قۇرعاق جەردەگى تاياز سۋلاردا پايدا بولدى، ال ول جەرلەردە ورگانيكالىق زاتتار تەز جينالدى جانە كواسەرۆاتتار ءتۇزىلدى دەدى. وسىنداي جەرلەردىڭ تەز كەبۋىنەن پروبيونتتىق قۇرلىمداعى ورگانيزمدەردەن العاشقى تىرشىلىك پايدا بولدى.

وسىنداي كوزقاراستى اعىلشىن عالىمى د. بەرنال (1901-1971) دا دامىتتى، ول العاشقى بەيورگانيكالىق زاتتاردىڭ قۇرامى كومىر قىشقىلىنان، بەيورگانيكالىق ورتوفوسفاتتاردان، اممياكتان، كومىر سۋتەكتەن تۇردى جانە سۋدىڭ، مەتاننىڭ جانە اممياكتىڭ سينتەزىنەن العاشقى ورگانيكالىق قوسپالار وتە قاراپايىم مولەكۋلالار (ءۇش-التى اتومداردان تۇراتىن) ءتۇزىلدى دەدى. د. بەرنالدىڭ پىكىرى بويىنشا تىرشىلىك مىناداي تىزبەك بويىنشا پايدا بولدى: اتوم — مولەكۋلا -مونومەر — پوليمەر — ورگانيزم. ا.ي. وپاريننەن ايىرماشىلىعى، ول ورگانيكالىق مولەكۋلالىق ءتۇزىلىس كواسەرۆاتتاردىڭ تۇزىلۋىنەن ەمەس، ادسوربسيا ءۇردىسى ارقىلى العاشقى پوليمەرلى قۇرلىمدى مينەرالدى بولىكتەر پايدا بولدى، ول مۇحيتتا ەمەس سۋ استىنداعى باتپاقتا، ياعني جەردىڭ قۇرعاق جانە ىلعال قاباتىندا پايدا بولدى دەگەن كوزقاراستا بولدى.

ا. ي. ءوپاريننىڭ تەورياسى حالىقارالىق سەنىمگە يە بولىپ، بىرنەشە رەت دالەلدەندى، اسىرەسە ەكسپەريمەنتتى زەرتتەۋلەرمەن 1953 جىلى امەريكا عالىمى س. ميللەر دالەلدەدى. س. ميللەر مەتان، سۋتەك، اممياك جانە سۋدىڭ بۋلارىنان (ەجەلگى اتموسفەرانىڭ ءقۇرامىن قولدان جاساپ) تۇراتىن ىستىق قوسپاعا ەلەكتر رازريادىن جىبەرىپ، سودان كەيىن وسى سۋ ەرتىندىسىن سالقىنداتىپ (جاڭبىر جاۋعانىن قايتالاپ) ابيوگەندى جولمەن امين قىشقىلدارىن (گليسين جانە الانين)، الدەگيدتەردى، ءسۇت، سىركە جانە باسقا قىشقىلداردى الدى. باسقا عالىمدار ەلەكتر رازريادىنىڭ ورنىنا يون ساۋلەسىمەن، ۋك ساۋلەمەن جانە جىلۋمەن قىزدىرعان كەزدە ابيوگەندىك باسقا امين قىشقىلدار، ازوتتىق نەگىزدەگى قوسپالار، پوليساحاريدتەر الدى.

ودان ءارى قاراي امەريكا عالىمى س. فوكس (1977) جوعارعى تەمپەراتۋرادا جانە امين قىشقىلدارىنداعى بوس سۋدى الىپ تاستاعان كەزدە امين قىشقىلدارى پوليكودەنساسيالانىپ، مولەكۋلالىق سالماعى 4000-10 000 دالتون بولاتىن پروتەينويدتار (قۇرىلىسى بەلوك ءتارىزدى) پايدا بولدى. وسى قوسپادا امين قىشقىلدارىنىڭ قۇرىلىسى رەتسىز ورنالاسقان. س. فوكستىڭ تاجىريبەسى قۇرلىقتىڭ كەبۋىنىڭ قاراپايىم پوليپەپتيدتەردىڭ پايدا بولۋىندا ۇلكەن ماڭىزى بار ەكەنىن كورسەتتى. باسقا عالىمداردىڭ تاجىريبەسىندە سۋ ەرتىندىسى سياقتى نۋكلەوتيدتەردى ۋك ساۋلەلەندىرۋ نەمەسە يوندارمەن ساۋلەلەۋ ارقىلى 3-5 بايلانىستى پوليكوندەنساتتى زات الدى.

قازىرگى ۋاقىتتا بىرنەشە رەت مويىندالعان ا. ي. ءوپاريننىڭ تەورياسى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى ءىلىمنىڭ ءارى قاراي دامۋىنا نەگىز بولىپ وتىر. ونىمەن تەك «عىلىمي» كرەاسيونيستەر عانا كەلىسپەيدى، ولاردىڭ پايىمداۋىنشا جەر 10 000 جىل بۇرىن پايدا بولعان جانە ونىڭ شىعۋ تەگى اسا كەرەمەت دەپ تۇجىرىمدايدى. ەسكەرەتىن جاي، بارلىق عىلىمي تەوريالار سياقتى ا. ي. ءوپاريننىڭ تەورياسى دا تۇراقتى تۇردە تولىقتىرىلىپ وتىرىلدى. ايتاتىن بولساق، سوڭعى جىلدارى عىلىمي جاڭا مەلىمەتتەر بويىنشا، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك ا. ي. وپارين جانە ن. گ. حولودنىي ويلاعانداي مۇحيتتا نەمەسە تاياز سۋدا پايدا بولعان جوق، جەردىڭ ەرتە زامان (ارحەي) تاريحىنداعى ىستىق (گەوتەرمالدى) بۇلاقتاردا تۇزىلگەن جانە العاشقى پوليمەرلەر رنق مولەكۋلاسى. رنق-ىنداعى ءبىرىنشى پوليمەردىڭ نەگىزى (پايدا بولعاننان كەيىن) بولۋى تىرشىلىكتىڭ تۇزىگەندىگى تۋرالى كوزقاراستار وزگەردى، ياعني تىرشىلىك رنق-نان باستالادى. كەيبىر جەرلەردە ابيوگەندى پوليكوندەنساتتىڭ ازوتتىق نەگىزى رنق (رنق پايدا بولۋ تىزبەسىندە) بولۋىنا سەوليت مينەرالى بولۋى مۇمكىن، سەبەبى ءۇش قاباتتى تورلى قۇرىلىستى ەرەكشەلىگى بولدى. وسى مينەرال كاتاليزاتور (ونىڭ سىرتقى بەتى كاتاليزاتور قىزمەتىن اتقارۋى مۇمكىن) كەيىننەن پايدا بولعان بەلوك-فەرمەنتتەرى سياقتى قىزمەت اتقارۋى مۇمكىن. سوندىقتان گەوتەرمالدى بۇلاقتىڭ ماڭىنداعى جانارتاۋلىق شىعۋ تەگى بار تاستاردىڭ ساڭىلاۋىنداعى ىستىق سۇيىقتىقتا (40°) مەتان، اممياك، فوسفاتى بار سەوليت ەرىپ جانە رن-8 كاتاليزاتورلىق ورتادا رنق وليگونۋكلەوتيدى تۇزىلەدى. ودان ءارى قاراي رنق مولەكۋلاسىنىڭ وزىنەن-وزى كوبەيۋ قاسيەتكە يە بولىپ، سەوليتتەن جەكە دارا ءبولىندى. سودان كەيىن، ولار ليپيدتەرمەن بىرىگىپ، مۇحيتتاردا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن العاشقى تىرشىلىك يەسى بولدى.

تىرشىلىكتىڭ باستاماسى رنق ەكەنىن 1982 جىلى اشىلعان رنق مولەكۋلاسىنىڭ ەنزيماتيكالىق بەلسەندىلىگى دەلەل بولا الادى، وعان ريبوزيمدەر دەگەن اتاۋ بەرىلدى جەنە «رنق الەمى» ودان ارى تولىعا ءتۇستى. ءريبوزيمنىڭ ءۇش قاباتتى قۇرىلىسى «بالعانىڭ باسىنا» ۇقسايدى. ولار تۇقىمقۋالاۋشىلىقتاعى اقپاراتتى ەندىرە الادى، بەلوك جوق ورتادا كاتاليزاتور قىزمەتىن اتقارادى. تولىعىراق ايتاتىن بولساق، ريبوزيم وليگونۋكلەوتيد ليگازى، پولنۋكلويدتى كينازى جانە يزومەرازى قىزمەتتەرىن دە اتقارا الادى، سونىمەن بىرگە الكيليروۆاندىك رەاكسياسىندا كاتاليزاتور قىزمەتىن دە اتقارادى. الىنعان مالىمەتتەرگە سايكەس، رنق مولەكۋلاسى اقپاراتتىق قاسيەتى بار جانە نۋكلەوتيدتى سورپادا ءوزىن-وزى جيناپ بەلوك سينتەزدەلمەي تۇرىپ، ول زات الماسۋ ءۇردىسىن جۇرگىزۋگە قاتىسادى. وسى تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن كونسەنترلى نەسەپ زاردە (ەجەلگى جەردىڭ دامۋىنداعى كەۋىپ جاتقان قۇمدى ءمۇيىستى نەمەسە جەردەگى كەۋىپ جاتقان ورتا) سيانواسەتالدەگيد رەاكسياسىندا ءسيتوزيننىڭ پايدا بولۋى راستايدى.

العاشقى رنق-نىڭ مولەكۋلالارى دامىدى، سودان كەيىن مۋتاسيا مەن رەكومبيناسيانىڭ ارقاسىندا قۇرلىمى وزدىگىنەن كوبەيدى. كەلەسى ساتىدا رنق مولەكۋلاسى بەلوكتى سينتەزدەي باستادى، العاشىندا رنق اداپتورلىق مولەكۋلاسى ارقىلى، كەيىننەن رنق مولەكۋلاسىنىڭ ريبوسوماسى ارقىلى رنق كوشىرمەلەرىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن، ولار بەلسەندى امين قىشقىلىمەن بايلانىسقا تۇسەدى. سوڭىنان دنق پايدا بولدى، ريەۆەرسيۆتى (كەرى) ترانسكريپسيا ارقىلى رنق جيناقتالعان اقپاراتتاردىڭ ناتەجيەسىندە رنق ارالىق قىزمەت اتقاردى.

رنق الەمى دنق «پرەبيوتتىق الەمىمەن» بايلانىستى دەپ جورامالدايدى. تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەسىندە، وليگونۋكلەوتيدتى رنق كومپلەمەنتارلى تىزبەنى سينتەزدەي الادى، ياعني پەپتيدتى نۋكلەين قىشقىل (پنق) تىزبەسى ءتۇزىلدى، بۇل جەردە فوسفوديەفير قاڭقاسىنىڭ ورنىن اميد اتقاردى. جەر بەتىندەگى تىرشىلىك ەۆوليۋسياسىنىڭ پرەبيوتتىق ساتىسى بار ەكەنىن، كەيبىر يونداردىڭ بولۋىنا قاراماستان بىرتىزبەلى دنق وليگودەزوكسينۋكلەوتيد ءتۇزدى. ياعني، دنق دا كاتاليكالىق بەلسەندىلىگىن تانىتادى، ول مەتاللوفەرمەنت (دنق-زيم) ەسەبىندە قاتىسادى. سونىمەن رنق مەن دنق ەكى قاسيەتى بار: كاتاليزاتورلىق جانە گەنەتيكالىق اقپاراتتى ساقتاۋشى. سونىمەن تىرشىلىكتىڭ دامۋ بارىسىندا «رنق الەمىنە» سايكەس كەيبىر ۋاقىتتاردا بارلىق بيولوگيالىق رەاكسيالاردىڭ كاتاليزاتورى رنق بولدى. ەگەر وسى تۇجىرىم راس بولسا، وندا «تاۋىق بۇرىن بولدى ما نەمەسە جۇمىرتقا ما؟» دەگەن توسىن پىكىرگە ساي، ءقازىر «قايسىسى فۋنكسيونالدى بەلوك پا نەمەسە اقپاراتتىق قاسيەتى بار نۋكلەين قىشقىلدارى ما؟».

ءبىراق تا، ەگەر رنق جەر ەۆوليۋسياسىنىڭ ەڭ العاشقى دامۋ ساتىسىندا كەزدەسسە، وندا ول تىرشىلىكتىڭ العاش پايدا بولعان كەزىندە بولدى ما، ياعني سوندا ول «باسىندا» بولعانى ما؟ سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىن. بۇل جەردە جاۋاپ جالپىلاما. سەبەبى پرەبيوتتىق جاعدايدا ەكسپەريمەنتالدى تۇردە ريبونۋكلەوتيدتى جەنە رنق ءوزىن-وزى قايتا ءتۇزۋى (رەپليكاسياسى) بولۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان تىرشىلىك رنق-نان باستالعان جوق، ول كەزدە جاي قايتا ءتۇزۋ (رەپليكاسيالاناتىن) بولشەگى عانا بولدى، كەيىنىرەك (ءبىراق ەرتە ساتىدا) ول رنق-نا اۋىسىپ تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىندا باستى ءرول اتقاردى. ونداي بولشەك پوليمەر بولۋى مۇمكىن، سەبەبى ول ازوتتىق نەگىزى بار بەلوك تەرىزدەس قاڭقا. بۇل پوليمەر كۇردەلى قوسىلىستار ءتۇزىلۋ رەاكسيالارى كەزىندە ۇلگى (شابلون) قىزمەتىن اتقارادى. سونىمەن، تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋ ساتىسىن بىلاي كورسەتۋگە بولادى: پرەبيوتتىق حيميالىق ۇردىستەر — پرە-رنق الەمى (العاشقى قايتا ءتۇزۋشى مولەكۋلالار) — رنق الەمى (بيوحيميالىق رەاكسيادان گەنەتيكالىق كودى بار كاتاليزاتور ريبوزومدار) — دنق / بەلوكتى الەم (بيوحيميالىق رەاكسيا كەزىندە بەلوكتى فەرمەنتتەر كاتاليزاتورى ارقىلى الىنعان دنق كودى) — العاشقى ءتىرى ءبىر كلەتكالى ورگانيزمدەر. مولەكۋلالى گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەرگە سايكەس العاشقى تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى 2 ملرد جىل بۇرىن پايدا بولدى. پالەونتولوگيالىق قازبا قالدىقتارىنداعى سيانوباكتەرياعا قاراپ، كەرىسىنشە، تىرشىلىك نىشانى 3،5 ملرد جىل بۇرىن، ال جارتاستاعى اپاتيتەردەگى كومىر سۋتەگىنە قاراپ تىرشىلىك 3،8 ملرد جىل بۇرىن پايدا بولعانىن بىلۋگە بولادى.

---