InfoHub Logo

ەۆوليۋسيا دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا وتەتىن ءۇردىس، سوندىقتان ونداعى ەڭ وزەكتى سۇراق سول ۋاقىتقا انىقتاما بەرە ءبىلۋ بولىپ سانالادى. ەۆوليۋسيالىق ۋاقىتتى انىقتاۋ، ياعني گەولوگيالىق ءداۋىردى انىقتاۋ دەگەندى بىلدىرەدى، وعان پالەونتولوگيالىق قازبالار جاتادى. سوندىقتان ەۆوليۋسيانىڭ جولدارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، تىرشىلىكتىڭ دامۋىنىڭ باستى ساتىسىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ونى انىقتاۋ ءۇشىن گەولوگيالىق ۋاقىتتىڭ مەجەسىن، ياعني ورگانيزمدەردىڭ قازبا قالدىقتارىن زەرتتەۋ جانە راديواكتيۆتى يزوتوپتاردى (راديومالىمەت ءادىسى) پايدالانۋ، سونىمەن بىرگە گەولوگيالىق مالىمەتتەردى، بيوگەوگرافيا، جۇيەلىمنىڭ جانە باسقا عىلىمداردىڭ مالىمەتتەرىن پايدالانۋ ارقىلى بىلەدى. وسى مەجە ارقىلى بەلگىلى ۋاقىت ارالىعىندا جەردەگى فاۋنا مەن فلورانىڭ وزگەرۋىن انىقتاۋعا بولادى.

جەردىڭ دامۋ تاريحى وتە ۇزاق زامانداردان تۇرادى، ونىڭ ءوزى كەزەڭدەردەن، ال ول بولسا، داۋىرلەردەن تۇرادى. كەيدە بۇل داۋىرلەر عاسىرلارعا بولەدى. وعان زاماندار — كاتارحەي، ارحەي، پروتەروزوي، پالەوزوي (بالىق جانە قوسمەكەندىلەردىڭ جاسى)، مەزوزوي (باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ جاسى) جانە كاينوزوي (سۇتقورەكتىلەردىڭ جاسى) جاتادى.

ءبىر ءداۋىردىڭ اياقتالۋى مەن كەلەسىسىنىڭ باستالۋى جەر تاريحىندا ۇلكەن وزگەرىستەرگە تولى بولدى، قۇرلىق پەن تەڭىزدىڭ اۋقىمىنىڭ اراقاتىناسى وزگەرىپ، تاۋ جىنىستارى پايدا بولدى، اۋا رايى دا وزگەرەدى. جەر بەدەرىنىڭ وزگەرۋى كەزىندە ولاردىڭ فاۋناسى مەن فلوراسى دا وزگەرىپ، بيوگەوسەنوزىنىڭ قۇرىلىمى ءتۇزىلدى.

تىرشىلىك كاتارحەيا مەن ارحەيدىڭ شەكاراسىندا 3،5 ملرد جىل بۇرىن پايدا بولدى جانە ونىڭ ۇزاقتىعى 2 ملرد. جىل. بۇل زامان جانارتاۋلاردىڭ ءجيى اتقىلاپ تۇرعان كەزى. ارحەي تاۋ جىنىسىنان گرافيت جانە تازا كومىر سۋتەكتىڭ كەزدەسۋى سول زاماندا قاراپايىم وسىمدىكتەر جانە جانۋارلاردىڭ (سونىڭ ىشىندە ارحەباكتەريا مەن سيانوباكتەريالار) تىرشىلىك ەتكەندىگىن كورسەتەدى.

پروتەروزوي زامانىندا ءجيى-جيى جاڭبىر جاۋدى، سونىمەن بىرگە جەر بەتىندە بىرنەشە مۇزدىقتار پايدا بولدى، جانارتاۋلار دا ءجيى-جيى اتقىلادى. سول زاماننىڭ قازبا قالدىقتارىنان مەدۋزالاردىڭ، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ، بالدىرلاردىڭ، يىقاياقتىلاردىڭ، بۋىناياقتىلاردىڭ (شايانداردىڭ) قالدىقتارىنىڭ تابىلۋى، ول زاماندا ميكروورگانيزمدەر، جاي سۋ قاراپايىمدارى جانە ومىرتقاسىزدار تىرشىلىك ەتكەندىگىن اڭعارتادى. العاشقى ميكروورگانيزمدەر اناەروبتار بولدى.

قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتەتىندەر ءالى پايدا بولا قويعان جوق، ءبىراق وسى كەزدەرى يادروسى ايقىن ەمەس ورگانيزمدەر يادروسى ايقىن جانە ءبىر كلەتكالار كوپ كلەتكالىققا اۋىسۋى ەرەكشە ورىن الدى، ءسويتىپ تىرشىلىكتىڭ دامۋىندا ءىرى وزەرىس بولىپ، گەولوگيالىق جاعدايلار نەگىزگى ءرول اتقاردى. پالەوزوي زامانىندا وسىمدىكتەردىڭ نەگىزگى توپتارى مەن جانۋارلاردىڭ بارلىق تيپتەرى جانە كلاستارى (قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردەن باسقاسى) پايدا بولدى. سول زاماندا وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار قۇرلىقتى جاۋلاپ الدى.

ياعني العاشقى كەمبريي كەزەڭىندە تىرشىلىك تەك سۋدا عانا بولدى. تەڭىز سۋىندا ءبىر كلەتكالى جانە كوپ كلەتكالى بالدىرلار، قاراپايىم شايانتەكتەستەر جانە ورمەكشىتەكتەستەر، مىسالى، قىلىشقۇيرىقتىلار، تەڭىزدىڭ تۇبىندە گۋبكالار، مارجاندار، تىكەنەكتەرىلەر، باۋىراياقتىلار جانە قوس جاقتاۋلى مولليۋسكالار كەڭ تارالدى. يىقاياقتىلار (تۇراقتى ءبىر جەردە مەكەندەيتىن قوس جاقتاۋلى مولليۋسكالار) جانە تريلوبيتتەر (قاراپايىم بۋىناياقتىلار) وتە كوپ بولدى. وسى كەزەڭدە حوردالىلاردان باسقا تەڭىز جانۋارلارى دا تارالدى. ماتەريكتەردە ءالى دە تىرشىلىك پايدا بولا قويعان جوق بولاتىن.

وردوۆيك كەزەڭىندە كەمبرييدە باستالعان ماتەريكتەر سۋ استىنا كەتە باستادى. اۋا رايى جىلىندى. قۇرلىقتا وسىمدىكتەر تارالا باستادى. تۇششى سۋدا الىپ سارى شاياندار كەزدەستى. سۋدا العاشقى ومىرتقالىلار پايدا بولدى. سونىڭ ىشىندە، تۇششى سۋدا ساۋىتتىلار كەزدەستى، ياعني ولار جۇزبە قاناتتارى جوق قاراپايىم جاقسىز بالىقتاردىڭ وكىلدەرى ەدى.

سيلۋر كەزەڭىندە قۇرلىقتا وسىمدىكتەر تارالۋى جالعاسا ءتۇستى. العاشقى وسىمدىكتەرگە-شوپتەسىن پسيلوفيتتەر (پلاۋن، قىرىقبۋىن) جانە اعاشتەكتەس پاپوروتنيكتەرگە ۇقساس ليكوپسيدتەر جاتادى. ومىرتقاسىزداردىڭ بارلىق توپتارى كەزدەستى. قۇرلىقتى جانۋارلار (ورمەكشىتەكتەستەر) مەكەن ەتە باستادى. اۋامەن تىنىس الاتىن العاشقى جانۋارلار پايدا بولدى.

ديەۆون كەزەڭىندە قۇرلىق جەرلەر كوبەيە ءتۇسىپ، تەڭىزدەردىڭ اۋقىمى ازايا ءتۇستى. اۋا رايى قوڭىرجاي بولدى. قۇرلىقتا قاراپايىم اشىق تۇقىمدىلاردىڭ وكىلدەرى (ءداندى پاپوروتنيكتەر)، العاشقى الىپ پاپوروتنيكتەر، قىرىقبۋىنداردان جانە پلاۋندار تۇراتىن ورماندار پايدا بولدى، العاش جاپىراقتى اعاشتار كەزدەسەتىن. تۇششى سۋلاردا العاش كادىمگى اكۋلالار ءجۇزىپ ءجۇردى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ ارعى اتا تەكتەرىنەن قوس تىنىستى ساۋساق جانە ساۋلە قاناتتى بالىقتار شىقتى. ساۋلە قاناتتىلار كەزەڭنىڭ سوڭىندا سۇيەكتى بالىقتاردىڭ شىعۋىنا نەگىز بولدى، ال ساۋساق قاناتتى بالىقتاردىڭ قۇرلىق ومىرتقالارىنىڭ باستاماسى بولدى.

تاس كومىر كەزەڭىندە (كاربون) قۇرلىق شامالى عانا كوبەيدى جانە اۋا رايى جىلىنا باستادى. باتپاقتى ورماندار دا نەگىزىنەن قاراپايىم پاپوروتنيكتەردەن، ءداندى پاپوروتنيكتەر (العاشقى داندەر پايدا بولدى) جانە جالپاق جاپىراقتى وسىمدىكتەر باسىم ورىن الدى جانە ولار تاسكومىر شوعىرلارىن تۇزۋگە قاتىستى. قوسمەكەندىلەر مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ سانى كوپ بولدى جانە كەڭىنەن تارالدى. العاشقى جاندىكتەر (ينەلىك پەن تاراقانداردىڭ ارعى تەكتەرى) كەزدەسە باستادى.

زاماننىڭ پەرم كەزەڭىندە جەر بەدەرلەرى جانە اۋا رايى وزگەردى. قۇرلىق جەر كوبەيە تۇسكەن سايىن اۋا رايى سۋىتا باستادى. پاپوروتنيكتەكتەس وسىمدىكتەر جويىلا باستادى، ولاردىڭ ورنىنا اشىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر كوبەيە ءتۇستى. بۇل كەزەڭدە سيكادوفيتتى جانە قىلقان جاپىراقتى وسىمدىكتەر باسىم بولدى. قۇرلىقتا باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار (پوليكوزاۆر جانە تەراپسيدتەر) كەڭىنەن تارالدى. تەڭىز ومىرتقاسىزدارىنىڭ تۇرلەرىنىڭ 80%-ى جويىلدى، ءبىراق تەڭىزدە سۇيەكتى بالىقتار مەن باساياقتى موليۋسكالار كوبەيە ءتۇستى. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار (ءشوپ قورەكتى جانە جىرتقىش) دامىپ جەتىلە ءتۇستى، ولاردىڭ ىشىندە دينازاۆرلاردىڭ سانى كوپ بولىپ، قۇسجامباستى (شوپقورەكتى) جانە كەسىرتكەجامباستى (جىرتقىشتار) بولىپ بولىنە باستادى.

مەزوزوي زامانىندا قۇرلىق جەرلەر كوبەيە ءتۇسى، اۋا رايى دا قۇرعاق بولا باستادى. بۇل زاماندا ءارتۇرلى باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار جويىلىپ، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلياردىڭ جاڭا تۇرلەرى پايدا بولدى. مەزوزويدى كوبىنە، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ زامانى دەيدى. وسى زاماننىڭ ترياس كەزەڭىندە ءداندى پاپوروتنيكتەر، سيكادتار جانە قىلقان جاپىراقتى وسىمدىكتەر باسىم بولىپ كەڭ تارالدى. تەڭىزدە ساۋساق قاناتتى بالىقتار جانە باساياقتى موليۋسكالاردىڭ سانى كوبەيىپ كەڭىنەن تارالدى. وسى زاماننىڭ يۋرا كەزەڭىندە جابىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر (گۇلدى وسىمدىكتەر)، ەجەلگى ءقۇستار، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ (يحتيوزاۆر، پلەزيوزاۆر) ءتۇرى دە، تەڭىزدەردەگى سانى دا، ءوزى دە كوبەيە ءتۇستى. وسى كەزەڭدە سۇتقورەكتىلەردىڭ ءتورت وتريادى پايدا بولدى، ولار جۇمىرتقا سالاتىن سۇتقورەكتىلەرگە جاتادى.

وسى زاماننىڭ بور كەزەڭىندە جابىق تۇقىمدىلار (ماگنوليا، پالمالار، ۇيەڭكىلەر، ەمەندەر جانە ب.) كەڭ تارالدى. العاشقى گۇلدى وسىمدىكتەر گۇلدەدى. وسى كەزەڭدە قازىرگى ساۋساق قاناتتى بالىقتاردىڭ وكىلدەرى پايدا بولدى جانە باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار جويىلا باستادى. دينوزاۆرلار ءبىرجولا جويىلدى. ۇلكەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار (قولتىراۋىندار، تاسباقالار، گاتتەريالار) ەكۆاتور بەلدەۋىنە جاقىن جەرلەردە عانا ساقتالدى. العاش رەت جىلاندار مەن قۇستار پايدا بولدى. سۇتقورەكتىلەر كەڭ تارالىپ، ءتىرى تۋاتىن (قالتالىلار) تۇرلەرى پايدا بولدى.

---