InfoHub Logo

ادامداعى قالىپتى تۇقىمقۋالاۋشىلىقتى زەرتتەۋدە ونىڭ گەنەتيكالىق جەكە ەرەكشەلىگى ۇلكەن رول اتقارادى. گامەتالاردىڭ ايقاس شاعىلىسۋىنان پايدا بولعان بارلىق ورگانيزمدەر كوپتەگەن گەن جۇپتارى بويىنشا گەتەروزيگوتالى پوليگيبريدتى بولىپ تابىلادى. ادام دا وسى زاڭدىلىققا تولىقتاي باعىنادى جانە تابيعاتى پوليگيبريدتى گەتەروزيگوتالى بولىپ تابىلادى.

ادام بۇكىل ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ىشىندە ەڭ (اسا) گەتەروزيگوتالى بولىپ تابىلادى. گ. مەندەلدىڭ اشقان گەندەردىڭ تاۋەلسىز قايتا تارالۋىنان جانە اجىراۋ زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى ورگانيزمنىڭ جىنىس كلەتكاسىندا حروموسومالاردىڭ جانە گەندەردىڭ جارتى جيىنتىعى عانا بولادى (گاپلويدتى سان). ەگەر، مىسالى، قانداي-دا بولماسىن ينديۆيد ءۇش جۇپ گەندەرى بويىنشا (اا، ۆۆ، جانە سس) گەتەروزيگوتالى بولسا، وندا ونىڭ جىنىس كلەتكالارى اتالعان گەندەردىڭ تەك جارتىسىن عانا الىپ جۇرەدى (ا، ۆ، س نەمەسە ا، ۆ، س). دەمەك، مۇنداي ينديۆيد ۇرپاعىنا ءوزىنىڭ جارتى عانا گەندەرىن بەرەدى، مىسالى، A، B جەنە س گەندەرى. اتا-انالارىنىڭ جىنىس كلەتكالارى ءارتۇرلى حرومو سومالار جيىنتىعىن الىپ جۇرەدى جانە قانداي-دا بولماسىن كلەتكانىڭ ۇرىقتانۋى كەزدەيسوق جاعداي بولادى. سوندىقتان-دا ءبىر اتا-انادان بالالارى ءارتۇرلى گەندەر جيىنتىعىن الادى، ناتيجەسىندە ءاعالى-ىنىلى، اپالى-سىڭلىلەر گەنوتيپتەرى دە، فەنوتيپتەرى دە ءارتۇرلى بولادى. بىردەي گەننوتيپ جانە فەنوتيپ تەك مونوزيگوتالى ەگىزدەرگە عانا ءتان.

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن ەسكە الا وتىرىپ جانە ادامنىڭ ءبىر شاۋھاتىندا 200-500 ملن سپەرماتوزويد بولادى دەسەك، وندا جەكە ءينديۆيدتىڭ گەتەروزيگوتالى بولاتىنى انىق، تەك قانا 30 گەن شامامەن، 280 دارەجەسىندەگى ءارتۇرلى گامەتالاردى بەرەدى. ۇرىقتانۋ پروسەسىندە ءار اتا-انادان ءبىر-بىر گامەتادان عانا قاتىساتىنىن ەسكە الساق، وندا ءبىر اتا-انا شامامەن، 230 دارەجەسىندەگى گامەتالار تيپتەرىن بەرەدى، ياعني ءبىر نەكەدەن، ەگەر ولاردىڭ گامەتالارى قوسىلسا 260 دارەجەسىندەگى زيگوتالار الۋعا بولادى.

گەندەردىڭ اجىراۋ جانە تاۋەلسىز قايتا تارالۋى زاڭدىلىقتارى (رەكومبيناسيا) ادامداردىڭ وتە كەڭ ارەالدا گەنەتيكالىق ارتۇرلىگىنىڭ (پوليمورفيزم) سەبەبى بولادى. تابيعاتتا بىردەي گەنوتيپتى ادامدار بولمايدى. ءار ادامدا گەندەردىڭ ارنايى جيىنتىعى بولادى، ناتيجەسىندە ءار ادام گەنەتيكالىق قايتالانبايتىن تۇلعا بولىپ تابىلادى. بىردەي گەنوتيپ تەك ءبىرجۇمىرتقالى ەگىزدەردە عانا بولادى.

ادامداردىڭ گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى دنق دەڭگەيىندە انىقتالىدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، الەمدە دنق مولەكۋلاسىنداعى ازوتتىق نەگىزدەردەن تۇراتىن ۇقساس مينيساتەلليتتى تىزبەگى بار ادامدار كەزدەسپەيدى (ءبىرجۇمىرتقالى ەگىزدەردى ەسەپتەمەگەندە). ءار تۇلعانىڭ ءوزىنىڭ جەكە دامۋىندا قالىپتاسقان بىرەگەي ءدنق-پروفيلى (ءپىشىنى) بولادى، ياعني دنق مولەكۋلاسى بويىنشا ءار ادام بىرەگەي جانە قايتالانبايتىن تۇلعا. بۇل ءتاسىل جانە ونىڭ ادىستەمەلىك نەگىزدەرى دنق-داكتيلوسكوپيا دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل دنق مولەكۋلاسىن تالداي وتىرىپ (دنق مولەكۋلاسىن سەكۆينيرلەۋ ناتيجەسى ارقىلى) زەرتتەۋگە العان تۇلعانى ءدال انىقتاۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل ءادىس قازىرگى كەزدە اكەلىكتى انىقتاۋدا، ادامدار اراسىندا تۋىستىق قاتىناستاردى انىقتاۋدا، سوت-مەديسينالىق ساراپتامادا شاشتىڭ، قاننىڭ نەمەسە سپەرمانىڭ قايسى ادامعا جاتاتىنىن ءدال انىقتاۋدا كەڭىنەن قولدانىلادى. دەگەنمەن، ادامداردىڭ گەنەتيكالىق ارتۇرلىلىگى باسقا دا ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن ازايۋى مۇمكىن. ەۆرەيلەردە ءدىن قىزمەتشىسى 3000 جىل بويى اكەدەن بالاعا بەرىلەتىن ءداستۇر بار ەكەنى بەلگىلى. ەر ادامداردا جىنىستى انىقتايتىن حروموسوما ۋ بولىپ تابىلادى. راۆۆيندەردىڭ جانە ەۋروپادان، سولتۇستىك امەريكادان جەنە يزرايلدەن كەلگەن ەر ادامداردىڭ ۋ حروموسومالارىنىڭ قۇرىلىمىن مولەكۋلالىق زەرتتەۋ ناتيجەسىندە سول ۋ حروموسومادا تەك 1،5% راۆۆيندەر دنق مولەكۋلاسىندا ءموبيلدى تىزبەك بولاتىندىعى، ال وسىنداي تىزبەك ەۋروپادان، سولتۇستىك امەريكادان جانە يزرايلدەن كەلگەن ەر ادامدار ۋ حروموسوماسىندا 18،4% تابىلدى. بۇل مالىمەتتەردەن بەلگىلى ءبىر قىزمەت اتقاراتىن ادامداردا گەنەتيكالىق ارتۇرلىلىك تارىلاتىنىن كورۋگە بولادى. بۇل تابىلعان ەرەكشەلىك ەۆرەي حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق شىعۋ تەگىنە تاۋەلسىز بولدى.

گەنەتيكالىق ارتۇرلىلىك قانداس نەكە (نەمەرە اعالار مەن سىڭلىلەر اراسىنداعى نەكە) ناتيجەسىندە دە تارىلۋى مۇمكىن. بۇل قۇبىلىس ەرتە كەزدە كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار اراسىندا كەڭىنەن تارالعان جانە ونىڭ جيىلىگى كەيبىر ەلدەردە وتە جوعارى بولعان. مىسالى، ازيا جانە افريكا ەلدەرىندە قانداس نەكە ورتا ەسەپپەن 1:20 قاتىناسىندا، ال انگليادا بۇل كورسەتكىش 1:200 قاتىناسىنا تەڭ. گەنەتيكالىق تۇرعىدان قانداس نەكە كەيبىر جەكە جاقتارىنا قاراعاندا قولايلى اسەر تۋدىرۋى مۇمكىن، ياعني قانداي دا بولماسىن پوپۋلياسياداعى گەندەر جيىنتىعىندا قولايسىز گەندەردىڭ بولماۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. كەرىسىنشە، قانداس نەكەنىڭ قولايسىز جاقتارى وتە كوپ، ياعني ناتيجەسىندە تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋ جيىلىگى ءبىرىنشى ۇرپاقتىڭ وزىندە وتە جوعارى دارەجەدە بولادى. ولاي بولسا قانداس نەكە گەنەتيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا ادام پوپۋلياسياسىندا قولايسىز گەندەر جيىلىگى جوعارى دەڭگەيدە جانە كەلەسى رەتتە ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى بولادى.

جاپونيادا جينالعان وتە ۇلكەن ماتەريالدار نەگىزىندە، نەمەرە اعالار مەن سىڭلىلەر ۇرپاقتارىندا ولاردىڭ اتا-اجەلەرىنەن الاتىن گوموزيگوتالى لوكۋستاردى الۋ جيىلىگى شامامەن، 16 جاعدايدىڭ 1-دە كەزدەسەتىنى انىقتالدى. سونداي-اق نەمەرە اعالار مەن سىڭلىلەر ۇرپاقتارى اراسىندا ءولىم قانداس ەمەس نەكەمەن سالىستىرعاندا 4،4% جوعارى بولاتىنى انىقتالدى. وسىعان ۇقساس جانۋارلار جانە وسىمدىكتەر دە گەنەتيكالىق جەكە قاسيەتتەرگە يە (باكتەريالار كلوندارىن جانە جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ سوماتيكالىق كلەتكالارىن، سونداي-اق وسىمدىكتەردىڭ تازا لينيالارىن جانە جانۋارلاردىڭ ينبرەدتى لينيالارىن ەسەپتەمەگەندە).

---