InfoHub Logo

كىرىسپە

دەنە شىنىقتىرۋ - كۇندەلىكتى ومىردە جانە ەڭبەكتە دۇرىس رەجيمدى ساقتاي وتىرىپ، دەنە شىنىقتىرۋ ارقىلى ادام اعزاسىن جان-جاقتى جەتىلدىرۋ [1]. 

تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى: دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى وقۋ ورىندارىندا ستاندارتتى پاندەردىڭ قاتارىنا كىرەدى، ءبىراق بۇل ءپاننىڭ وقىتىلۋ مىندەتتىلىگى سوڭعى كەزدەرى تالقىعا سالىنۋدا. وقىتىلۋى ءتيىستى پاندەردىڭ قاتارى ارتۋىنا بايلانىستى، نەگىزگى تەوريالىق جانە عىلىمي پاندەرگە جاتپايتىن ساباقتاردى وقۋ باعدارلاماسىنان الىپ تاستاۋ جۇزەگە اسىرىلۋدا. وسى رەتتە «دەنە شىنىقتىرۋ ساعاتىن قىسقارتۋ كەرەك پە؟» دەگەن ورىندى سۇراق تۋىندايدى. 

جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى: دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنىڭ وقۋشىلاردىڭ كوڭىل-كۇيىنە تيگىزەتىن اسەرىن ۆنىقتاۋ.

نەگىزگى ءبولىم

ءبىلىم الۋشىلار كۇندەلىكتى ۋاقىتتىڭ كوپ بولىگىن پارتا جانىندا وتكىزەتىندىتكەن، ومىرتقا جوتاسىنىڭ قيسايۋى، بۋىندارعا سالماق ءتۇسۋى، سەمىزدىك سياقتى دەنساۋلىق اقاۋلارىنىڭ پايدا بولۋ ىقتيمالدىعى ارتادى. بۇل جايتتىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن «وقۋ – تاربيە ىسىنە قويىلاتىن سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق تالاپتار» قۇجاتىنا سايكەس «مەكتەپتەردە ساباقتىڭ ۇزاقتىعى 45 مينۋتتان اسپاۋى كەرەك» جانە «ساباق كەستەسىن قۇرۋ كەزىندە كىشى جاستاعى وقۋشىلار ءۇشىن نەگىزگى پاندەردى مۋزىكا، بەينەلەۋ ونەرى، ەڭبەك، دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارىمەن، ال ورتا جانە ودان جوعارى جاستاعى وقۋشىلار ءۇشىن – جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكالىق جانە گۋمانيتارلىق سيكلدارداعى پاندەرمەن كەزەكتەسىپ وتىرۋ قاجەت» دەلىنگەن [2].

سونىمەن قاتار «دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2014 جىلعى 3 شىلدەدەگى № 228-V زاڭى (27.06.2022 ج. وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارمەن) ماتىنىندە:  «ستۋدەنتتەر سپورتى – تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك، ورتا بىلىمنەن كەيىنگى جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ءبىلىم الۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسىنە، ولاردى سپورتتىق ءىس-شارالارعا قاتىسۋعا دايىنداۋعا باعىتتالعان دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتىڭ ءبىر بولىگى»،- دەپ كورسەتىلگەن [5].

دەنە تاربيەسى مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردەن باستاپ ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيەلەۋ جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن، ول ادامداردىڭ دەنە دايىندىعىنىڭ نەگىزىن مەڭگەرۋدى سيپاتتايدى.

دەنە تاربيەسى وقۋشىلاردىڭ جانە ستۋدەنتتەردىڭ قوزعالىس داعدىلارى مەن فيزيكالىق قابىلەتتەرىن جان-جاقتى دامىتۋعا باعىتتالعان ءپان. ونىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتتەرى:

 - گيمناستيكالىق جاتتىعۋلار جۇيەسى جانە ولاردى ورىنداۋ ەرەجەلەرى؛

- ولاردىڭ كومەگىمەن

بالانىڭ قيمىلداردى سارالانعان باسقارۋ قابىلەتى؛

- ولاردى ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن ۇيلەستىرۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ؛

-كەڭىستىكتە قوزعالۋ كەزىندە كۇشتەردى ۇتىمدى پايدالانۋعا ارنالعان جاتتىعۋلار جۇيەسىنە ماشىقتانۋ  (ءجۇرۋ، جۇگىرۋ، ءجۇزۋ، كونكيمەن جۇگىرۋ، شاڭعىمەن سىرعاناۋ جانە كەدەرگىلەردى ەڭسەرۋ، لاقتىرۋ، گىر كوتەرۋ، دوپ قولدانىلاتىن سپورت تۇرلەرى (ۆولەيبول، باسكەتبول، گاندبول، فۋتبول، تەننيس جانە ت.ب.)) [4].

دەنە شىنىقتىرۋ ءتيىمدى وقۋ-مەڭگەرۋ ءىسىنىڭ العىشارتى قىزمەتىن اتقارا وتىرىپ، بولاشاق ماماندىق يەگەرىنىڭ جالپىلىما ىسكەرلىك مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى جانە ءوزىن-وزى دامىتۋعا باعىتتالعان ماقسات بولا الادى [3،4].

ستۋدەنتتەر قاتىساتىن دەنە شىنىقتىرۋ-سپورتتىق ءىس-شارالار ءتيىمدى جۇمىستاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ول قوعامدىق جانە جەكە مۇددەلەردى بىرىكتىرۋ، الەۋمەتتىك قاجەتتى جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ مەحانيزمدەرىن جۇزەگە اسىرۋشى قۇرال بولا الادى [4].

وسى ايتىلعانداردان بولەك دەنە قيمىل-قوزعالىسى ستۋدەنتتەردىڭ جالپى كۇيىنە،ءوزىن-وزى سەزىنۋىنە دە اسەر ەتەدى.

«سپورت ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى جاقسارتادى: قانداعى كورتيزولدىڭ، سترەسس گورمونىنىڭ دەڭگەيىن تومەندەتەدى، ەندورفيندەردىڭ، باقىت گورموندارىنىڭ ءوندىرىلۋىن ىنتالاندىرادى، وسىلايشا جاعىمسىز ەموسيالاردىڭ ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى باسقارۋىنا جول بەرمەيدى»، - دەيدى پسيحولوگ  [7].

زەرتتەۋ

زەرتتەۋ 2019 جىلى سامارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا جۇرگىزىلدى. زەرتتەۋ نىسانى 1-3 كۋرس ستۋدەنتتەرى بولدى. زەرتتەۋگە بارلىعى 524 ادام قاتىستى [8].

دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنا قاتىسقان ستۋدەنتتەردى زەرتتەۋ بارىسىندا انىقتالدى

- زەيىننىڭ وقۋ پروسەسىنە شوعىرلانۋى ارتادى (20 مينۋت ءۇزىلىس)؛

- قوزعالىستاردى ۇيلەستىرۋ جاقسارادى (ءبىر ۋاقىتتا ەكى دوپپەن 10 مينۋت ويناۋ)؛

- قانداعى ەندورفيندەردىڭ دەڭگەيىن جوعارىلاتادى (30 مينۋتتىق كارديو جۇكتەمە)؛

- دەنەنى دەپرەسسيامەن، كۇيزەلىسپەن كۇرەسەدى (زەيىندى پروبلەمالاردان اۋىستىرۋ)؛

- ۇيقى جاقسارادى (كوبىرەك فيزيكالىق بەلسەندىلىك - ۇزاق جانە كۇشتى ۇيقى).

وسى رەسەي ستۋدەنتتەرى اراسىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋگە ۇقساس تەكسەرۋدى ءوز وقۋ ورنىمنىڭ ستۋدەنتتەرى اراسىندا قايتالاپ وتكىزدىم. 

زەرتتەۋگە 50 ادام قاتىستى. زەرتتەۋدىڭ ماقساتى دەنە تاربيەسىنىڭ ستۋدەنتتەردىڭ كوڭىل-كۇيىنە اسەرىن انىقتاۋ بولدى. رەسپوندەتتەردەن دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنا قاتىسپاستان بۇرىن جانە قاتىسقاننان كەيىن بىردەي ساۋالناما الىندى. ساۋالنامادا ءۇش كريتەريي بويىنشا 5 باللدىق شكالا بەرىلدى:

-كوڭىل-كۇيىمنىڭ كوتەرىڭكىلىگى دەڭگەيى؛

-شارشاۋ دەڭگەيى؛

-ساباققا دەگەن زەيىن قويۋ دەڭگەيى؛

شكالا كورسەتكىشى ءۇش كريتەريي ءۇشىن دە كەلەسىدەي:

1. وتە تومەن

2. تومەن

3. ورتاشا

4. جاقسى

5. وتە جاقسى

ناتيجەسى تومەندە كورسەتىلگەن:

دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنا دەيىن: 

- كوڭىل-كۇيىمنىڭ كوتەرىڭكىلىگى دەڭگەيى ( وتە تومەن – 82%؛ ورتاشا - 8%: جاقسى – 10 %)؛

- ءال- قۋات، ەنەرگيا دەڭگەيى (وتە تومەن - 73%؛ تومەن -21 %؛ ورتاشا - 6%)؛

-ساباققا دەگەن زەيىن قويۋ دەڭگەيى(وتە تومەن - 85%؛ تومەن - 10%؛ورتاشا - 5 %)؛

دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنان كەيىن:

- كوڭىل-كۇيىمنىڭ كوتەرىڭكىلىگى دەڭگەيى ( تومەن - 1%؛ ورتاشا - 16%؛ جاقسى - 54%؛ وتە جاقسى – 29%)؛

- ءال- قۋات، ەنەرگيا دەڭگەيى (وتە تومەن - 5%؛ ورتاشا -15 %؛ وتە جاقسى - 80%)؛

-ساباققا دەگەن زەيىن قويۋ دەڭگەيى (وتە تومەن - 79%؛ تومەن - 11%؛ورتاشا – 10 %)؛

قورىتىندى

دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى مىندەتتى پاندەردىڭ ءبىرى رەتىندە وقۋ باعدارلاماسى ستاندارتىندا قالۋى قاجەت. دەنە تاربيەسى ساعاتىن وزگە پاندەردىڭ ساعاتىمەن ىعىستىرۋ دۇرىس ەمەس، سەبەبى بۇل ساباق بارىسىندا ستۋدەنتتەردىڭ دەنساۋلىعىنا، كوڭىل-كۇيىنە جانە تاربيەسىنە وڭ اسەر ەتەتىن شارالار جۇرگىزىلەدى. ءوزىم جۇرگىزگەن تاۋەلسىز زەرتتەۋ ناتيجەسىندە دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنىڭ ستۋدەنتتەردىڭ ءال-قۋاتىن ءبىرشاما ارتتىراتىندىعى جانە كوڭىل-كۇيىن كوتەرەتىندىگى انىقتالدى. دەنە تاربيەسىنىڭ زەيىن قويۋعا تيگىزەتىن ۇلەسى وڭ، ءبىراق وزگە اسا قاتتى بىلىنبەيدى. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. يستوچنيك: «تولكوۆىي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا» پود رەداكسيەي د. ن. ۋشاكوۆا (1935-1940)؛ (ەلەكتروننايا ۆەرسيا): فۋندامەنتالنايا ەلەكتروننايا بيبليوتەكا

2. https://adilet.zan.kz/rus/docs/V030002478_

3. https://cyberleninka.ru/article/n/zachem-nuzhna-fizkultura-v-shkole/viewer

4. https://miit.ru/content/%D0%A1%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B5.pdf؟id_vf=11283

5. https://online.zakon.kz/Document/؟doc_id=31576150

6. https://nsportal.ru/ap/library/drugoe/2021/02/18/issledovatelskaya-rabota-na-temu-nuzhna-li-otlichniku-fizicheskaya

7. https://www.psychologies.ru/wellbeing/upravlyat-emotsiyami-s-pomoschyu-sporta/

8. https://cyberleninka.ru/article/n/issledovanie-vliyaniya-sporta-na-mozgovuyu-deyatelnost-studentov

 

---