«ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋ»
مازمۇنى:
كىرىسپە.........................................................................................................................
نەگىزگى ءبولىم...............................................................................................................
I. ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ادامدىق جانە تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋداعى ماڭىزدىلىعىن ايقىنداۋ.....................................................................................................
1. ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ تانىمدىق ماڭىزى.....................
2. ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ تاربيەلىك ماڭىزى جانە ونىڭ ماڭىزىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن وقۋ پروسەسىندە جۇرگىزىلۋى كەرەك شارالار..................................................................................................
II. ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ قازىرگى كەزدە كەڭىنەن قولدانىلىپ جۇرگەن ادىستەرىن تالداۋ جانە وسى ادىستەردىڭ تيىمدىلىگىن ساراپتاۋ...................................................................................
1. ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ قازىرگى كەزدە كەڭىنەن قولدانىلىپ جۇرگەن ادىستەرى.......................................................
2. ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرىنىڭ تيىمدىلىگىن ساراپتاۋ...............................................................
III. ورتا مەكتەپتە قازىرگى كەزدە وقىتىلۋى ءتيىس وزەكتى ليريكالىق شىعارمالاردى تاڭداۋ تاسىلدەرى جانە تاڭدالعان تۋىندىلاردى وقىتۋ ادىستەمەلەرىندە قولدانۋ مۇمكىندىكتەرىنە مىسال كەلتىرۋ.........
1.ورتا مەكتەپتە قازىرگى كەزدە وقىتىلۋى ءتيىس وزەكتى ليريكالىق شىعارمالاردى تاڭداۋدا سۇيەنۋ كەرەك تالاپتار....................................
i. قازاق اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارى....................................................
2. تانىمال شەتەل اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە ليريكانى ءتۇسىنۋ دەڭگەيىن تەكسەرۋ ءادىسىن ۇسىنۋ.................................................
IV. ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن ليريكالىق شىعارمالاردى وقۋ كەزىندە تۋىندايتىن ءتۇرلى قيىندىقتاردى تالداۋ جانە شەشۋ جولدارىن ۇسىنۋ........................................................................................
1.ليريكالىق شىعارمانى قابىلداۋداعى ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن تالداۋ جانە وسى ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى وقىتۋ ۇدەرىسىندەگى كەدەرگىلەردى انىقتاۋ، ولاردى شەشۋگە باعىتتالعان وقىتۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزىلۋى ءتيىس شارتتار مەن ادىستەمەلەردى نەگىزدەۋ.......................................................
2. ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ليريكالىق شىعارمالاردى وقىتۋ كەزىندەگى ەلەكتروندى قۇرىلعىلارعا دەگەن تاۋەلدىلىك ماسەلەسىن شەشۋ جولدارىن ۇسىنۋ..............................................................................
3. ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ليريكانى ۇيرەتۋدە ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا جانە سىنىپتاعى دۇرىس قارىم-قاتىناس اتموسفەراسىن قالىپتاسترىۋعا باعىتتالعان وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ جولدارىن ۇسىنۋ.........................................................................................
قورىتىندى................................................................................................................
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.......................................................................................
«ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋ»
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى: ليريكالىق شىعارمالاردى وقىتۋ قازىرگى كەزدەگى وقىتۋ باعدارلاماسىنا كىرىكتىرىلگەن، الايدا كەي جاعدايلاردا ادەبيەت ءپانىن، ونىڭ ىشىندە ليريكانى ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا كۇمانمەن قاراۋ كەزدەسەدى. كۇماندانۋ ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جانە ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ تاراپىنان بايقالادى، ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ليريكانى وقۋعا دەگەن ىنتاسى تومەندەۋى، ليريكانى وقۋدان گورى ناقتى عىلىمي پاندەردى وقۋدى جوعارى قويۋ مەن وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ءمۇعالىم مەن ءبىلىم الۋشىلاردىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر ورىن الۋدا.
اتالعان جاعدايدىڭ تۋىنداۋى ورىنسىز دەۋگە بولمايدى، سەبەبى سوڭعى جىلدارى وقۋ ستاندارتتارى مەن وقىتۋ ساياساتىندا كۇردەلى وزگەرىستەر ورىن الدى، ءبىراق ادەبيەتتىك وقىتۋ مەن ليريكانى ۇيرەتۋ وسى وزگەرىستەر شەڭبەرىنەن تىس قالىپ قويدى. سونىمەن قاتار، زاماناۋي ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتتى مامان بولۋ ءۇشىن قويىلاتىن تالاپتار قولدانبالى پاندەر ارقىلى الىناتىن ءبىلىمدى قاجەت ەتەدى، ال قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى كوپ جاعدايدا شەت تىلدەرىنەن تومەن تۇرۋىنا بايلانىستى ادەبيەت پەن ليريكانى وقۋ قاجەتسىز بولىپ قالدى دەگەن جاڭساق كوزقاراس قالىپتاسقان جانە وسىنداي پىكىر ءبىلىم الۋشىلار ورتاسىندا كەڭ تارالۋدا.
جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا ورتا مەكتەپكە ارنالعان ادەبيەت وقۋلىقتارىن قۇراستىرۋدا جانە مۇعالىمدەردىڭ وقۋ جوسپارىنا ساي ليريكانى وقىتۋ پروسەسىندە وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى ەسكەرىلمەۋى مەن ساباق بارىسىندا ماتەريالدىڭ ماڭىزدىلىعىن وقۋشى ساناسىنا جەتكىزە الماۋ، سونىمەن قوسا الەمدىك ءبىلىم ستاندارتىنا ساي كەلمەيتىن، زاماناۋي وزەكتىلىگى جوق، وقۋشى ءۇشىن تۇسىنۋگە قيىن شىعارمالاردىڭ تاڭدالىپ الىنۋى ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتىر.
وسى اتالعان فاكتورلاردىڭ بارلىعى ورتا مەكتەپتە ليريكانى وقىتۋداعى جاڭا كەدەرگىلەرگە الىپ كەلىپ قانا قويمايدى، وقۋشى مەن ۇستاز اراسىنداعى قارىم- قاتىناس پەن تۇسىنىستىكتىڭ بۇزىلۋىنا، سترەسسكە، وقۋشىلاردىڭ ليريكاعا دەگەن نەگاتيۆتى كوزقاراسى قالىپتاسىپ قالۋىنا، جالپى ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ وشۋىنە تاپ قىلادى.
كۋرستىق جۇمىستىڭ ماقساتى: سوندىقتان وسى كۋرستىق جۇمىستا ليريكانى وقىتۋدىڭ قولدانبالى ماڭىزدىلىعى از بولسا دا، ايتىلا بەرمەيتىن تاربيەلىك-تانىمدىق ماڭىزدىلىعىن كورسەتەتىن بولامىز جانە ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ليريكانى قاجەتتى دە قىزىقتى وقۋ ەلەمەنتى رەتىندە ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان وقىتۋ ادىستەرى مەن وزەكتى ليريكالىق شىعارما تۇرلەرىن ۇسىناتىن بولامىز. وسى رەتتە، ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاستىق - پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگىنە، اقپاراتتى قابىلداۋ ەرەكشەلىكتەرىنە، كونسەنتراسيا تومەندەۋىنە الىپ كەلەتىن جالپىعا ورتاق جانە جەكەلەگەن فاكتورالارعا، وقۋشىلاردىڭ زامانعا ساي قالىپتاسقان كوزقاراستارى مەن قىزىعۋشىلىقتارىنا توقتالىپ، وسى اتالعانداردىڭ ليريكانى وقىتۋ ادىستەرىن تاڭداۋدا ەسكەرالۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تالدايمىز.
كۋرستىق جۇمىستىڭ بارىسىندا العا قويىلعان مىندەتتەر:
1. ليريكانى وقىتۋدىڭ تاربيەلىك-تانىمدىق ماڭىزدىلىعنى ايقىنداۋ
2. ليريكانى وقىتۋداعى ەسكەرىلۋ قاجەت جايتتاردى جانە وقىتۋ پروسەسىندە تۋىندايتىن قيىندىقتاردى، ولاردى شەشۋ جولدارىن تالقىلاۋ
3. ليريكانى وقىتۋدىڭ تيىمدلىگىن ارتتىرۋعا نەگىزدەلگەن وقىتۋ ادىستەرى مەن دۇرىس تاڭدالعان ليريكالىق شىعارمالاردى ۇسىنۋ
كۋرستىق جۇمىستى جاساۋدا قولدانىلعان زەرتتەۋ ادىستەرى (كۋرستىق جۇمىستىڭ قوسىمشاسىندا كورسەتىلگەن):
1. عىلىمي-ادىستەمەلىك اقپارات كوزدەرىن سارالااۋ ارقىلى زەرتتەۋگە قاجەتتى العاشقى اقپاراتتى جيناۋ
پەداگوگيكا سالاسىندا ىرگەلى ەڭبەكتەر قالدىرعان عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن تالداۋ ارقىلى تاقىرىپتى تەرەڭ اشۋ.
2. سۇحبات الۋ
مۇعالىمدەردەن سۇحبات الۋ ارقىلى قازىرگى كەزدە ورتا مەكتەپتەردە ليريكالىق شىعارمالاردى وقىتۋدا قولدانىلىپ جۇرگەن ادىستەرمەن تانىسۋ.
3. ساۋالناما جۇرگىزۋ
ورتا مەكتەپتە ءبىلىم الۋشىلار اراسىندا ءانونيمدى ساۋالناما جۇرگىزۋ ارقىلى ولاردىڭ ليريكالىق شىعارمالارعا دەگەن شىنايى كوزقاراسىن ءبىلۋ جانە ليريكانى وقۋ كەزىندە تۋىندايتىن قيىندىقتاردى سۇراستىرىپ ءبىلۋ.
زەرتتەۋ كەزەڭدەرى:
تەوريالىق كەزەڭ:
• زەرتتەۋگە قاجەتتى ەڭبەكتەردى وزەكتىلىگى مەن تاقىرىپتى اشۋعا تيگىزەتىن سەپتىگىنە قاراي ىرىكتەپ الۋ
• انىقتامالار مەن ادىستەمەلەردەن الىنعان اقپاراتتى جۇيەلەۋ ارقىلى زەرتتەۋ ساۋالدارىنا جاۋاپ تابۋ
• ءوزىم تۇرىپ جاتقان ايماقتاعى ورتا مەكتەپتە ليريكانى وقىتۋ احۋالىن ءبىلۋ ماقساتىمەن پراكتيكالىق ادىستەردى (سقحبات پەن ساۋالناما) قولدانۋ ارقىلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ
• وزىندىك تاۋەلسىز زەرتتەۋدى جۇرگىزۋدى جوسپارلاۋ، زەرتتەۋ بازاسى رەتىندە ءوزىم تۇرىپ جاتقان ايماۇتاعى ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى مەن مۇعالىمدەرىن تاڭداپ الۋ
• ساۋالناما مەن سۇحبات سۇراقتارىن ازىرلەۋ
پراكتيكالىق كەزەڭ:
• ورتا مەكتەپتە وقۋشىلار اراسىندا ساۋالناما وتكىزۋ
• ورتا مەكتەپ مععالىمدەرى اراسىندا سۇحبات جۇرگىزۋ
قورىتىندىلاۋ كەزەڭى:
• وتكىزىلگەن زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىن تالداپ، قورىتىندىعا كەلۋ
كىرىسپە
ليريكا (گر. Lyra - ليرا اسپابىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ايتىلاتىن كوركەم ادەبيەت جانرىنىڭ ءبىرى) ليريكانىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن، سەزىم دۇنيەسىن تىكeلەي بەينەلەپ كورسەتەدى. ليريكالىق شىعارمالار ولەڭمەن جازىلادى، وندا اۆتوردىڭ نەمەسە كەيىپكەردىڭ دۇنيەگە كوز قاراسى، ونىڭ سەزىمىن، ناقتى ءويى كوڭىل-كۇيىن سۋرەتتەۋ، اسەرلەپ بەينەلەۋ ارقىلى كورسەتىلەدى. ءار حالىقتىن ليريكالىق ولەڭدەرى ونىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن باستالعان. ماسەلەن، قازاق ليريكاسىنىڭ باسى تۇرمىس-سالت ولەڭدەرىندە - توي باستار مەن جار-جاردا، سىڭسۋ مەن بەتاشاردا نەمەسە مۇڭشەر ولەڭدەرىندە، قوشتاسۋ مەن كوڭىل ايتۋدا، ەستىرتۋ مەن جوقتاۋدا جاتىر. ونان بەرگى قازاق پوەزياسىندا شالكنىز، ماحامبەت تولعاۋلارىندا ليريكالىق تولعانىستار ارقىلى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ اڭساعان ارمان-مۇراتتارى كورسەتىلگەن. (https://adebiportal.kz/kz/genres/view/147)
نەگىزگى ءبولىم
I. ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋداعى ماڭىزدىلىعىن ايقىنداۋ
1. ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ تانىمدىق ماڭىزى
ت. ي. سيلمان وندىرىلگەن ليريكالىق جانردىڭ تۋىندىسى بولىپ تابىلاتىن، ليريكاعا وسىلايشا انىقتاما بەرەدى: "ليريكا سۋبەكتيۆتى اۋىسۋ پاراديگماسى تۇلعا مەن ونى قورشاعان الەم اراسىنداعى قارىم-قاتىناس مودەلىن قالىپتاستىرادى جانە وسى قالىپتاسقان قاتىناستىڭ شىنايىلىعىن قۇرۋعا باعىتتالادى" دەگەن بولاتىن [1].
ت. ي. سيلمان، ول "كەيبىر جاعىنان ليريكا دا "ءساتتى بەينەلەۋ" ("شىندىقتى ءتۇسىنۋ" ءساتى) ونەرى بولىپ تابىلادى جانە ەپيكالىق پوەزياعا قاراعاندا بەينەلەۋ ونەرىنە جاقىنىراق"دەپ جازادى [2].
وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ مادەنيەتى، ويلاۋ مادەنيەتى جانە، اۆتورعا، كوركەم شىعارما كەيىپكەرىنە ەمپاتيالىق قارىم-قاتىناس، ەموسيونالدى قايىرىمدىلىق، ӛز باسىنان كەشكەندەي سەزىنۋ قابىلەتتەرى دە وسى ورتا بۋىن سىنىپتاردا قالىپتاسادى [11].
5-9 سىنىپتاردا ادەبيەت تەورياسىنان تۇسىنىكتەردى ماقساتتى تۇردە يگەرۋگە جانە كӛركەم شىعارمانىڭ پوەتيكاسىن قاراستىرۋعا زەر سالىنادى. 5-6 سىنىپتاردا وقۋشىلار ماتىندەگى كӛركەم سӛز ايشىقتارىن (تەڭەۋ، مەتافورا، ەپيتەت، مەتونيميا ت.ب.) تاۋىپ قانا قويماي، ولاردىڭ ءمانىن، كӛركەم ءماتىننىڭ تابيعي اجارىن كەلتىرۋدەگى قىزمەتىن اجىراتىپ تانۋعا دەن قويادى. ءارتۇرلى سۋرەتتەردى سӛزبەن بەينەلەۋدى ۇيرەنەدى، جانر ۇعىمىن اشادى، بەلگىلى ءبىر سӛزدەردىڭ ماعىناسىن، كومپوزيسيا ماعىناسىن جانە ونى قۇرايتىن كومپونەنتتەرىن تۇسىنەدى. وسىعان اڭگىمەلەسۋدىڭ ناتيجەسى، مازمۇنداۋ، ىسكەرلىك ويىندار جازباشا شىعارماشىلىق جۇمىستار ارقىلى قول جەتكىزەدى. 5-6 سىنىپتاردا اۋىز ادەبيەتىن وقىپ ۇيرەنۋ ارقىلى وقۋشىلار حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن، دۇنيەتانىمىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىن مادەني مۇرا رەتىندە تانىپ بىلەدى. حالىق اۋىز ادەبيەتىن وقىپ-ۇيرەنۋ وقۋشىنىڭ رۋحاني جەتىلگەن الەۋمەتتىك تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا، حالقىنىڭ ӛتكەنى مەن بۇگىنىن سالىستىرىپ، وي ەلەگىنەن ӛتكىزە الۋىنا جاردەمدەسەدى (قازاق ادەبيەتىن وقىتۋ ادىستەمەسى: وقۋلىق – جۇماقايەۆا ب.د.، الماتى، «قىزدار ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى، 2015. – 7-بەت.)
2. ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ تاربيەلىك ماڭىزى جانە ونىڭ ماڭىزىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن وقۋ پروسەسىندە جۇرگىزىلۋى كەرەك شارالار
جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردەگى ادەبي ءبىلىم باعدارلاماسى ەكى كەزەڭگە باعىتتالعان: 5-9 جانە 10-11 سىنىپتار. بۇلاي بӛءلىنۋى پسيحولوگتاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى وقۋشىلاردىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنىڭ سيپاتىنا بايلانىستى [11]
ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ تاربيەلىك ماڭىزىنا توقتالماس بۇرىن، ورتا مەكتەپ جاسىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردە كەزدەسەتىن پسيحولوگيالىق – تۇلعالىق قالىپتاسۋدىڭ ماڭىزدى كەزەڭى – «وتپەلى كەزەڭنىڭ» باستالاتىنىن ەسكەرۋ قاجەت، سەبەبى ءدال وسى جاستا وقۋشىلاردىڭ تارتىبىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن شەشۋشى فاكتورلار ورىن الادى. بۇل فاكتورلاردىڭ فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق سەبەپتەرىنەن بولەك، مىنەزدەگى اۋىسپالىلىىققا وڭ نەمەسە تەرىس اسەر بەرەتىن سوسيوللوگيالىق فاكتورلار دا بار. قازىرگى كەزدە بالالار تاربيەسى ەكى ءىرى ينستيتۋتتاردىڭ – وتباسى مەن مەكتەپ تاربيەسى ارقىلى انىقتالادى، ال كوپ وتباسىلاردا اتا-انالاردىڭ ۇنەمى بوس ۋاقىتى بولماۋىنا بايلانىستى بالالار تاربيەسى مەكتەپكە تاۋەلدى بولىپ قالادى. البەتتە، مەكتەپ مۇعالىمدەرىندە دە وقۋشىلار تاربيەسىمەن اينالىساتىن شاما جوق، ال پسيحولوگتار مەن سىنىپ جەتەكشىلەردىڭ قىزمەتى ادەتتە قاعازباستىلىقپەن جانە پراكتيكالىق جۇمىسقا از نازار بولۋمەن انىقتالادى. سوندىقتان دا ءاربىر ساباق اقپارات اعىنى رەتىندە ەمەس، قايتا تاربيەلىك اسپەكتىگە تەرەڭ ءمان بەرىلگەن جۇيە بولشەگى رەتىندە جوسپارلانۋى جانە ىسكە اسىرىلۋى كەرەك.
ساباقتا تەك اقپارات بەرۋمەن شەكتەلمەي، الدىمەن سىنىپتاعىلاردىڭ جاي-كۇيىنە ءمان بەرۋ كەرەك. وقۋشىلار اراسىنداعى بۋللينگ، دەپرەسسيا سىندى ءقاۋىپتى جايتتار بەلگىلەرى بايقالعان جاعدايدا دەرەۋ قاجەتتى شارالار قابىلدانۋى كەرەك. ارينە، ءبىر قاراعاندا بۇل ايتىلعاندار ليريكانىڭ تاربيەلىك ءمانى تاقىرىبىنان الشاق كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق ءىس جۇزىندە وسى ماسەلەلەر شەشىلمەي تۇرىپ ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋ دۇرىس ىسكە اسۋى قيىن. وقۋ پروسەسى وقۋشىلار ءومىرىنىڭ بارلىق اسپەكتىسىمەن ءىشىنارا تىعىز بايلانىستا بولعاندىقتان، ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگى، دەنساۋلىعى، پسيحولوگيالىق ىشكى جاي-كۇيى، وتباسى جاعدايى، قاتارلاستارىمەن اراقاتىناسى ۇنەمى نازاردان تىس قالماۋى كەرەك. ءالى تۇلعا رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن بالالاردىڭ تاربيەسىندەگى ولقىلىقتار قاشاندا سىرتقى نەمەسە ىشكى فاكتورلارعا بايلانىستى جانە تەرىس اسەر ەتەتىن فاكتورلار ۋاقىت ساناپ ارتىپ كەلەدى، ال ونى ەسكەرىپ جاتقان ەرەسەكتەر كەمدە-كەم. مىنە، سوندىقتان جاقسىلىققا باۋليتىن ليريكالىق شىعارمالاردى وقىتىپ، سونىمەن عانا شەكتەلگەن جاعدايدا، بۇنداي ساباقتىڭ ەشقانداي ناتيجەسى بولمايدى. پەداگوگيكا پسيحولوگيادان اجىراپ، وقۋشىعا الدىمەن ادام رەتىندە قاراۋ بولماعان جاعدايدا، سىنىپتا اتيىلعان ءسوز بەن ورىن الىپ جاتقان ىستەردىڭ سايكەسسىزدىگى ورىن العان كەزدە ەڭ ۇزدىك ليريكالىق شىعارما ءوز ءمانى مەن قۇندىلىعىن جوعالتىپ، وقۋشى ساناسىندا تەك جاتتاندى قۇر ءسوز رەتىندە قالادى. ال ومىردەگى شىنايى ماسەلەلەردى قاعاز بەتىندەگى قۇر ءسوز شەشىپ بەرە المايتىنى جاسىرىن ەمەس [10].
ال ەندى، تىكەلەي ليريكانىڭ تاربيەلىك ءمانىن ارتتىرۋعا ارنالعان پەداگوگيكالىق ادىستەمەلەرگە كوشەيىك:
ديداكتيكانىڭ نەگىزگى التى ءپرينسيپى كەلەسىدەي:
1. عىلىمدىلىق ءپرينسيپى؛
2. ءبىلىمدى سانالى يگەرۋ ءپرينسيپى؛
3. وقىتۋدىڭ جۇيەلىگى مەن ۇزدىكسىزدىگى ءپرينسيپى؛
4. وقىتۋدى ومىرمەن بايلانىستىرۋ ءپرينسيپى؛
5. كورنەكىلىك ءپرينسيپى؛
6. ءبىلىم بەرۋمەن تاربيەنىڭ بايلانىستىلىق ءپرينسيپى (https://kitaphana.kz/refkaz/236-pedagogika/3255-didaktika.html).
وسى پرينسيپتەردىڭ ىشىندە ەرەكشە نازار اۋدارتاتىن «ءبىلىمدى سانالى يگەرۋ پرينسيپىنە» توقتالايىق. ءححى عاسىردا اقپارات كولەمى وتە كوپ – بۇنداي اقپارات اعىنى بۇعان دەيىن ەشقاشان بولماعان. اقپاراتتىڭ قولجەتىمدىلگى وقۋ پروسەسى ءۇشىن ماڭىزدى، ءبىراق ونىڭ كەمشىلىكتەرى دە جوق ەمەس. قولجەتىمدى اقپاراتتىڭ بارلىعى بىردەي شىنايى دا قاجەتتى بولىپ تابىلمايدى، ال سەكۋند سايىن تولىقتىرىلىپ جاتقان اقپاراتتىق رەسۋرس كوزدەرىن قاداعالاۋ مەن جۇيەلەۋ ءتىپتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مۇمكىن بولماي وتىر. سوندىقتان الىنعان اقپاراتتى ىرىكتەۋ مىندەتى وقۋشىنىڭ وزىنە ارتىلادى. وسى رەتتە ەۋروپالىق ءبىلىم ستاندارتىنا بوي تۇزەگەن قازاقستاندىق جوو ورىندارىندا جانە كەمبريدجدىك ستاندارتقا بوي تۇزەگەن نزم باعدارلاماسىندا مۇعالىمدەرگە جاڭا مىندەت ارتىلعان – بۇل وقۋشىلاردى اقپاراتتىڭ شىنايىلىعىن تەكسەرۋگە، اناليز ارقىلى تەك قاجەتىن ىرىكتەۋگە، وڭدەۋگە ۇيرەتۋ. ال قاتارداعى ورتا مەكتەپ ۇستازدارى كوبىنە بۇنداي مىندەتتى اتقارۋ قاجەتتىلىگىنەن بەيحابار، ناتيجەسىندە ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى كەز-كەلگەن اقپاراتتى جادىعا ساقتاۋ، تەكسەرمەي-اق شىن دەپ قابىلداۋعا بارىپ جاتادى. بۇنىڭ ءوزى ءبىلىم ساپاسىنا وراسان زور نۇقسان كەلتىرەتىن فاكتور – ماڭىزدى اكادەميالىق داعدى تاپشىلىعى.
وقىتۋدى ومىرمەن بايلانىستىرۋ ءپرينسيپى جەكە پۋنكت بولىپ قاراستىرىلماسا دا، وقىتۋ ىسىندە بۇرىننان بار. ۇستازدار تاقىرىپقا بايلانىستى ومىردەن الىنعان وقيعالاردى ايتقاندا، سىنىپ وقۋشىلارى ۇيىپ تىڭداپ، ءدال سول ساباقتى ەسكە ساقتاپ قالاتىندىعىن جەكە باسىمنان وتكەن تاجىريبەدەن بىرنەشە رەت اڭعاردىم. وسى اتالعان پرينسيپ ومىرشەڭ بولىپ تابىلادى جانە سول سەبەپتى وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتادى. بۇل پرينسيپ تەك اتالعان ادىسپەن شەكتەلمەيدى، اقپاراتتى ومىرمەن بايلانىستىرۋ ءۇشىن:
- ليريكالىق شىعارمانى وقۋشىنىڭ ءوز ومىرىمەن بايلانىستىرۋعا
- شىعارماداعى قۇندىلىقتاردى اۆتوردىڭ زامانى جانە بيوگرافياسى كونتەكستىندە قاراستىرۋعا
-ليريكالىق شىعارمادا بەرىلگەن اقپاراتتى قالايشا ومىردە قولدانۋعا بولاتىندىعىن مىسالمەن كەلتىرۋگە بولادى.
ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەنىڭ بايلانىستىلىق پرينسيپىنە كەلسەك، ليريكادا بەرىلگەن اۆتور سەزىمدەرىن جانە ولارعا بايلانىستى رۋحان قاسيەتتەردى جەكە ءبولىپ الىپ، تالداۋعا بولادى. اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەن سوزدەرى ليريكالىق تۋىندىدا كۇردەلى ءبىراق كوركەم بەرىلەدى. وقۋشىلاردىڭ ونى قابىلداۋى بىركەلكى ەمەس، ياعني ءارقايسىسى شىعارما ءتۇيىنىن وزىنشە ءتۇسىنۋى مۇمكىن. بۇل زاڭدى قۇبىلىس، ءبىراق اۆتور ويىن مۇلدە تۇسىنبەۋ نەمەسە شامادان تىس بۇرمالاپ ءتۇسىنۋ ورىن الۋى دا كەزدەسەدى. ساباقتا اشىق سۇراقتار قويىپ، تالقىلاۋ جۇرگىزۋ وسىنداي تۇستاردى ايقىنداۋعا جانە تۇزەۋگە كومەكتەسەدى.
اتالىپ وتكەن پرينسيپتەردىڭ بارلىعى ءبىلىمنىڭ الدىمەن سانادا پايدالى تۇسىنىك رەتىندە قالىپتاسۋىنا، كەيىننەن وقۋشىنىڭ ارەكەتىنە وزگەرىس ەنگىزۋىنە ىقپال ەتەدى.
ءىى. ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ قازىرگى كەزدە كەڭىنەن قولدانىلىپ جۇرگەن ادىستەرىن تالداۋ جانە وسى ادىستەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جولدارىن ساراپتاۋ
1. ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ قازىرگى كەزدە كەڭىنەن قولدانىلىپ جۇرگەن ادىستەرى
قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا جانە زاماناۋي ءبالام بەرۋ تالاپتارىنا ساي پروگورەسسيۆتى وقىتۋ ساياساتى ىسكە اسىرىلۋدا. سوڭعى جىلدارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا، ونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىن وقىتۋ باعدارلاماسىندا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيا مەن يننوۆاسيا ۇعىمدارى ءجيى كەزدەسەدى.
پەداگوگيكالىق تەحنولوگيا – كەشەندى ۇدەرىس. ول ءوز قۇرامىنا ادامداردى، يدەيالاردى، قۇرال-جابدىقتاردى، سونىمەن بىرگە جوسپارلاۋ، قامسىزداندىرۋ، باعالاۋ جانە ءبىلىم مەڭگەرۋدىڭ بارشا قىرلارى جونىندەگى پروبلەمالاردىڭ شەشىمىن باسقارۋدى قامتيدى. پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالار كوپ ءتۇرلى بولۋىنا قاراماستان، ولاردىڭ ىسكە اسۋىنىڭ ەكى عانا جولى بار. ءبىرىنشىسى – تەوريالىق نەگىزدە ورىندالۋى (ۆ. ب. بەسپالكو، ۆ. ۆ. دانيلوۆ، ۆ. ك. دياچەنكو جانە ت.ب.)، ەكىنشىسى – تاجىريبە ارقىلى جۇزەگە اسۋى (ە. ن. يلينا، س. ن. لىسەنكوۆا، ۆ. ف. شاتالوۆ جانە ت.ب.).
يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار – ول ءبىلىم سالاسىنداعى قولداناتىن جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار، عىلىم جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلگەن ادىستەر [12].
ادىسكەر س. كوشىمبەتوۆا ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىندە وقىتۋدىڭ يننوۆاسيالىق ادىس-تاسىلدەرىن قولدانۋدىڭ مىناداي ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كورسەتكەن: - ىزگىلەندىرۋ تەحنولوگياسىندا پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ الدىڭعى قاتارلى عىلىمي جاڭالىقتاردى تاجىريبەدە «بالا – سۋبەكت»، «بالا – وبەكت» تۇرعىسىنان ەنگىزىلە باستايدى دا، ال عىلىمي بىلىمدەر «ونىڭ تۇرمىسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن ىس-ارەكەتىنىڭ الەۋمەتتىك ناتيجەسىنىڭ بىرلىگىندە قاراستىرادى؛ - اقپاراتتىق باعدارلامالاپ وقىتۋ – وقىتۋدىڭ مازمۇنىن ءپانارالىق بايلانىس تۇرعىسىنان ۇيىمداستىرۋ؛ - قوعام مەن تابيعات زاڭدىلىقتارىن كىرىكتىرۋ نەگىزىندە مەڭگەرۋى؛ - يلليۋستراسيالى تۇسىندىرمەلى وقىتۋدا «ادام-قوعام-تابيعات» ۇيلەسىمدىك باعىتتاعى دۇنيەتانىمىندا جۇيەلى سانالى مادەنيەت قالىپتاسادى؛ - سارالاپ دەڭگەيلەپ وقىتۋ تەحنولوگياسىندا وقىتۋدىڭ مازمۇنى مەن ادىستەرى شىعارماشىلىق ىزدەنىس ىس-ارەكەت جاساۋ نەگىزىندە ادامنىڭ يننوۆاسيالىق قابىلەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا باعىتتالادى. - وقىتۋشى بىلمەيتىن شىعارماشىلىق ىزدەنىس نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن جاڭا قابىلەت؛ - دەربەس وقىتۋ تەحنولوگياسى وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىندە عىلىمنىڭ نەگىزدەرىن يگەرتۋ ءۇشىن ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى قالىپتاستىرا وتىرىپ، جەكە تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى (ف. ب. بورىبەكوۆا، ن. ج. جاناتبەكوۆا قازىرگى زامانعى پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالار: وقۋلىق. – الماتى: 2014. – 26 بەت.).
ادەبيەت ساباقتارىندا ءبىز ءسوز ونەرىن وقۋعا جانە قابىلداۋعا قاتىستى پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردى قولدانامىز. سوندىقتان ءبىز تالاپ ەتەمىز
تەحنولوگيانى شىعارماشىلىق قىزمەت رەتىندە ءتۇسىنۋ. وقۋشىنىڭ وقىرماننىڭ ادەبي دامۋىنىڭ شىعارماشىلىق تەحنولوگياسى سايكەسىنشە تالاپ ەتەدى
ءبىلىم، سونداي – اق وقۋ قاسيەتتەرىن وزەكتەندىرۋ ماسەلەلەرىن ءتۇسىنۋ جانە دامىتۋ-بۇرىنعى ءبىلىمدى بۇرىن يگەرىلگەن جانە جاڭا قولدانۋ ارقىلى ءبىلىمدى كەڭەيتۋ، تەرەڭدەتۋ. قازىرگى ۋاقىتتا مۇعالىمدەر
بارلىق ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرەتىن وسىنداي پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، تەحنولوگيالىق ءتاسىل نەگىزىندە وقىتۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى ۇسىنادى. وسى عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەنىڭ كومەگىمەن مۇعالىمدەر وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى پەداگوگيكالىق قىزمەتىندە سانالى تاكتيكالىق قادامداردى جوسپارلاي الادى.
وقۋ قيالىن وزەكتەندىرۋ تەحنولوگيالارىن قۇرۋ مەن
ادەبيەتتى وقىتۋ پروسەسىندە ءبىز شىعارماشىلىق تەحنولوگيانى ءار وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن ىسكە اسىرۋدىڭ جەكە جولى رەتىندە قاراستىرامىز.
ادەبيەت ساباقتارىندا قيالدى دامىتۋدىڭ شىعارماشىلىق تەحنولوگياسىنىڭ مۇمكىندىگىن ءمۇعالىم وقۋشىلارمەن بىرگە وقۋ كەزىندە كورەمىز
تاقىرىپتار كەلەسى تاسىلدەردىڭ ءبىرىن تاڭداي الادى:
بەينەلى نەمەسە لوگيكالىق
تانىم، تەرەڭدەتىلگەن نەمەسە ەنسيكلوپەديالىق زەرتتەۋ، تانىستىرۋ،
تاقىرىپتى تاڭدامالى نەمەسە كەڭەيتىلگەن يگەرۋ [19].
2. ورتا مەكتەپتە ليريكالىق شىعارمانى وقىتۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جولدارىن ساراپتاۋ
جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ بازالىق مازمۇنى وقۋ ناتيجەلەرىنە باعدارلانادى جانە مىناداي اسپەكتىلەردى ەسكەرە وتىرىپ ايقىندالادى:
1) قازىرگى قوعامنىڭ سەرپىندى سۇرانىستارىنا جانە عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيلەرىنە سايكەس بولۋ؛
2) سىن تۇرعىسىنان، شىعارماشىلىقپەن جانە ءپوزيتيۆتى ويلاۋدى دامىتۋ؛
3) ءپانارالىق جانە پانىشىلىك بايلانىستار نەگىزىندە وقۋ پاندەرى مازمۇنىنىڭ كىرىكتىرىلۋىن كۇشەيتۋ؛
4) نەگىزگى ورتا ءبىلىم بەرۋ جانە جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيلەرى اراسىنداعى ءبىلىم مازمۇنىنىڭ ۇزدىكسىزدىگى جانە ساباقتاستىعى قاعيداتىن ساقتاۋ؛
5) ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنىڭ اكادەميالىق جانە پراكتيكالىق باعىتتىلىعى اراسىنداعى تەڭگەرىمدى ساقتاۋ؛
6) وقىتۋدىڭ، تاربيەلەۋمەن دامىتۋدىڭ ءبىرتۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ [5].
ءتىل مەن ادەبيەتتى وقىتۋ ادەبي ءتىل نورمالارىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن جەتىلدىرە تۇسۋگە، ءبىلىم الۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋعا جانە سويلەۋ ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىمىن بايىتۋعا، تىلدىك قۇبىلىستار مەن فاكتىلەردى جانە ادەبي شىعارمالاردى تالداۋ جانە ولارعا باعا بەرۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا باعىتتالعان (https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1800017669)؛
ادەبيەتتى وقىتۋ ادىستەمەسى – كۇردەلى عىلىم. وقىتۋ زاڭدىلىقتارىن قاراستىراتىن ديداكتيكامەن، ادام ارەكەتىنىڭ پسيحيكالىق زاڭدىلىقتارىن قاراستىراتىن پسيحولوگيامەن، كӛركەم ادەبيەتتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن قاراستىراتىن ادەبيەتتانۋ عىلىمىمەن ادەبيەتتى وقىتۋ ادىستەمەسى تىكەلەي
قاتىسادى، جەتىستىكتەرىنە سۇيەنەدى، الايدا وزىندىك مىندەتتەرىن كوزدەيدى.
ادەبيەتتى وقىتۋ ادىستەمەسى بارلىق ۋاقىتتا دا عىلىمىنىڭ قيىندىعى بولىپ كەلدى. ونىڭ سەبەبى - ادەبيەتتى وقىتۋ ادىستەمەسى ادامعا قاتىستى، جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋعا قاتىستى عىلىم ەكەندىگىندە. ال ادامتانۋ، ادام قالىپتاستىرۋ قوعامداعى ەڭ ماڭىزدى دا كۇردەلى ىستەردىڭ ءبىرى. ادەبيەتتى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ ءادىسنامالىق نەگىزدەرىنە پەداگوگيكا، ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنان باسقا الەۋمەتتانۋ، قوعامتانۋ عىلىمدارى دا كىرەدى [6].
كوركەمدىك قابىلداۋ ماسەلەسى " تەوريالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، پراكتيكالىق تۇرعىدان دا وتە ماڭىزدى،ونەردىڭ، قابىلداۋ مادەنيەتىنىڭ، رەسيپيەنت-وقىرماننىڭ، كورەرمەننىڭ تىڭداۋشىنىڭ "بىلىكتىلىگىن" ارتتىرۋ جولدارى مەن تاسىلدەرىن ازىرلەۋ ماقساتىندا " (مەيلاح B. C. شىعارماشىلىق پروسەسى جانە كوركەمدىك قابىلداۋ). [7]
ادەبيەتتى قابىلداۋ كەزەڭدەرى تۋرالى ايتۋ ادەتتەگىدەي:
1) شىعارمانى تىكەلەي قابىلداۋ، ياعني، شىعارمانىڭ بەينەلەرىن قايتا قۇرۋ جانە تاجىريبە جاساۋ (وسى كەزەڭدەگى جەتەكشى ۇدەرىس - قيال پروسەسى)؛
2) شىعارمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىن ءتۇسىنۋ (بۇل كەزەڭدە جەتەكشى بولىپ تابىلاتىن ۇدەرىس - بۇل ويلاۋ، ءبىراق، ول ەموسيونالدى تۇردە باستان وتكەرگەن نارسەمەن جۇمىس ىستەيتىندىكتەن، ول ەموسيونالدىلىقتى ولتىرمەيدى)؛
3) كوركەم ادەبيەتتىڭ وقىرماننىڭ شىعارمالاردى قابىلداۋ ناتيجەسىندە جەكە تۇلعاسىنا اسەر ەتۋى (نيكيفوروۆا و. ي. كوركەم ادەبيەتتى قابىلداۋ پسيحولوگياسى. م.، 1972. ب. 7 – 8 ، پسيحولوگ و. ي. نيكي).
شەتەلدىك وزىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك گەرمانيادا باستاۋىش مەكتەپتە ادەبيەت وقۋدىڭ باستى ماقساتى - وقۋشىلاردى ادەبي وقۋمەن تانىستىرۋ، ولار ودان ءلاززات الىپ، دامىتا الاتىنداي ەتىپ تۇراقتى وقۋ ادەتتەرىن قالىپتاستارۋ.
وندا ادەبيەتپەن جۇمىس تاجىريبەسى جانە شىعارماشىلىق ادىستەر ءجيى قولدانىلادى [15].
III. ورتا مەكتەپتە قازىرگى كەزدە وقىتىلۋى ءتيىس وزەكتى ليريكالىق شىعارمالاردى تاڭداۋ تاسىلدەرى جانە تاڭدالعان تۋىندىلاردى وقىتۋ ادىستەمەلەرىندە قولدانۋ مۇمكىندىكتەرىنە مىسال كەلتىرۋ:
1.ورتا مەكتەپتە قازىرگى كەزدە وقىتىلۋى ءتيىس وزەكتى ليريكالىق شىعارمالاردى تاڭداۋ تاسىلدەرى:
مۇعالىمدەردىڭ الدىندا تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى-وقۋشىلارعا ارنالعان دۇرىس كوركەم ءماتىندى تاڭداۋ. قولدانۋعا ساي كوركەم ماتىندەردىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. الايدا ءمۇعالىم ول سىنىپتا تالقىلىعىسى كەلەتىن ءماتىندى تاڭداعاندا وتە ساق بولۋ كەرەك. سىنىپتا ساباق بەرۋ ءۇشىن ادەبي شىعارمانى تاڭداۋ وقۋشىلاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن، ولاردىڭ موتيۆاسياسىن، قىزىعۋشىلىعىن جانە مادەني ورتاسىن ەسكەرۋى كەرەك [16].
دافف پەن مالي (2007: 12-13) ەگەر مۇعالىمدەر ولار كەيبىر ماسەلەلەرگە نازار اۋدارسا كوپتەگەن قيىندىقتاردى جەڭە الادى دەپ سانايدى.
ادەبي ماتىندەردى تاڭداۋدا سۇراق قوب ماڭىزدى بولىپ تابىلادى، مىسالى:
- ءپان ستۋدەنتتەرگە قىزىقتى ما؟
- ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيى دۇرىس پا؟
- بۇل ۇزىندىق قول جەتىمدى ۋاقىتقا سايكەس كەلە مە؟
- بۇل ءۇشىن مادەنيەت نەمەسە ادەبيەت تۋرالى كوپ ءبىلىم قاجەت پە؟
- بۇل مادەني تۇرعىدان ورىندى ما؟
- بۇل ءماتىندى ءتىل ۇيرەنۋ ماقساتىندا قولدانۋعا بولا ما؟
(Language in India www.languageinindia.com 81 10 : 7 July 2010 Abraham Panavelil Abraham، Ph.D. Teaching Literature through Language - Some Considerations – page 81).
ادەبي شىعارمانى تاڭداۋدا ونىڭ اتاۋى دا ماڭىزدى، ويتكەنى ول تاقىرىپتى/تاقىرىپتى كورسەتەدى. ءمۇعالىم سىنىپتا ءوزى تالقىلاعىسى كەلگەن قالاعان ولەڭنىڭ اتىن جاريالايدى جانە ولەڭدى وقىماستان بۇرىن وقۋشىلاردان نە بولۋى مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى بولجام جاساۋدى سۇرايدى:
مىسالى، تاقتاعا "قارلى كەشتە ورمانداعى ايالداما"دەگەن ولەڭ اتاۋىن جازىپ، كەيىن ءمۇعالىم وقۋشىلاردان جاۋاپ الۋ ءۇشىن ءبىرقاتار سۇراقتار قويا الادى:
1. ولەڭنىڭ اتاۋى سويلەم نەمەسە سوزدەر توبى ما؟
2. ءسىز ورمان دەپ نە تۇسىنەسىز؟
3. "ورمان" مەن "اعاش"اراسىنداعى ايىرماشىلىق نەدە؟ [16].
تاقىرىپتى تالقىلاي وتىرىپ، ءمۇعالىم ەندى ولەڭنىڭ كورنەكى بەينەسىن بەرە الادى. مۇنداي جاتتىعۋ ولەڭنىڭ مازمۇنىن بولجاۋ ءۇشىن ماڭىزدى كەڭەستەر بەرە الادى.
مۇقابادا يلليۋستراسيالارى بار كوپتەگەن ماتىندەر بار، سونىڭ ىشىندە گرافيكالىق مازمۇندى ۇسىنۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، ءمۇعالىم (ەگەر ونىڭ كوركەمدىك تالانتى بولسا) مۇمكىن پوەما نەگىزىندە سۋرەت سالۋ نەمەسە سۋرەتشى دوسىنىڭ كومەگىن پايدالانۋ.
ولەڭگە يلليۋستراسيا " ورماندا توقتاۋ..."ورماندى كولمەن بەينەلەۋ كەرەك، وندا سۋ قاتىپ قالدى، ويتكەنى بۇل قىس مەزگىلى. كولدىڭ جانىندا ساياحاتشى بار جىلقىسىن توقتاتىپ، ادەمى كورىنىستى تاماشالادى. جىلقىنىڭ موينىندا قوڭىراۋلار ءىلۋلى. ءمۇعالىم وقۋشىلاردان مۇمكىندىگىنشە كوپ اقپارات الۋدى سۇرايدى
ەگجەي-تەگجەيلەردى مۇقيات زەرتتەي وتىرىپ، ولەڭنىڭ تاريحى/جاعدايى. ازىرگە وقۋشىلار يلليۋستراسيانى قاراپ، ءمۇعالىم بىرنەشە سۇراقتار قويا الادى، مىسالى:
- ورماندا قانداي ۋاقىت بولۋى مۇمكىن-كەش/ءتۇن/ءتۇس/تاڭ؟
- نەلىكتەن ساياحاتشى جىلقىسىن ورماندا توقتاتتى دەپ ويلايسىز؟
- ءسىز "فەرما ءۇيىنىڭ" نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟
- ساياحاتشى قورقادى ما؟
- ول نە تۋرالى ويلاۋى كەرەك؟
- كول تۋرالى نە ويلايسىز؟ نەلىكتەن مۇزداتىلعان؟
- بۇل ادەمى نەمەسە قورقىنىشتى جەر مە؟ ءتۇسىندىر.
بۇل سۇراقتار وقۋشىلاردى ودان ءارى تارتۋعا جانە جاۋاپ بەرۋگە يتەرمەلەيدى
ماتىنگە ءبىر قادام جانە ولاردى ولەڭدى جاقسى وقۋعا جانە تۇسىنۋگە شاقىرادى (Language in India www.languageinindia.com 81 10 : 7 July 2010 Abraham Panavelil Abraham، Ph.D. Teaching Literature through Language - Some Considerations – page 81).
i. قازاق اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارى
- ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى
مىسالى، «جەلسىز تۇندە جارىق اي» دەگەن ولەڭىندە:
جەلسىز تۇندە جارىق اي
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ،
اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي،
تاسىعان وزەن گۇرىلدەپ.
قالىڭ اعاش جاپىراعى،
سىبىرلاسىپ ءوزدى-وزى.
كورىنبەي جەردىڭ توپىراعى
قۇلپىرعان جاسىل جەر ءجۇزى، -
بۇل شىعارمانىڭ (1)
- ا.توقماعامبەتوۆ ليريكاسى
“تۇركسيب تۇيىسكەندە” دەگەن ولەڭىنەن اڭعارۋعا بولادى:
قىردان اسىپ، بەلدى باسىپ،
جولدى سالعان قانداي ەر؟
ول قايراتتى، ول قاجىرلى،
قايتپاس قايسار – جۇمىسكەر.
ال، ەندەشە قازاقستان،
تۇيىسكەندە تۇركسيب.
قالىڭ قايرات ەر ەڭبەكپەن،
قاھارلانا قايتا شىق!
اقىن ءوز تۆورچەستۆوسىمەن ادامزاتتىڭ وتانعا دەگەن سۇيسىپەنشىلىگى، ەل پاتريوتتارىنىڭ ەرلىك وبرازدارىن جاسايدى، ولار تابيعاتتى وزگەرتىپ، ولكەمىزدى گۇلدەندىرىپ جاتقان قاھارماندىق ەڭبەگىنىڭ داڭقىن كوتەرەدى. (2)
مىڭ قولدار ساۋ بولسىن دەپ،
مەن ءبىر قولىمدى بەردىم.
مىڭ جولدار جالعانسىن دەپ،
مەن ءبىر جولىمدى بەردىم.
مىڭ گۇلدەر سولماسىن دەپ،
گۇلدەي جاستىق كۇنىمدى بەردىم.
مىڭ اقىن تولعاسىن دەپ،
مەن ءبىر جىرىمدى بەردىم.
سىرباي ماۋلەنوۆ (https://qazaqadebieti.kz/3334/so-ystan-ajt-an-syrbaj)
2. تانىمال شەتەل اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە ليريكانى ءتۇسىنۋ دەڭگەيىن تەكسەرۋ ءادىسىن ۇسىنۋ:
روبەرت فروستتىڭ 'Stopping by Woods on a Snowy Evening' ("قارلى كەشتە ورماندا توقتاۋ") ولەڭى نەگىزىندە وقۋشىلاردىڭ ليريكالىق شىعارمانى قانشالىقتى تۇسىنگەندىگىن انىقتاۋعا ارنالعان ادىستەردى تالدايتىن بولامىز:
بۇل كىمنىڭ ورمانى، مەن بىلەمىن دەپ ويلايمىن،
ونىڭ ءۇيى اۋىلدا بولسا دا.
ول مەنىڭ وسىندا توقتاعانىمدى كورمەيدى،
ونىڭ ورماندارى قارعا تولعانىن قاراڭىز.
مەنىڭ كىشكەنتاي اتىم ءبىرتۇرلى بولىپ كورىنۋى كەرەك،
جاقىن جەردە فەرما ءۇيىنسىز توقتاۋ ءۇشىن،
ورمان مەن مۇزداتىلعان كول اراسىندا،
جىلدىڭ ەڭ قاراڭعى كەشى.
ول ابزەلدەرىن قوڭىراۋلارىمەن شايقايدى،
مۇندا قانداي دا ءبىر قاتەلىك بار ما دەپ سۇراۋ.
جالعىز باسقا دىبىس - ىسقىرىق،
جەڭىل جەل مەن ۇلپىلدەك ۇلپەكتەر تۋرالى.
ورماندار ادەمى، قاراڭعى جانە تەرەڭ،
ءبىراق مەندە ورىنداۋىم كەرەك ۋادەلەر بار،
مەن ۇيىقتاماس بۇرىن ءالى كوپ ميل ءجۇرۋ كەرەك،
مەن ۇيىقتاماس بۇرىن ءالى كوپ ميل ءجۇرۋ كەرەك (ر.فروست)
(https://web.cs.dal.ca/~johnston/poetry/woods.html)
2.1. تۇسىنۋگە ارنالعان سۇراقتار قويۋ:
بۇل سۇراقتار وقۋشىلاردىڭ ءماتىندى قانشالىقتى تۇسىنگەنىن باعالاۋعا ارنالعان.
ءمۇعالىم ولەڭگە قاتىستى كەلەسى سۇراقتاردى قويا الادى:
- ابزەلگە ارنالعان قوڭىراۋلار "دەگەنىمىز نە؟
- نەلىكتەن ات ابزەلدەرىن قوڭىراۋلارىمەن شايقايدى؟
- ورماندا تاعى قانداي دىبىستاردى جالعىز ەستۋگە بولادى؟
- نەلىكتەن اقىن بۇل دىبىستاردى ايتادى؟
- "مەنىڭ كىشكەنتاي اتىم مۇنى ءبىرتۇرلى دەپ ساناۋى كەرەك" دەگەن ءسوز-بۇل جەردە "بۇل" نەنى بىلدىرەدى؟
- جىلقى ادام سياقتى ويلاي الا ما؟ اقىن نەگە بەرەدى
- جانۋار وسى قاسيەتكە يە مە؟
- ستۋدەنتتەردەن سۇراقتارعا اۋىزشا نەمەسە جازباشا جاۋاپ بەرۋ سۇرالۋى مۇمكىن، ال ءمۇعالىم
- جاۋاپتاردى قاراپ شىعىڭىز جانە قاجەت بولعان جاعدايدا ولاردى جاقسارتىڭىز.
- وقۋشىلاردىڭ تولىق نەمەسە تولىق ۋزناتستىگىن ءبىلۋ ءۇشىن باسقا دا كومەكشى سۇراقتار قويىلۋى مۇمكىن
- ولەڭدى ءتۇسىندىڭىز بە:
- بۇل ولەڭنىڭ بايانداۋشىسى كىم؟ بۇل اقىن با؟
- ءسىز "پوەتيكالىق تۇلعا"دەپ نەنى تۇسىنەسىز؟
- ليريكالىق ولەڭنىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىرىڭىز؟
- اقىن بىرەۋگە نەمەسە وزىنە جۇگىنەدى مە؟
- ءسىز مونولوگتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟
- نەلىكتەن اقىن وسى شاقتى بۇكىل ولەڭدە قولدانادى؟
- نەلىكتەن اقىن سوڭعى ەكى جولدى قايتالادى؟
- ولەڭدەگى كەيبىر سويلەۋ فيگۋرالارىن ءتۇسىندىرىڭىز؟ (http://www.languageinindia.com/july2010/abrahamliterature.pdf)
ءار كەزەڭدە ءمۇعالىم وقۋشىلارعا نۇسقاۋلار /تۇسىنىكتەمەلەر بەرۋگە مىندەتتى. سونداي اق ولاردان جاۋاپ تابۋ ءۇشىن ينتەرنەت پەن كىتاپحاناعا كىرۋدى پايدالانۋدى سۇراۋعا بولادى.
2.1. كرەاتيۆتى جاتتىعۋلار
قايتا جازۋ جاتتىعۋلارى جانە رولدىك ءويىندار-مۇعالىم جاساي الاتىن ەكى شىعارماشىلىق ارەكەت بولىپ تابىلادى.
وقۋشىلاردىڭ ولەڭدى ءتۇسىنۋىن جانە باعالاۋىن جاقسارتۋ ءۇشىن جانە ولاردىڭ ەكسپرەسسيۆتى جانە قابىلداۋشى داعدىلارىن جاقسارتۋ ءۇشىن ەنگىزۋگە بولادى.
قايتا جازۋ ارەكەتتەرى "ەركىن" نەمەسە "باقىلاناتىن"بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى جاعدايدا وقۋشىلار پايدالانادى
ماتىننەن تۇسىنگەندەرىن ءوز سوزدەرىمەن ءبىلدىرۋ ەركىندىگىنە قول جەتكىزەدى.
مۇندا ولار پاراللەل ولەڭ جازا الادى، سول تاقىرىپتى باسقا فوندا قولدانا الادى.
ال باقىلاناتىن نەمەسە باسقارىلاتىن جازۋ جاتتىعۋلارىندا وقۋشىلارعا ۇسىنىستار بەرىلەدى.
ولاردان ولەڭدى بەلگىلى ءبىر سوزدەرمەن قىسقاشا بايانداۋ نەمەسە شىعارمانى باسقاشا اياقتالاتىن تۋىندى رەتىندە قايتا جازۋ سۇرالۋى مۇمكىن
رولدىك ويىنداردا ستۋدەنتتەردەن ءارتۇرلى رولدەردى الۋ سۇرالادى. مۇنداي ءىس-شارالار وقۋشىلارعا وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى ارتتىرۋعا جانە جاڭا شىعارماشلىق قابىلەتتى دامىتۋعا كومەكتەسەدى. زەرتتەلەتىن ولەڭ جاعدايىندا ءبىر وقۋشى پوەمانىڭ بايانداۋشىسى بولىپ تابىلاتىن پوەتيكالىق كەيىپكەردىڭ ءرولىن ويناسا، ال ەكىنشىسى - اتقا مىنگەن ساياحاتشى بولا الادى.
(http://www.languageinindia.com/july2010/abrahamliterature.pdf)
II. ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن ليريكالىق شىعارمالاردى وقۋ كەزىندە تۋىندايتىن ءتۇرلى قيىندىقتاردى تالداۋ جانە شەشۋ جولدارىن ۇسىنۋ
1.ليريكالىق شىعارمانى قابىلداۋداعى ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاستىق جانە پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن تالداۋ جانە وسى ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى وقىتۋ ۇدەرىسىندەگى كەدەرگىلەردى انىقتاۋ، ولاردى شەشۋگە باعىتتالعان وقىتۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزىلۋى ءتيىس شارتتار مەن ادىستەمەلەردى نەگىزدەۋ.
ۆ. گ. مارانگسمان وقۋشىنىڭ ونەرگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ ءتورت جاس كەزەڭىن انىقتادى:
1) باستاۋىش مەكتەپ-ونەرگە سيقىرلى ويىن رەتىندە قاراۋ؛
2) 5-6 سىنىپتار - وقۋشىلاردىڭ كوركەم شىعارمالاردى اڭعالدىق-رەاليستىك قابىلداۋى (كوركەم شىعارمانىڭ وقيعالارى مەن كەيىپكەرلەرى بۇل رەتتە شىن بار نارسە رەتىندە سەزىلەدى، ومىردەن كىتاپ بەتتەرىنە تىكەلەي كوشىرىلگەن شىنايىلىق رەتىندە قابىلدانادى؛ وقۋشىلار شىعارمادا اۆتوردى كورمەيدى، كوركەمدىك ماعىنانى ەسكەرمەيدى، بۇل ءوز كەزەگىندە ادەبي ءبىلىم بەرۋ پروسەسىندە اڭعالدىقتى جەڭۋدى تالاپ ەتەدى؛
سونىمەن بىرگە، مۇنداي قابىلداۋ جالپى جاناشىرلىق، شىنايىلىق سەكىلدى ادام بويىندا ساقتالۋى كەرەك قۇندى قاسيەتتەرگە يە)؛
3) 7-8 سىنىپتار، وندا كوركەمدىككە قاتىسى بار
شىعارما جەكە جانە سۋبەكتيۆتى بولادى، اۆتورلىق يدەيا ءوزىنىڭ جەكە ماسەلەلەرىمەن جاسىرىلادى؛ شىعارماداعى ەڭ قىزىقتى نارسە-بۇل ارەكەتتەر
كەيىپكەرلەر مەن ولاردىڭ موتيۆتەرى؛ بۇل جاسقا جانە پسيحولوگيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى: جەكە تۇلعانىڭ ءوزىن-وزى راستاۋ پروسەسى، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋى ءتان؛
4) 9-11 سىنىپتاردا كوركەمونەرگە كوڭىل بولىنەدى جانە
ونەر تۋىندىسىنىڭ فورماسى، ىشكى بايلانىستاردى ىزدەۋ ءجۇرىپ جاتادى؛ ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىن شىنايى ءومىر مەن ادەبيەتتى، ءار ءتۇرلى ونەر تۇرلەرىن سالىستىرۋ قىزىقتىرادى،
ونەر مەن كوركەمدىك دارالىقتىڭ دامۋىنىڭ تاريحي كەزەڭدەرىن سالىستىرۋ (بۇل ەرەكشەلىكتەر جاس پەن پسيحولوگيالىق وزگەرىستەرگە دە بايلانىستى: مەن جانە الەم - وسى جاستاعىلار ءۇشىن ورتالىق ماسەلە، 9-11 سىنىپتار-سەبەپتەر مەن سالدارلاردى، تانىم مەن بايلانىستاردى ءتۇسىنۋ كەزەڭى [8].
"ولەڭدى قابىلداۋى دامىعان توپتار ءۇشىن ءمۇعالىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن تالدانعان شىعارماعا جۇگىنۋدىڭ ماعىناسى جوق. وقىرمان سياقتى وقۋشى ەندى ءوز اسەرلەرى مەن باقىلاۋلارىن بايلانىستىرا وتىرىپ، شىعارمامەن جالعىز قالۋى كەرەك. ءۇشىنشى توپ وقۋشىلارىنىڭ باسقا رەاكسياسى باسقا ادىستەمەلىك قادامدى ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ول ولەڭنىڭ ەرەكشەلىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋعا باعىتتالعان تاپسىرمالار جۇيەسىن ازىرلەۋدەن تۇرادى. وسى توپتىڭ وقۋشىلارىنا ءمۇعالىم تاپسىرمالار بەرەدى"[20].
ليريكانى قابىلداۋدىڭ وقۋشىلاردىڭ جاس توپتارىنا تاۋەلدىلىگىن زەرتتەۋمەن ز.يا.رەزە، ن.د. مولداۆسكايا، ۆ. گ. مارانسمان جانە ت. ب. اينالىستى.
ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز جولىمەن ءجۇردى، ءبىراق ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى كوپ جاعىنان ۇقساس. ماسەلەن، زەرتتەۋشىلەر جوعارى سىنىپتارعا دەيىن كەيبىر وقۋشىلار پوەزيانى اڭعال-رەاليستىك قابىلداۋ ساتىسىندا تۇرادى دەگەن قورىتىندىعۆ كەلگەن. "الايدا، ستۋدەنتتەردىڭ ليريكانى قابىلداۋىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيلەرى 4-سىنىپتان باستاپ بايقالادى" [21].
بۇل تۋرالى ز. يا. رەزدىڭ ويى: "كەيبىر وقۋشىلار شىعارمانىڭ بەينەلى-ەموسيونالدى جاعىن قابىلداۋعا بەيىم، ال باسقالارى پوەتيكالىق ءماتىننىڭ ينتەللەكتۋالدى مازمۇنىنا تارتىلادى. 7-سىنىپتان باستاپ سۋبەكتيۆتى ساتتەر ماڭىزدىراق بولادى (ولار وزدەرىنە تىكەلەي اۋىسۋمەن وقيدى). ليريكاعا دەگەن مۇنداي كوزقاراستىڭ قاۋىپتىلىگى مىنادا: پوەزياعا تۇتىنۋشىلىق كوزقاراس قالىپتاسۋى مۇمكىن، تەك وقۋشىنىڭ وزىنە قاتىستى جاسىنا جانە ادەبي بىلىمىنە بايلانىستى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى ليريكاعا سانالى ەستەتيكالىق كوزقاراس قالىپتاستىرادى، "اڭعال رەاليزمنەن" تۇپكىلىكتى اۋىتقۋ پايدا بولادى (ەگەر سىنىپتا وقۋشىلاردىڭ دەربەستىگىن تاربيەلەۋ، ولاردىڭ قيالىن دامىتۋ بويىنشا جوسپارلى جۇمىس جۇرگىزىلسە)" [22].
2. ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ليريكالىق شىعارمالاردى وقىتۋ كەزىندەگى ەلەكتروندى قۇرىلعىلارعا دەگەن تاۋەلدىلىك ماسەلەسىن شەشۋ جولدارىن ۇسىنۋ
o ەلەكتروندى قۇرىلعىلاردى ساباق بارىسىندا ءتيىمدى پايدالانۋ
ەلەكتروندى قۇرىلعىلار كۇندەلىكتى ءومىردىڭ اجىراماس قۇرالىنا اينالعانىن مويىنداۋىمىز شارت. كلاسسيكالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ەسكى فورماسىنا ەتى ۇيرەنگەن ۇستازدار ءۇشىن گادجەتتەر تۇسىنىكسىز، ۇيرەنشىكتى ەمەس جانە ساباققا كەدەرگى كەلتىرەتىن وبەكت رەتىندە قابىلدانۋى مۇمكىن، الايدا وقۋشىلار ءۇشىن بۇل عالامتورداعى اقپاراتقا كە-كەلگەن ۋاقىتتا جول اشاتىن تاپتىرماس وقۋ مەن ۇيرەنۋ قۇرالى. سونىمەن قاتار الەم تالابى تەحنولوگيانى پايدالانۋ جاعىنا ىعىپ بارادى.
«جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ستاندارتى» قۇجاتىنىڭ 7ء-شى تارماعىندا كورسەتىلگەندەي،
جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى:
كەڭ اۋقىمدى داعدىلاردى دامىتۋ نەگىزىندە ءبىلىم الۋشىلاردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىمىن جالعاستىرۋى جانە كاسىبي ءوزىن-وزى انىقتاۋى ءۇشىن اكادەميالىق دايىندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە قولايلى ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىن جاساۋ بولىپ تابىلادى:
1) ءبىلىمدى فۋنكسيونالدىقپەن جانە شىعارماشىلىقپەن قولدانۋ؛
2) سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ؛
3) زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
4) اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ؛
5) كوممۋنيكاسيانىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن قولدانۋ؛
6) توپتا جانە جەكە جۇمىس جاساۋ بىلىگى؛
7) ماسەلەلەردى شەشۋى جانە شەشىم قابىلداۋ
اقپارات كوزى:(https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1800017669).
وسى سەبەپتەن ادەبيەت ساباعىندا سمارتفونداردى جيناپ الۋ، پايدالانۋعا تىيىم سالۋ وقۋشىلاردىڭ قۇقىعى مەن ەركىندىگىنە نۇقسان كەلتىرۋ رەتىندە عانا ەمەس، ارتقا تارتۋشىلىق رەتىندە قابىلدانىپ، ۇستاز بەن سىنىپ ورتاسىنداعى كونفليكتىگە الىپ كەلەدى. كونفليكتى اشىق وتپەسە دە، جاسىرىن فورمادا ءوتۋى مۇمكىن جانە بۇل ادەبيەتتى قۇقىقتى شەكتەۋشى، ەسكى زاماندا قالىپ قويعان سالا رەتىندە قاتە قابىلداۋعا الىپ كەلەدى. سوندىقتان، دجوش بيللينگ ايتقانداي، «ەگەر جاۋدى جەڭە الماساڭ، ونىمەن دوس بول» پرينسيپىنە كوشىپ، دۇشپان سانالاتىن گادجەتتەردى ساباقتى وقىتۋ پروسەسىنە ءتيىمدى پايدالانۋ جولىنا كوشۋ كەرەك. سمارتفونعا دەگەن تاۋەلدىلىك وقۋشىلاردىڭ دا، ءمۇعالىمنىڭ دە قاس جاۋى، ءبىراق ونىمەن جاۋلاسۋدىڭ ورنىنا كەرەمەت مۇمكىندىتەرىن ليريكانى وقىتۋدى جەدەل دە ەففەكتيۆتى ەتۋ ءۇشىن قولدانۋعا بولادى. مىسالى: تيك-توك جەلىسىندە ادەبي ترەند قالىپتاستىرۋ ليريكاعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى سىنىپتان تىس ۋاقىتتا دا ۇلكەن اۋديتورياعا تاراتۋدىڭ ءادىسى بولا الادى.
3. ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ليريكانى ۇيرەتۋدە ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا جانە سىنىپتاعى دۇرىس قارىم-قاتىناس اتموسفەراسىن قالىپتاسترىۋعا باعىتتالعان وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ جولدارىن ۇسىنۋ.
o ءان ارقىلى ۇيرەتۋ ولەڭ ءماتىنىن ەستە ساقتاۋدىڭ كريەۆتيۆتىدە زاماناۋي جولى.
مىسالى، «جەلسىز تۇندە جارىق اي» دەگەن ولەڭى حالىق اراسىندا ءان تۇرىندە كەڭىنەن تانىمال. ال اۋەنى جوق شىعارمالاردى وقۋشىلار وزدەرى قالاعان ىرعاققا كەلتىرىپ ايتۋىنا بولادى. سىنىپتا مۋزىكاعا جاقىن تالانتتى وقۋشىلار بار بولسا، ولار وسىنداي تاپسىرمانى وتە ساپالى ورىنداپ، وزدەرنى كورسەتە الادى. ال ليريكالىق شىعارمانى سىنىپتاستارىنىڭ تۋىندىسى تۇرىندە تىڭداپ كورگەن وزگە وقۋشىلار ءۇشىن، بۇل ليريكاعا جاڭا ءبىر تۇرعىدان قاراۋ مۇمكىندىگى بولماق.
o ساباقتىڭ ماڭىزدى تۇستارىن ۆيدەوماتەريال تۇرىنە كەلتىرۋ.
ۆيدەو قابىلداۋدى جەڭىل ەتەدى جانە وتىلگەن ساباقتى ۇيدە قايتالاۋدى قولجەتىمدى ەتەدى. قازاق تىلىندەگى ماتەريالدار مەن كونتەنت ازدىعىن ەسكەرسەك، اتالعان ءادىس وزەكتى بولىپ تابىلادى.
o ليريكالىق شىعارمانى ءتۇسىندىرۋ ساباعىن ءداستۇرلى تۇردە ەمەس، ويىن نەمەسە قويىلىم تۇرىندە وتكىزۋ.
ليريكا وزگە ونەر تۇرلەرىمەن عانا ەمەس، ومىرمەن دە قويان-قولتىق بايلانىستا دامىدى، سول سەبەپتەن ليرييكانى وقىتۋدا قۇر تەوريانى اۋىزشا ايتىپ قانا قويماي، بەلگىلى ءبىر شىعارمانى ومىرمەن بايلانىستىرىپ، سەزىنىپ ءوتۋ كەرەك. وسى ماقساتتا وقۋشىلار رولگە ءبولىنىپ قويىلىم قويسا بولادى. شىعارماشىلىق ەركىندىك پەن تاپسىرمانىڭ ارتۇرلىلىگى ليريكالىق شىعارمانىڭ ءماتنىنىڭ جاتتاپ الۋعا اتسالاسپاسا دا، باستىسى، ونىڭ ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنۋگە جول اشادى. اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىنۋ جانە قويىلىم ارقىلى باستان وتكەرىپ، ەموسيونالدىق تۇرعىدان سەزىنۋ – ليريكانىڭ ماقساتى دا وسى ەمەس پە؟
o دوڭگەلەك ۇستەل پىكىرتالاسى تۇرىندە ليريكالىق شىعارمانى ەركىن فورماتتا تالقىلاۋ.
وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ، ولەڭدى دوڭگەلەك ۇستەل توڭىرەگىندە تالقىعا سالۋ جانە ءار پىكىردى تىڭداپ، باعالاي ءبىلۋ. ءجونسىز سىن ايتپاۋ. پىكىرتالاس سوڭىندا ورتاق شەشىمگە كەلۋ نەمەسە قاراما-قارسى پىكىرلەردىڭ قالۋعا قۇقىلىعىن العا تارتۋ. بۇل رەتتە وقۋشى تەك اۆتوريتەتتى پىكىردى جاتتاپ الماۋى قاجەت، قايتا اركىم ءوز پىكىرىن جەتكىزە الۋى قاجەت. پىكىر الماسۋ ارقىلى وقۋشىلار ءوز سۇراقتارىن مۇعالىمگە ەركىن تۇردە قويىپ، تولىققاندى جاۋاپ الا الۋى كەرەك، كەلىسپەيتىن تۇستارىن ايتىپ، ارگۋمەنتتى تۇردە ءوز پوزيسياسىن قورعاي الۋى شارت. مۇنداي ءادىس ءبىلىم الۋدى مەيلىنشە ەركىن ءارى جاعىمدى ەتەدى. وقۋشىلاردىڭ ولەڭ اۆتورىمەن نەمەسە ءمۇعالىمنىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەۋشىلىگى ىشكە بۇعىلىپ، كەيىن وقۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن پسيحولوگيالىق پروتەست كۇيىندە قالمايدى، كەرىسىنشە ولەڭدى تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە، تاقىرىپتى ودان ءارى زەرتتەۋگە دەگەن قۇلشىنىسىن ارتتتىرادى. وقۋشىلاردىڭ ءوزارا اقىلداسۋى جانە ءسوز تالاستىرۋى، ءتۇرلى كوزقاراستارمەن تانىسۋعا، بەرلگەن تاقىرىپتى جان-جاقتى قاراستىرۋعا سەپ بولادى.
بۇل رەتتە سىنىپتا ايتىلعان كوزقاراستار بۇرىس نەمەسە دۇرىس دەپ كونسەرۆاتيۆتى تۇردە شورت كەسىلمەۋى كەرەك، ءار پىكىر تەڭدەي تىڭدالىپ، قارسى پىكىر دالەلمەن كەلتىرىلۋى كەرەك. ءمۇعالىم ءوز سۋبەكتيۆتى كوزقاراسىن جالعىز دۇرىس پىكىر دەپ، وقۋشىلاردى سول پىكىردى قابىلداۋعا ماجبۇرلەمەۋى شارت. سۇراقتارعا جاۋاپ تابىلماعان جاعدايدا، شىنايى تۇرعىدا «بىلمەيمىن، ءبىراق كەلەسى ساباققا وسى ساۋالدىڭ جاۋابىن تاۋىپ كەلۋگە تىرىسالىق» دەپ جاۋاپ بەرىلگەنى دۇرىسىراق، ۇستاز جاۋاپ بەرۋدەن جالتارسا نەمەسە جالعان سويلەسە، بۇل وقۋشىلاردىڭ وعان دەگەن سەنىمىن تومەندەتەدى، ال كەمشىلىكتى مويىنداۋى مەن شىنايىلىعى، ىزدەنىسكە بىرگە شاقىرۋى وڭ ناتيجە بەرەدى. سىنىپتاعى اشىقتىق، قاتەلەسۋگە قورىقپاۋ مەن تەڭدىك وقۋ اتموسفەراسىن قولايلى ءارى جاعىمدى ەتىپ، ساباقتىڭ تەك شەكتەلىپ قالعان قاتال تارتىپكە باعىنعان پروسەسس ەمەس، ۇزدىكسىز دە كەڭشەڭبەرلى ىزدەنىستىڭ ءبىر بولشەگى ەكەندىگىن وقۋشىلارعا سەزدىرەدى.
قورىتىندى
وسى زەرتتەۋ جۇمىسىندا ليريكانى ورتا مەكتەپتە وقىتۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى قاراستىرىلدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. سيلمان ت. ي. "ليريكا تۋرالى جازبالار" –ل.: "كەڭەستىك جازۋشى"، لەنينگرادتىق ءبولىم، 1977. -223 بەت.
2. گولوۆەنچەنكو ف. م. "ادەبيەتتانۋعا كىرىسپە" -م.، 1979 -318 بەت .
3. «جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى اياسىندا قازاق ادەبيەتىن ورتا مەكتەپتەردە وقىتۋدىڭ ӛزەكتى ماسەلەلەرى»: رەسپۋبليكالىق عىلىميپراكتيكالىق كونفەرەنسيا ماتەريالدارى. ەلەكتروندى جيناق. – الماتى، 2019. – 126 ب. (https://pps.kaznu.kz/ru/Main/FileShow2/155587/91/1/13393/2019//)
4. – «نەگىزگى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ستاندارتى» (https://online.zakon.kz/Document/؟doc_id=33988830&pos=6؛-106#pos=6؛-106)
5. «جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ستاندارتى» (https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1800017669)
6. قازاق ادەبيەتىن وقىتۋ ادىستەمەسى: وقۋلىق – جۇماقايەۆا ب.د.
الماتى، «قىزدار ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى، 2015. – 242 بەت. (https://lib.kainar-edu.kz/wp-content/uploads/2018/01/Kazak_adebietin_okytu_adistemesi_Zhumakaeva.pdf)
7. . كورست ن.و. ۆوسپرياتيە ليتەراتۋرنوگو پرويزۆەدەنيا ي ەگو اناليز ۆ شكولە//ۆوپروسى اناليزا ليتەراتۋرنىح پرويزۆەدەنيي. –م،. 1969 (http://uchitel.uss.dvfu.ru/wp-content/uploads/pdf)
8. انتيپوۆا-ا.م.-ۆوسپر.-حۋد.-پرويزۆ.-چيتاتەلەم-شكولنيكوم-كاك-ناۋچنايا-پروبلەما.، ستر 65.
9. «الەۋمەتتىك پەداگوگيكا قازىرگى زامانعى الەۋمەتتىك تانىمنىڭ يدەيالارى مەن تەوريالارى كونتەكسىندە» ءدارىس ماتەريالدارى، دوسەنت قاسىموۆا روزا سادىكوۆنا، اعا وقىتۋشى رامازانوۆا سامال اميرگالييەۆنا (https://pps.kaznu.kz/2/Main/FileShow/402530/105/123/7676/0/2014/2)
10. . رەمشميدت ح. پودروستكوۆىي ي يۋنوشەسكيي ۆوزراست: پروبلەمى ستانوۆلەنيا ليچنوستي. – م.، 1994
11. . قازاق ادەبيەتىن وقىتۋ ادىستەمەسى: وقۋلىق – جۇماقايەۆا ب.د.
الماتى، «قىزدار ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى، 2015. – 242 بەت.
12. ف. ب. بورىبەكوۆا، ن. ج. جاناتبەكوۆا قازىرگى زامانعى پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالار: وقۋلىق. – الماتى: 2014. – 360 بەت (http://rmebrk.kz/bilim/boribekova-kazirgi.pdf)
13. . نۇرماحانوۆ ج.، دايىروۆ ءا.، «ورتا مەكتەپتە ليريكانى وقىتۋ»، الماتى، 1991، 131 بەت
14. قىدىرشايەۆ ا. ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ادىسكەر ءىزباسارلارى. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى. 1988، № 2.
15. The Teaching of Literature Irene Pieper، Johann Wolfgang Goethe-Universität Frankfurt Intergovernmental Conference Languages of Schooling: towards a Framework for Europe Strasbourg 16-18 October 2006 (https://rm.coe.int/16805c73e1)
16. Language in India، 80 10 : 7 July 2010 Abraham Panavelil Abraham، Ph.D. Teaching Literature through Language - Some Considerations (http://www.languageinindia.com/july2010/abrahamliterature.pdf)
17. Dutta، Sujit K (2001). "Teaching Poetry in the School Classroom…".CAUSE.Num.24
18. Brumfit، Christopher & Carter، Ronald (Eds). (1986) Literature& Language Teaching. Oxford& New York: OUP.
19. پروبلەمى يزۋچەنيا ليتەراتۋرى ۆ سوۆرەمەننوم ينفورماسيوننووبرازوۆاتەلنوم پروسترانستۆە. XXII گولۋبكوۆسكيە چتەنيا: ماتەريالى مەجدۋنارودنوي ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنسيي، 2122 مارتا 2014 گ. / وتۆ. رەد. ۆ. ف. چەرتوۆ. – م.: يزد-ۆو «ەكون-ينفورم»، 2015. –(https://istina.msu.ru/download/11127287/1g6K3U:408x5dYt-GCQjoLSyb_DiTsUKvw/)
20. تودوروۆ ل. ۆ. "مەكتەپتەگى ولەڭمەن جۇمىس". - م.، اعارتۋ، 1965. - 184 بەت. -55.
21. رەدوزۋبوۆ س. پ. "باستاۋىش مەكتەپتەگى ورىس ءتىلىنىڭ ادىستەمەسى". - م.: ۋچپەدگيز، 1954.-288 بەت.
22. رەزە ز. يا. "مەكتەپتەگى ليريكانى وقۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى". - كۋيبىشيەۆ، 1974. - 115 -119 بەتتەر.
پايدالانىلعان اقپارات كوزدەرىنە سىلتەمە:
1. https://www.zharar.ru/kz/bilim/shygarma/2722-abay.html
2. https://kazaksha.info/%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82/%D0%B0
قوسىمشا:
ساۋالناما:
فورماتى: ونلاين
ءتۇرى: ءانونيمدى
رەسپوندەنتتىك بازا: ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى
رەسپوندەنتتىك بازاعا تالداۋ جاساۋ:
قاتىسۋشىلار سانى: 60 وقۋشى
قاتىسۋشىلار جاسى: 10-15 جاس ارالىعى (
جىنىسى: 30 ەر بالا، 30 قىز بالا
وقۋ ۇلگەرىمى: 20 ۇزدىك وقۋشى، 20 ورتاشا ۇلگەرىمدى وقۋشى جانە 20 وقۋ ۇلگەرىمى ناشار وقۋشى
ەسكەرتۋ: زەرتتەۋ ناتيجەسى مەيلىنشە ناقتى بولۋى ءۇشىن رەسپوندەنتتەر جاستىق، جىنىستىق، وقۋ ۇلگەرىمدىك بەلگىلەرى بويىنشا تەڭدەي ۇلەستىرىممەن الىندى
ساۋالناما سۇراقتارى جانە الىنعان جاۋاپتار:
1. ءسىز وقيتىن مەكتەپتە ادەبيەت ساباعىندا ليريكالىق شىعارما وقىتىلادى ما؟
جاۋاپ:
• ءيا – 58
• جوق – 0
• بىلمەيمىن - 2
2. ليريكالىق شىعارمانى وقۋ پروسەسى ۇنايدى ما؟
جاۋاپ:
• ءيا – 36
• جوق – 19
• نەيترالدى - 5
3. نە سەبەپتەن ؟
جاۋاپ:
ۇنايدى، سەبەبى:
- ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتادى
- ءمازمۇنى قىزىقتى
- ءتىل بايلىعىن دامىتادى
- شابىت بەرەدى
- ولەڭدە ادام سەزىمى مەن ەموسياسىن ءدوپ باسىا ايتۋ شەبەرلىگى بار
- بىلمەيمىن، بالا كەزدەن ادەبيەت جالپى تۇردە ۇنايدى، اسىرەسە ليريكا
ۇنامايدى، سەبەبى:
- جاتتاۋ قيىن
- شىعارمالاردىڭ سوزدەرى تۇسىنىسكسىز
- جامان باعا الامىن
- قىزىق ەمەس، ءىش پىستىرادى
- پايداسىز اقپارات دەپ ويلايمىن
- سىنىپ الدىندا ولەڭ وقۋعا قىسىلامىن
- نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن بىلمەيمىن
- قازاقشا وقۋعا قينالامىن
نەيترالدى، سەبەبى:
- كەيبىر كەزدەرى قىزىقتى ولەڭدەر كەزدەسەدى، ال كەي كەزدەرى تۇسىنىكسىز شىعارمالاردى وتەمىز
- شىعارمانى تالداۋ ۇنايدى. ءبىراق جاتتاۋ ۇنامايدى
4. ليريكالىق شىعارمانى وقۋدا ساباق بارىسىندا نە وزگەرگەنىن قالايسىز؟
جاۋاپ:
- ليريكالىق شىعارما جازعان اۆتورلاردىڭ كوزقاراسىمەن تانىسۋ قىزىقتى، ءبىراق ينتەرپرەتاسيالاعاندا تەك ءمۇعالىمنىڭ ايتقانىن قايتالاپ ايتۋ ۇنامايدى، ءوز كوزقاراسىمدى اشىق بىلدىرگىم كەلەدى
- تەك ەسكى زاماننىڭ اۆتورلارىمەن ەمەس، قازىرگى ءتىرى اۆتورلاردىڭ شىعارماالارىمەن دە تانىسقىم كەلەدى، وسى زامانعا قاتىستى ليريكالىق شىعارمالار وقىتىلسا دەيمىن
- ولەڭدى جاتتاپ ايتۋ مىندەتتى ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە بەرىلمەسە ەكەن دەيمىن، سەبەبى ەستە ساقتاۋ قيىن جانە جاتتاپ كەلسەڭ دە ۇمىتىپ قالاتىن كەزدەر ءجيى بولادى. سودان كەيىن ناشار باعا الىپ قالامىن
- ساباق بارىسى قىزىقتى بولسا دەيمىن
- ليريكالىق شىعارما مەن ادەبيەت كەرەكسىز دەپ سانايمىن، بۇل ءپاندى مۇلدەم الىپ تاستاعانىن قالايمىن
- ءمۇعالىمدى اۋىستىرعىم كەلەدى، تىم قاتال جانە ساباق ءوتۋى ۇنامايدى
- ساباق تەك وقىعىسى كەلگەن وقۋشىلارعا بولەك وتسە ەكەن دەيمىن، شۋلاپ كەدەرگى جاسايتىندار كوپ
- ساباق ۋاقىتى تىم قىسقا، تاقىرىپتى اشىپ ۇلگەرمەيمىز
- ساباق تىم ۇزاق، بىتكەشە ۇيقىم كەلەدى
5. ليريكالىق شىعارمانى جاتتاۋ ماڭىزدى ما الدە ءتۇسىنۋ مە؟
جاۋاپ:
- جاتتاۋ – 10
- ءتۇسىنۋ – 40
- ەكەۋى دە تەڭدەي ماڭىزدى - 10
6. ليريكا دەگەنىمىز نە؟ ليريكالىق شىعارمالاردى بىلەسىڭ بە؟
جاۋاپ:
- تولىق جانە ناقتى جاۋاپ بەرە الدى - 3
- جاتتاندى انىقتاما بەرە الدى، ءبىراق ليريكانىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيتىنىن جەتكىزدى – 28
- جالپى تۇسىنىگى بار، ءبىراق جاۋاپتا قاتەلەر كەزدەسەدى – 12
- تەك ليريكالىق شىعارماعا مىسال كەلتىرە الدى، ءبىراق انىقتاما بەرە المادى – 11
- جاۋاپ بەرە المادى – 6
ەسكەرتۋ: جاۋاپ مەيلىنشە شىنايى بولۋى ءۇشىن، ساۋالناما ءانونيمدى تۇردە جانە ونلاين جۇرگىزىلدى
سۇحبات:
فورماتى: بەتپە – بەت سۇحبات الۋ
ءتۇرى: ءانونيمدى
قاتىسۋشىلار: ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا قازاق ادەبيەتى پانىنەن ءبىلىم بەرۋشى ۇستازدار
سانى: 5 رەسپوندەنت
جاسى: 31-42
جىنىسى: 1 ەر جانە 4 ايەل
ليريكانى وقىتۋدا سىنىپتا قولدانىلاتىن ادىستەردى سۇراستىردىم، مۇعالىمدەر بەرگەن جاۋاپتار ۇقساس بولدى جانە الىنعان جاۋاپتاردى بىلاي رەتتەستىرۋگە بولادى:
ساباق جۇرگىزۋ بارىسى:
1. ليريكا ۇعىمىنا انىقتاما بەرۋ جانە ونى داپتەرگە جازدىرۋ؛
2. وقۋشىلارعا وقۋلىقتا بەرىلگەن ليريكالىق شىعارمانى كەزەكپەن وقىتۋ؛
3. ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە ءمۇعالىم تاڭداپ بەرگەن ليريكالىق شىعارمانى جاتتاپ كەلۋدى تاپسىرۋ؛
4. ليريكالىق شىعارمانى قۇرىلىمنا قاراي تالداۋ، وتىلگەن شىعارمانىڭ ماعىناسىن وقۋشىلاردىڭ ءوز سوزىمەن جەتكىزۋىن سۇراۋ؛
5. پىسىقتاۋ سۇراقتارىن قويۋ نەمەسە تەست جۇرگىزۋ
6. الىنعان جاۋاپتار مەن وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتسۋداعى بەلسەندىلىگىنە قاراي ولاردى باعالاۋ؛
كۇندەلىكتى ساباق كەزىندە وقۋشىلار ادەتتە جەكە نەمەسە جۇپپەن جۇمىس جاسايتىندىعى ايتىلدى
ساباق ماتەريالدارى رەتىندە پرەزەنتاسيالار، وقۋلىقتار، تاراتپا ماتەريالدار (تەست پاراقتار، جازباشا تاپسىرالار بلانكتەرى، وتىلەتىن شىعارما باسىلىپ شىعارىلعان پاراقتار) قولدانىلاتىنى انىقتالدى
اشىق ساباقتا قولدانىلاتىن ادىستەردى سۇراعانىمدا، ءبىر قىزىعى، جاۋاپتار ءار ءتۇرلى بولدى:
- توپتىق جۇمىس جاساۋ ءۇشىن وقۋشىلار جەرەبە تاساتۋ ارقىلى شاعىن توپتارعا ءبولىنۋى كەرەك
- توپتار وزدەرىنە تيەسسىلى تاپسىرماعا ساي بەلگىلەنگەن مەرزىم ىشىندە پلاكات جاساپ، تاقىرىپتى سىنىپ الدىندا قورعاپ شىعۋى كەرەك
- جەكە جۇمىس ءۇشىن وقۋشىلار تاقىرىپقا ساي كۆيز ءوتىپ، ونلاين كروسسۆوردتى جىلدام شەشۋى قاجەت
- ساباق سوڭىندا اركىم ساباققا جانە بىر-بىرىنە باعا بەرۋى كەرەك
تاعى دا:
- ليريكالىق شىعارمانى مانەرلەپ وقۋ
- تاقىرىپقا ساي ۆيدەوماتەريالدار كورسەتۋ
سەكىلدى ءىس-شارالار جۇرگىىزىلەدى
قورىتىندى:
1. مەن سۇحبات العان ۇستازداردىڭ ساباق ءوتۋ ادىستەرى ۇقساس؛
سەبەپ -سالدارى: ءبىر جاعىنان وزىندىك ستاندارتقا باعىتتالسا، ەكىنشى جاعىنان ۇستازدىڭ ينديۆيدۋالدىعىن جويۋى مۇمكىن
2. اشىق ساباقتارعا كۇندەلىكتى ساباقتان گورى كوبىرەك ءمان بەرىلەدى.
ءمۇنىڭ بولجامدى سەبەپتەرى:
- تەكسەرۋشى كوميسسيا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك، ياعني سىرتقى باقىلاۋ
- كۇندەلىكتى ساباقتى ساپالى وتكىزۋگە رەسۋرستىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جانە ساباق ءوتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ كەمشىلىكەرى
- ءمۇعالىمنىڭ جۇمىس ورنىنداعى نەمەسە وزگە دە نەگاتيۆتى فاكتورلارعا بايلانىستى ءبالام بەرۋگە دەگە موتيۆاسياسىنىڭ تومەندەۋى بولۋى مۇمكىن.
سالدارى:
ء-بىلىم بەرۋ ساپاسىندا پروگرەسس بولماۋى؛
You Might Also Like
-
سوناۋ زاماننان اتا-بابامىزدىڭ بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىن ۇشىمەن بىزگە بايلىق ەتىپ قالدىرعان قازىناسى، كەڭ بايتاق جەرىمىز، تاۋەلسىز ەلىمىز – قازاقستان. باسقا ەلدەرگە ساياحاتتاۋدى، ا...
-
يسلام قۇندىلىقتارى مەن قازاق ءسالت-داستۇرىنىڭ ساباقتاستىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ ...
