دەريەۆنيادا تۇرعىم كەلەدى
نيكولاي گريگوريەۆيچ كۋزوۆنيكوۆ دەيتىن بىرەۋ جۇرت قاتارلى تىرشىلىك ەتىپ، جاپ-جاقسى ءومىر ءسۇردى. وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا حالىققا قوزعاۋ سالعان ۇلى كۇش سەرپىنى مۇنى دا دەريەۆنيادان جۇلىپ الدى دا كەتتى. العاشقى كەزدە اۋىلدى اڭساپ ءجۇردى، ءبىراق ۇيرەنە كەلە قالادا شامالى دا بولسا ەتىڭ ءتىرى، تاۋ قوپارىپ، تاس جارىپ، سونشالىقتى كۇش سالماي-اق قينالماي تىرشىلىك ەتۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندى. كەيىن قويما جۇمىسىنا اۋىستى، سودان ءومىر بويى قويماشى بوپ قالدى، ءتىپتى سوعىس كەزىندە دە وسى جۇمىستى اتقاردى. بۇگىندە ول ۇلكەن قالادا، جاقسى پاتەردە، ەر جەتكەن بالالارىنان بولەك تۇرادى، قارتايدى، زەينەتكە شىقپاق ويى بار. ول قويمادان زات ۇرلاپ كوردى مە؟ قالاي دەسە بولار ەدى... جوعارى دارەجەلى زاڭ ءبىلىمى بار الدەبىرەۋدىڭ تۇسىنىگىنشە ءيا، ۇرلادى، ال باسالقالى ادامنىڭ تۇسىنىگىنشە ول ۇرلىق ەمەس: ەشنارسەدەن مۇقتاجدىق كورمەس ءۇشىن وزىنە قانشا كەرەك بولسا سونشا الدى، ەگەر ونىڭ قولىنان قانشاما دۇنيە وتكەنىنە كوز جىبەرىپ ەسكەرەر بولساڭ، ۇرلىق دەگەن ويدىڭ ءوزى تۇككە تۇرعىسىز بوپ شىعادى. سوندايدا ۇرلىق بولا ما ەكەن! ول الىپ باقتى، ءبىراق ەشقاشان الجاسقان جوق، ءوزىنىڭ باسقالاردان جاقسى تۇراتىنىن ەشقاشان كورسەتكەن دە جوق. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەت زناچوگىن تاققانداردىڭ دا بىردە-بىرى ونىڭ ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن جوق. نيكولاي گريگوريەۆيچي ار-ۇيات ەشقاشان مازالاپ تا كورگەن جوق. بۇل ونىڭ ار-ۇياتتان بەزگەن ادام ەكەندىگىنەن ەمەس، اتاماڭىز، ءتۇۋ باستان وسىلايشا قالىپ الىپ كەتكەن: ارى-بەرىدەن سوڭ ار-ۇياتتىڭ نەسى بار بۇل ارادا؟ تەك ەبىن تاۋىپ ۇقساتا ءبىل، ۇرىنشاق بولما، قۇنىقپا، ءجونىڭدى ءبىل، ال ار-ۇيات دەگەنىڭىز... بۇل!.. قالتارىستا تۇرعاندا ار-ۇياتتى ءسوز ەتۋگە دە بولادى، ءبىراق سولاي بولسا دا ءوز باسىڭ ءبارىن دە باستان-اياق ويلاستىر، ءبارىن دە ولشەپ-پىشىپ، تەكسەرىپ، ورايلاستىرىپ ال سوندا تىنىش ۇيىقتايسىڭ مەيلى، ودان ءارى ار-ينابات ءۇشىن باسقا بىرەۋلەردىڭ جانى اۋىرسا، اۋىرا بەرسىن. ال ەندى ەتەگىڭدى جابا الماي جاتىپ ار-ۇيات جايلى داۋرىعۋ اقىلدىنىڭ ءىسى ەمەس.
قىسقاسى، ءبارى دە ورنىندا، ءبۇلىنىپ-جارىلعان ەشتەڭە جوق. نيكولاي گريگوريەۆيچ ءوزىنىڭ ءومىر جولىن اياقتاۋعا جاقىن. كوڭىلى ءتۇسىپ كەتكەندە وزىنە-وزى: "جارايسىڭ، تۇرمەدە دە وتىرعان جوقسىڭ، سوعىستا وققا دا الدىرعان جوقسىڭ" دەيدى.
الايدا نيكولاي گريگوريەۆيچتىڭ باسىندا ەرەكشە ءبىر سىر بار-دى، ءبىراق مۇنىڭ نەلىكتەن پايدا بولعانىن بىلمەيتىن، ءتىپتى بىلگىسى كەلە قالعان كەزىندە دە تۇسىنىگى جەتپەستەي ەدى. ءبىراق مۇنى تۇسىنگىسى كەلمەدى جانە ول جايىندا ويلانىپ-تولعانىپ تا جاتپادى، ال وسى ءبىر جەلىككە (مۇنىڭ ءوزى جەلىك پە، جوق الدە باسقا ما، الدىمەن وسىنىڭ دا بايىبىنا بارۋ كەرەك) ول مۇلدە بەرىلىپ كەتتى.
سوڭعى بەس-التى جىل بويى ول بىلاي ىستەپ كەلدى.
سەنبى كۇنى، جۇمىستان سوڭ، ۇيدە ايەلى كۇتىپ وتىرعاندا، شارۋاسى جايلى، كوڭىلى كوتەرىڭكى كەزدىڭ وزىندە-اق ول ءبىر ستاقان اراقتى تاستاپ الىپ ترامۆايعا وتىرىپ ۆوكزالعا باراتىن. قالاداعى ۆوكزال ۇلكەن، قاشاندا بولسىن وندا ادام دەگەنىڭىز قۇمىرسقاداي ءورىپ جۇرەدى. سونداعى دارەتحانا جانىندا شىلىم تارتاتىن ورىن بار. وندا كۇندىز-تۇنى بىردەي ادام كوپ جينالادى دا، ءتۇتىن بۋداقتاپ، ابىر-سابىر ساپىرىلىس بولىپ جاتادى. نيكولاي گريگوريەۆيچ سالىپ-ۇرىپ وسىندا كەلەدى. سونان سوڭ ول دا اڭگىمەگە ارالاسادى.
— جىگىتتەر؟ — دەدى ول سالعان جەردەن، — دەريەۆنيادان كەلگەن قايسىڭ بارسىڭ؟
وندايلار ءارقاشاندا كوپ بولاتىن. سول اراداعى توپىرلاسىپ تۇرعانداردىڭ دەنى دەريەۆنيادان.
— نە ايتپاقسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى ولار بۇدان. — ول نەگە كەرەك ساعان؟
— دەريەۆنياعا بارىپ تۇراقتايىنشى دەگەن ەدىم. بىلەتىندەرىڭ بار شىعار: ەشقايدا تاجىريبەلى قويما قىزمەتشىسى كەرەك ەمەس پە ەكەن؟ وسى سالادا وتىز ءتورت جىل قىزمەت ىستەگەن ەدىم. — بۇدان سوڭ نيكولاي گريگوريەۆيچ ءوزىنىڭ دەريەۆنيادان شىققان ادام ەكەنىن، ودان كەتكەلى كوپ بولعانىن، ءومىر بويى قويماشى بولىپ قىزمەت ىستەگەنىن، ەندى قارتايعان شاعىندا دەريەۆنياعا قايتىپ بارعىسى كەلەتىنىن اسپاي-ساسپاي، باپپەن، قالتقىسىز باياندايدى... باسى وسىدان باستالاتىن. ءبارى دە مۇنى سالعاننان قۇپتاپ، ەگەر دەريەۆنيادا تۋىپ-وسكەن ەكەنسىڭ، قانشاما قالا كەزگەنىڭمەن، ءبارىبىر ەرتە مە، كەش پە، دەريەۆنيانى اڭساماي تۇرا المايسىڭ دەسەدى. ودان ءارى مۇنىڭ تاڭداۋىنا دەريەۆنيالار ۇسىنادى. نيكولاي گريگوريەۆيچ ولاردىڭ مەكەن-جايلارىن جازىپ الىپ ۇلگەرمەستەن ءبىرى ىرەپ، ءبىرى سويىپ، داۋلاسا باستايدى.
— سەن قويا تۇر، ۆيازوۆكاڭدى تىقپالاماي!..
— سەن ونى بىلەتىن بە ەدىڭ؟ نەمەنەگە ەكى قولىڭدى ەربەڭدەتە قالدىڭ؟! وندا بىردە-بىر رەت بولىپ كورسەڭ ەكەن-اۋ؟
— ۆيازوۆكادا ما؟ بىلگەندە مەن بىلەيىن، سەنىڭ ۆيازوۆكاڭدى! قۇداي-اۋ ساقتاي گور، ۆيازوۆكا دەيدى! ءوزى قارتايىپ كەلگەن ادامعا تابيعاتى جاقسى جەر كەرەك ەمەس پە...
— تابيعات دەگەن نە ول؟ — دەسەدى باسقالارى. — تابيعاتتان ەمەس، جۇمىستان باستاۋ كەرەك قوي. سەندەردىڭ ۆيازوۆكالارىڭدى مەن بىلمەيمىن، ال وزىڭدە قويما بار ما؟ بۇل كىسى بارىنەن دە بۇرىن جۇمىس جايىن سۇراپ تۇر عوي.
— جوق، — دەيدى نيكولاي گريگوريەۆيچ،تابيعاتىنىڭ جاقسى بولعانى دا تەرىس ەمەس، ارينە...
— ءيا، اڭگىمە سوندا! قويما دەگەن ءسوز بە ەكەن! قويمانىڭ اتى قويما، بۇگىندە قويماسىز جەر جوق. ەگەر، ماسەلەنكي...
— سەندەر كەڭىردەكتەن باسقا نە بىلەتىن ەدىڭدەر. — دەدى ماڭعازسىعان بىرەۋى. — ال قويما دەدىڭدەر، ونىڭ بارلىق جەردە بار ەكەنى دە راس، سوندا ماسەلەنكي، تۇرعىن ءۇي جاعى شە؟ بىزدە قويما دا، وزەن دە، كول دە بار، ال ءۇي جاعى وتە قىمبات.
— شامامەن ايتقاندا قانشا؟ — دەپ نيكولاي گريگوريەۆيچتىڭ انىقتاي تۇسكىسى كەلدى.
— قاندايى كەرەك ەكەنىنە بايلانىستى دا.
— ايتالىق، ءاستى-ۇستى تاقتايلى ەكى بولمەلى ءۇي. ءالى دە بولسا سىنى قاشىپ كونەرە قويماعان بولسا.
— قورا-قوپسىسىمەن بە؟
— ارينە، مونشاسى، وتىن ۇيەتىن سارايى بولسا... جۇك قوياتىن ىقتىرمالى جاپپا دەگەن سياقتىلارى بولسا ءتىپتى جاقسى. قول بوس كەزىندە تاقتاي سۇرگىلەيتىنىم بار ەدى.
— ەگەر، ايتالىق، ەكى بولمەلى جاقسى ءۇي،اناۋ مولشەرلەي باستادى، — مونشاسىماعى...
— مونشاسى مىجىرايعان بىردەڭە ەمەس، جاقسى بولسىن.
— مونشاسى جاقسى، تاقتايدان سالىنعان سارايى بار، بىزدە ساراي بىتكەن كوبىنە سول اعاشتان جاسالادى...
— دەريەۆنيادا تاقتاي تىلەتىن ورىن بار شىعار؟
— دەريەۆنيانىڭ وزىندە ەمەس، بولىمشەسىندە.
— سولاي ما؟
— ادالىن ايتساق، باقشاسى دا كوڭىلدەگىدەي.
— كەمپىر ەكەۋمىزگە ونشا ۇلكەن باقشانىڭ كەرەگى دە جوق.
— بىلايشا دۇرىس، قازىرگى كەزدە قايدا دا بولسىن ۇلكەن باقشا جوق، ول جاق — بۇل جاعىن ەسەپتەپ كەلگەندە ءۇش، ءۇش جارىم بولىپ قالار...
— مىڭ با؟! — دەپ تاڭىرقادى بىرەۋى.
— جوق، سوم، — دەپ كەكەدى ماڭعازسىعان جىگىت.
— قويا عوي، بوسىڭكىرەپ جىبەردىڭ بىلەم، ەشقايدا ونداي باعا جوق، — دەپ ءشۇبالاندى باسقالارى.
ماڭعازسىعان جىگىت شامدانىپ قالدى.
— سەندەردىڭ الدارىڭدا مەن نە ءۇشىن بوسپەكپىن؟ مەنىڭ ءوز ءۇيىمدى الا گور دەپ تۇرعان جوقپىن، شىندىقتى ايتتىم. مىنا كىسى سۇرادى عوي...
— نەلىكتەن ولاي؟ قايداعى ءبىر جەر-كوكتە جوق باعانى ايتاسىڭ. سونشالىق نەمەنە ەدى ولارىڭ؟
— ەشتەڭە دە ەمەس، سوۆحوز.
— ولاي بولسا، سونشا نەگە قىمبات؟ ونداعىلاردىڭ ەسى اۋىسقان بولار؟
— ءبىزدىڭ ەسىمىز دۇرىس، ەسى اۋىسقان قۇرىلىس باسىنداعىلار، مەن ونى وتىنعا شىعارىپتى دەپ تە ەسىتتىم. ال ەسى اۋىسقان كەرەك بولسا. مۇنى ءوزىم دە تۇسىنە العانىم جوق.
— مەن دە سولاي دەپ ەسىتكەن ەدىم. ءۇش ءجۇز سومعا جاقسى ءۇي ساتىپ الۋعا بولادى دەسكەن-دى.
— ال ءۇش ءجۇز بولسىن، بولماسىن...
— سەنىڭ دەريەۆنياڭنىڭ اتى قالاي؟ — نيكولاي گريگوريەۆيچ جازا باستادى.
— زاۆاليحا. دەريەۆنيا ەمەس، سەلو.
— قاي جاقتا!
— ءقازىر وسى ارادان شىعىپ بارا قالار بولساڭىز... — سەلونىڭ ادامى سەلوسىنىڭ قاي جاقتا ەكەنىن، وعان قالاي بارۋ كەرەك ەكەنىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى.
— اۋدان ورتالىعى ما ەدى؟
— بۇرىن اۋدان ورتالىعى بولعان، ال كەيىن، اۋدانداردى ىرىلەندىرۋ كەزىندە ءبىز كراسنودار اۋدانىنا قوسىلىپ كەتتىك تە، بىزدىكى ورتالىق مەكەن بولىپ قالدى.
— وندا جۇك تۇسىرەتىن بازا بار شىعار؟ — دەپ قاداعالاپ سۇرادى نيكولاي گريگوريەۆيچ.
انا جىگىت مۇنى تىڭداپ بوپ، ءبارىن دە باجايلاي ايتىپ بەردى. باسقا سەلولار مەن دەريەۆنيالارداي ەمەس، بۇل ادامعا ءوز سەلوسىنىڭ سونشالىقتى ۇناعانىنا ول قۋانعانداي ەدى. كولدەنەڭنەن قاراپ تۇرعانداردىڭ كوڭىلىندە قىزعانىش تا جوق ەمەس. ولار بۇل سياقتى ورايى كەلگەن ساتكە كەسە كولدەنەڭ تۇرۋ مۇمكىندىگىن دە تاپتى.
— نەمەنە سونشا، بۇل قايدان شىققان باعا! تاياۋ جەردە ورمان جوق پا ەدى؟
— ال سوندا سەندەردەگى باعا قانداي؟ ۇيلەرى قىمبات سەلونىڭ ادامى شامدانىپ قالدى ماسەلەنكي، ەكى بولمەلى ءتاۋىر ءۇي قانشا تۇرادى؟ ءبىراق وتىرىك قوسپاي شىنىن ايت.
— وتىرىك ايتىپ نەم بار؟ جارامدى ونداي ءۇي بىزدە... قورا-قوپسىسىن، باقشاسىن، ءبارىن قوسا ەسەپتەگەندە ءبىر جارىم، ەكى مىڭ شاماسى بولىپ قالادى.
— ول قاي جاقتا؟ — دەپ نيكولاي گريگوريەۆيچ ەندى بۇعان قاراي بۇرىلدى.
ءۇي ىزدەۋشىگە ۇناي قالعان بۇل جىگىت تە ءوز سەلوسىنىڭ قاي جاقتا ەكەنىن، ونداعى وزەننىڭ اتىنا دەيىن، كۇزگى مەزگىلدەگى ەت جايىن... باستان-اياق جەتكىزە باياندادى...
— مەنىڭ باجام كەلىپ كەتكەن ەدى... بۇل دا كۇز مەزگىلىندە كەلگەن-دى... ءبارىن دە كورىپ شىقتى. "ويبوي، سەندەرگە كەلىپ تۇرۋعا بولادى ەكەن عوي! — دەدى. بىزگە بارساڭ، تۇمسىعىڭدى دا باتىرا المايسىڭ".
— قاي جاقتان كەلگەن ەدى؟
— ورالدىڭ ار جاعىنان. زلاتوۋست قالاسىنان.
— سەن نەمەنە بۇل اراعا قالانى اكەپ قىستىراسىڭ؟ ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ تۇرعانىمىز دەريەۆنيا ءومىرى عوي.
— ول قالانىڭ وزىنەن ەمەس، جاقىن توڭىرەگىنەن.
— بۇل كىسىنىڭ الدەقايدا ءبىر جاقتان بارىپ قونىس الىپ نەسى بار، ويعا العانى وسى ءوز ورتامىز ەمەس پە! ماگاداندا تۇراتىن باجام بار ەدى دەپ مەن دە ايتا الامىن ساعان...
— وي، اۋزىڭدى!.. ماعان دەسەڭ امەريكادا تۇرادى دەپ نەگە ايتپايسىن.
— امەريكادا نەڭ بار؟
— ماگاداندا سەنىڭ نەڭ بار؟
— ونىڭ سەبەبى اڭگىمە اۋىلدىڭ جەر توڭىرەگىندە بولىپ وتىرسا، سەن سوناۋ زلاتوۋست ءوتىپ كەتەسىڭ! زلاتوۋستا نە اتاڭنىڭ قۇنى بار ەدى؟
— سابىر ەتىڭدەر، سابىر، — نيكولاي گريگوريەۆيچ ەگەسە قالعان دەريەۆنيا ادامدارىنا توقتاۋ ايتتى. ءبىر تاماشاسى، ول وسى ارادا تۇرعانداردىڭ قوجايىنى بولا قالعان جۇمىسسىز جۇرگەندەردىڭ ورتاسىنا كەلگەن يەسى قابىلداۋشى كەيپىندە. — سابىر ەتىڭدەر، جىگىتتەر، — دەيدى نيكولاي گريگوريەۆيچ،بازاردا تۇرعان جوقسىڭدار. مەنىڭ ەندىگى ءبىر ايتايىن دەگەنىم: سەنىڭ سەلوڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن قانشا بيىكتىكتە؟ — بۇل كىمنىڭ سەلوسىندا ەكى بولمەلى ءۇي ارزان دەگەن ماسەلەگە قاتىستى ەدى.
اناۋ ەشتەڭە ايتا المادى. قايسىسىنىڭ سەلوسى مەن دەريەۆنياسى تەڭىز دەڭگەيىنەن قانشالىقتى بيىكتە ەكەنىن مۇنداعىلاردىڭ بىردە-بىرى بىلمەدى.
— مۇنىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟
— مۇنىڭ ماڭىزى وتە زور. — دەدى نيكولاي گريگوريەۆيچ. — بۇل جۇرەك-تامىر جۇيەسى ءۇشىن وتە قاجەت. ءسال بيىك جەردە بولسا ول دا جارامايدى: ادامنىڭ تىنىس الۋىنا وتتەگى جەتپەيدى.
— وندايدى سەزگەن ەمەسپىز،دەريەۆنيا ادامدارى شىنىن ايتتى.
الايدا بۇل سياقتى ءسوزدى نيكولاي گريگوريەۆيچ سەس ءبىلدىرۋ ءۇشىن ايتا سالعان-دى. ۇيلەردىڭ باعاسى، ازىق-تۇلىك جايى، دەريەۆنيا ماڭىندا وزەن نەمەسە كول بار ما، ورمان الىستا ما، جاقىندا ما مىنەكي، كوبىنەسە ءسوز بولعان وسى جاعى... بۇدان ءارى ادام جايىنا كوشكەن-دى دەريەۆنيا ادامدارى قانداي جاقسى، جايدارى، بايسالدى، وسەك-اياڭ، ۇرلىق دەگەندى بىلمەيدى. — تاباندا نەگە ەكەنىن وزدەرى دە سەزبەستەن ءتيىپ-قاشىپ وتىرىك تە ايتا باستادى. بۇل دەگەنىڭىز وز-وزىنەن تۋىنداپ جاتتى، ەشكىمدە ەشقانداي بوتەن وي جوق: بىرەۋ ءوز ادامدارىن اڭگىمە ەتەدى ەكەن، باسقالار ۇندەمەي قالا السىن با، ولار دا اڭگىمەلەيدى، اركىم ءوز ادامدارىن جاقسى ەتىپ كورسەتۋدى كوزدەيدى.
— ال بىزدە... بىلگىلەرىڭىز كەلسە ايتايىن: سۋعا بارعان ايەل ەسىك بەكىتۋ دەگەندى بىلمەيدى، قاجەتى نە؟ ساباۋ قىستىرادى دا جۇرە بەرەدى، ءبىتتى: ەشكىم ول ەسىكتى اشپايدى. سىعاندار شە دەيتىن بولارسىزدار — ولار بىزدە تولىپ-اق ءجۇر — ءبىراق كىرمەيدى: سىعانداردى دا سوعان ۇيرەتىپ قويعانبىز.
— كىمدى دەدىڭ، ەي! مىسال ءۇشىن ايتساق: بىزدە ءبىر ۇرى بار...
— ۇرى دەيدى؟!
— ءيا، ۇرى! ونىڭ ۇرى ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز، سول ۇرلىعى ءۇشىن بەس رەت وتىرىپ تا كەلگەن. بىزدە ەڭبەگى سىڭگەن ءبىر مۇعاليما تۇرادى، ءوزىنىڭ وردەنى دە بار... الگى ۇرى مۇعاليماعا كەلىپ: "سىزدىكىندە ەكى اپتاداي تۇرا تۇرايىنشى" دەپتى. ءوزى ەرتەرەكتە ءبىرىنشى كلاستا ما، نەمەنە... وسى مۇعاليمادان ساباق وقىعان ەكەن. ول ءوزى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن، مۇعاليما دا سوندا قىزمەت ىستەگەن بولسا كەرەك. سولاي. "ءبىر جەرگە ورنالاسىپ العانشا ەكى اپتا تۇرۋعا رۇقسات ەتىڭىز" دەيدى.
— رۇقسات ەتىپ پە؟
— ارينە! ەندى ول تۇك قالدىرماي ۇپتەپ كەتەتىن شىعار دەپ ويلادىق!.. كەمپىرگە جانىمىز اشىدى. سويتسەك، ولاردا "تۇرعان جەرىڭدى ۇرلاما" دەگەن زاڭ بار ەكەن. ونى كىم بىلگەن.
— ءيا، ءيا.
— شاۋىپ كەتپەپ پە؟
— اتاماڭىز! ءبىر ساباق جىبىنە دە تيمەگەن. ءوزىن-وزى ۇستاسا كەرەك.
— ءيا، سونداي زاڭ بار. ەگەر ول مۇعاليمانىڭ ءۇيىن ۇپتەپ كەتەر بولسا، ءوزىنىڭ سىبايلاستارى سازايىن تارتتىرادى...
— ەشتەڭەسىن دە الماعان!
— ەستىمەگەن ەلدە كوپ... سەندەردىڭ ونداي زاڭدارىڭا تۇكىرگەنى بار ما ولاردىڭ! زاڭ دەيدى عوي! وتكەن جىلى مەنىڭ ءبىر مايا ءشوبىمدى ۇرلاپ-اق كەتتى عوي، جولىڭ بولماعىرلار.
— ءتۇۋ؟ سەنىڭ ءشوبىڭدى العان سونداي ۇرى ما ەكەن! وسى ءوزىمىزدىڭ تۋىسقانداردىڭ ءبىرى دە. سەنىڭ شوبىڭمەن ول ارتىن ءسۇرتسىن بە؟
ءبارى دە ءبىر كۇلىسىپ الدى. تاعى دا كەيبىر وقيعالاردى ءسوز ەتىسكەن بولدى. شىلىمدى تولاسسىز تارتقاندارى سونشالىق، تۇتىننەن كوزدەرى اشىپ جاساۋراي باستاعان. ۋاقىت دەگەن، قۇدايعا شۇكىر، ءوتىپ جاتىر: كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، ەندى اتتانار ساعات تا كەلىپ قالادى. قۇداي باسقا سالماسىن، ۆوكزالدا پويىز كۇتكەننەن پالە نە بار.
ءبىر جولى اۋداننان كەلە جاتىر ەدىم. — دەدى ءبىر پىسىقاي ءسوز اراسىندا،جاسى سەكسەن-سەكسەن بەستەر شاماسىنداعى ءبىر كەمپىر تۇر ەكەن. قولىن كوتەردى. توقتاي قالدىم. "كراسنىيعا دەيىن الا كەت، بالام". — دەدى. كراسنىيمەن ەكى ارا الپىس بەس كيلومەتر جەر. "تولەيتىن پۇلىڭىز بار ما ەدى؟". — دەدىم. "بار عوي، قاراعىم، بار". — دەدى. الدىم دا ءجۇرىپ كەتتىم... اڭگىمەشى الدىن-الا كوزدەرىن ويناقشىتىپ قويدى. كراسنىيعا كەلدىك. "جەتتىك، اجە، تولەڭىز". — دەدىم. ول سومكەسىنەن الىپ... ماعان بەس جۇمىرتقا بەردى!
تاعى دا كۇلدى. اڭگىمەشى ماسايراپ قالدى.
"ەرتەرەكتە،دەيدى كەمپىر،ءبىز ۇنەمى جۇمىرتقامەن ەسەپ ايىرىساتىنبىز". — جارايدى، اجە، بارا قويىڭىز، — دەدىم.
اڭگىمەشى ءوزىنىڭ كەمپىرگە نە ايتقانىن بىرنەشە رەت قايتالادى: "بارا قويىڭىز، اجە، دەيمىن، بارا قويىڭىز. بارا بەرىڭىز، ءسىز ماعان نە بەرە قويعاندايسىز". مۇنىڭ توركىنىن تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك مىنەكي، بۇلدا قايىرىمدى ادام. زادى، وسى ارادا بولعان ءوزارا اڭگىمەگە قاراعاندا، سەلو مەن دەريەۆنيادا قايىرىمدى دا مەيىرىمدى، قۋلىق-سۇمدىقتان اۋلاق ادال جاندار قيساپسىز كوپ، ولاردان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. شەتىنەن سولاي... ال ەگەر نەكەن-ساياق وسەكشى، ارام ويلى، ساراڭدار كەزدەسە قالادى ەكەن ولار جەلوكپەلەر.
نيكولاي گريگوريەۆيچ مەكەن-جايلار جازۋدى توقتاتقان.
باسقالار نە ايتسا، سونى تىڭدايدى، جان-جاعىنا جامپەڭدەي بۇرىلىپ، ول دا كۇلىپ قويادى. ونىڭ سونشالىقتى زەيىن قويىپ، كوڭىلدەنە تىڭداعانىنا قاراپ باسقالار دا كوڭىلدەنىپ، ادامعا ءتان نەبىر تاماشا دارقاندىقتىڭ بەتىن اشارداي سونى وقيعالاردى قوزعايدى. راس، اڭداۋسىزدا الدەبىر كۇنشىلدىڭ نەمەسە الدامشىنىڭ سىقپىتى كورىنىپ تە قالىپ جاتتى، ءبىراق وعان ءمان بەرىلگەن جوق، اڭگىمەنىڭ وزەگى وندا ەمەس، ول تۇككە تۇرعىسىز نارسەلەر. مۇنىڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىنە ءبارى دە ىشتەي كەلىسىپ تۇر، ال دۇنيەنىڭ تۇتقاسى — پاراساتتىلىق پەن ىزگىلىك قولىندا.
بۇگىن بايقاسام، سىرا ساتىلىپ جاتىر ەكەن. كەزەككە كەلىپ تۇرا قالدىم — سىراشى ماعان سىرا قۇيدى... قۇيعانى سول — ءدال مىناداي ورتا قۇيدى. شۇمەكتىڭ استىنا قويا سالا يتەرە تاستايدى. وڭاشا شىعىپ العان سوڭ: "بىزدە مىناسى ءۇشىن مۇنى ماڭدايىنان سيپاي قويماس ەدى-اۋ" دەپ ويلادىم.
سول-اق ەكەن، مۇنى ءبارى دە قوستاي كەتتى... ادام كوپ، ءبارى دە ءاتۇستى اسىعىس وسىنى پايدالانادى عوي، ول بەتباق. ال ەگەر ويلاپ قارار بولساق ول قانشاما سىرانى جۇرتتىڭ اۋزىنان جىرىپ الىپ قالدى دەسەڭىزشى. ارينە، تيىن دەگەن وعان وزىنەن-وزى اعىلىپ كەلىپ جاتادى، راس ءبىر جۇتىم سىرانى كەم ىشكەندىكتەن سەن دە ءولىپ قالا قويعان جوقسىڭ. ال ونىڭ دا وتباسى بار شىعار...
اۋىل ادامدارىنىڭ قالا تىرشىلىگىندە ءبىر تۇسىنبەيتىن نارسەسى — وسى ءبىر جۇگەنسىزدىك. مۇنىڭ ءوزىنىڭ نە ەكەنىنە دە تۇسىنىك تابا المايسىڭ. بىرىنە-بىرى اقىرىپ-شاقىرىپ، شاپىلداپ-اق تۇرعانى. ساتۋشىدان ەشنارسەنىڭ ءمانىن سۇراما، كونتوردا دا سول، ءبىر نارسەنى تۇسىنە المايدى ەكەنسىڭ قايتالاپ سۇراما: ولاردىڭ وقتى كوزىن كورىپ، جاۋابىن ەسىتكەنشە، ەكى اياعىڭا جالىن دا تايىپ وتىر. وسى تاقىرىپ ءسوز بولعاندا دەريەۆنيا ادامدارى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ دۋىلداسا قالدى. ولارمەن بىرگە نيكولاي گريگوريەۆيچ تە تۇسىنە الماي قايران بولدى. بىرەۋدى دارەتحانانىڭ قابىرعاسىنا تىقسىرا ءتۇسىپ وعان داۋىستاپ تۇسىندىرە باستادى:
— مەن نەگە كەتكەلى ءجۇر دەيسىڭ؟ كەتەتىن سەبەبىم وسى عوي. ءتوزىمىم مۇلدە تاۋسىلىپ ءبىتتى ەمەس پە. سەن مەنى تۇرمىسى ناشار بولعان سوڭ كەتكەلى ءجۇر دەيتىن بولارسىڭ؟! قۇداي ەكىنىڭ بىرىنە وسىنداي-اق تۇرمىس بەرسىن! ەكى بولمەلى پاتەرىم بار، كەمپىرىم ەكەۋمىز عانا تۇرامىز. سوندا دا توزە الار ەمەسپىن! جۇيكەمە ابدەن ءتيىپ بولدى! — اۋىل ادامىنا مۇڭىن شاعىپ تۇرعان وسى ءبىر ساتتە نيكولاي گريگوريەۆيچ شىن كۇيىنگەن ەدى، ءوزىن-وزى توسكە ۇرىپ، جىلاۋعا شاق قالدى. الايدا، بۇلدا ءبىر عاجايىپ نارسە — قويمادا تۇرعان كەزىندە ءوزىنىڭ باسقالارعا كوپ ايعايلايتىنىن، شوپىرلار مەن جۇكشىلەردىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەتىنىن، جون-جوسىق سۇرايىن دەگەندەردەن كىرپىدەي جيىرىلاتىنىن — بۇل ارادا ول شىنىمەن-اق ۇمىتىپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارى تابان استىندا ۇمىت بولعانىمەن، باسقالاردىڭ جۇگەنسىزدىگىنە، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اقىرىپ-جەكىرەتىنىنە، نامىسقا ءتيىپ قورلايتىنىنا دەگەن ىزا كوكىرەگىندە قالىپ قويعان. مۇنىڭ ءومىرى سياقتى ءومىردىڭ، ەكى بولمەلى ءۇيدىڭ دە بارىنان جوعى ارتىق ەكەنى، ودان دا دەريەۆنيادان ءۇي ساتىپ الىپ تىرشىلىكتىڭ ەندىگى قالعان كۇندەرىن ادامشا تىنىشتىقتا وتكىزۋ كەرەك ەكەنى وعان ايدان انىق ەدى. كوپپەن بىرگە بۇل ارادا ءجۇرىپ مالعۇندىق حالگە ءتۇسۋدىڭ نە كەرەگى بار، ءبىز ادامبىز عوي! ادامگەرشىلىك، تىنىشتىق جايلى سوزدەر نيكولاي گريگوريەۆيچ ءۇشىن باعا جەتپەستەي قىمبات ەدى، ولاردى جار سالىپ ايتۋ وعان قاجەت تە، قيىن دا، ءسۇيىنىشتى دە. كەيدە ول اينالاسىنداعىلار تىنا قالعاندا، تۇتەگەن ءتۇتىن ىشىندە جالعىز ءوزى سويلەپ تۇردى. باسقالار شىنىمەن وعان جانى اشىپ، كومەكتەسكىسى كەلەدى.
وسىلايشا قۇماردان شىعا اڭگىمەلەسىپ بولىپ، جازىپ العان مەكەن-جايلارىن قالتاسىنا سالىپ الىپ نيكولاي گريگوريەۆيچ ۇيىنە قايتتى. ول ۆوكزالدان ۇيىنە، ءتورت ايالداما بويىنا، ۇنەمى جاياۋ قايتاتىن. ءارى تارت-بەرى تارت ۇلكەن اڭگىمەدەن سوڭ جاياۋ ءجۇرىپ بوي جازدى. جانى ءسال جابىرقاپ، شارشاعانىن سەزىپ كەلەدى. جول شەتىنە جەتە بەرە نيكولاي گريگوريەۆيچتىڭ تاماق ىشكىسى كەلەتىن ادەتى بار.
ونىڭ ەش جاققا، ەشقانداي دەريەۆنياعا بارعىسى دا جوق، باسىندا ونداي وي بولعان دا ەمەس، ءبىراق ول سودان بىلاي قاراي ۆوكزالعا بارماسا وتىرا المايدى — بۇل وعان ادەتكە اينالعان. ونى ۇيالتىپ توقتاۋ ايتار كىم بار، ماسەلەنكي، ۇلكەن ۇلى ونىڭ ۆوكزالعا بارۋىنا، اۋىل ادامدارىمەن سويلەسىپ مەكەن-جايلارىن جازىپ الۋىنا تىيىم سالىپ كورسىنشى... جوق، قالايشا توقتاتپاقسىڭ؟ ءبارىبىر ول ۇرلانىپ كەتەدى. ونسىز تۇرا المايدى.
You Might Also Like
-
جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتەمەن يۆان دەگتياريەۆكە قايىن اتاسى ناۋم كرەچەتوۆ كەلدى. ناۋم ورتا جاسقا كەلگەن، جىلپوس تا ايلاكەر، پىسىق.
-
قوسالقى بولشەكتەر الۋ ءۇشىن قالاعا كەلگەن... سەرگەي دۋحانين سونداعى دۇكەننەن ايەلدەردىڭ ەتىگىن كوردى. سولاق ەكەن، ەسى-تۇسى قالمادى: ايەلىنە سونداي ءبىر ەتىك ساتىپ الماق بولدى. ءبىر رەت تە بولسا وعان ك...
