InfoHub Logo

ابىلاي حان وسىناۋ ءفاني جالعاننان ءوزىنىڭ كوشەتىنىن بىلگەندەي، دۇنيە سالاتىن جىلى قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىن ارا لاپ قايتۋعا شىعادى. جالاڭ سەيىل، جاي سەرۋەن ابىلاي بولمىسىنا جات، جولعا شىعار الدىندا ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارىنا حابار بەرىپ، تۇركىستاندا توقايلاسۋعا ءپاتۋالاسادى. ونداعى ويى، ورىس پەن قالماقتىڭ ءبىر جايلى بولعان تولاسىن پايدالانىپ، وڭتۇستىكتەگى قالىڭ قازاقتىڭ ىرگەسىن ورنىقتىرىپ قايتۋ بولسا كەرەك. اسىرەسە شىمكەنت، سايرام، تاشكەنت، قوقان، بۇحارا، ۇرگەنىش جاعىنداعى قازاقتاردى سارتتارعا تۇرتكىلەتپەي، ءبىرتۇتاس ەلدىك ايبارىن تانىتىپ قايتۋعا بەل بۋادى.

بۇل كەزدە، كەشە عانا قالماقتىڭ قاھارلى قولىن جايراتىپ، جۇڭگو مەن ورىستىڭ بەتىن بەرى قاراتقان ابىلاي حاننىڭ ايبارى ورتا ازيانىڭ ۇساق حاندارىن ىقتىرىپ وتىراتىن. ابىلاي حان وڭتۇستىككە كەلگەن سوڭ تۇركىستانعا ءوز بالاسى سادىق سۇلتاندى، تالاس پەن قىزىلكول ماڭىنا باياعى قىتايعا كەپىلدىككە بەرەتىن بالاسى ءادىلدى يە ەتىپ قويادى. شىمكەنت پەن سايرامعا عابدىراحمان دەگەن سارتتى، تاشكەنتكە مىرزاحمەت دەگەن سارتتى اكىم ەتەدى. سونسوڭ، قالىڭ قوسىنىنا شەرۋ تارتقىزىپ، سامارقاندى بەتكە الادى عوي. جولدا جيرەنشە شەشەننىڭ جەڭگەسىنىڭ اتىمەن اتالعان جۇپار قورىعىنا جەتكەندە، تىزگىن تارتادى. اۋليەلى ادام ەدى دەپ، ءبىر قونىپ ءوتۋدى نيەت ەتەدى دە، شاتىرى قۇرعىزادى.

سول كۇنى ابىلاي حان باتىر-بيلەرىمەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، جاتار الدىندا بۇقار جىراۋعا:

— نە تىلەۋلى جولعا اتتانىپ بارامىز، نىساناڭ بار ەدى عوي، بۇگىن ساۋە كورىپ بەر، — دەيدى. سوندا بۇقار جىراۋ:

— قاراپ جاتپاسپىن، سەن حانسىڭ عوي، ءوزىڭ دە بولجاي جاتقايسىڭ، — دەپتى.

وڭتۇستىكتىڭ قوڭىر سالقىن ءتۇنى قانداي، ءبىر مىزعىپ كەتسەڭ، ۇيقىڭ قانىپ، قۇر اتقا مىنگەندەي بولاسىڭ. ونىڭ ۇستىنە كەرىلىپ جاتاتىن ۋاقىت پا. تورعاي شىر ەتكەندە بۇقار جىراۋ سىرتقا شىقسا، ابىلاي حان دا تۇرىپ، شاتىرىنىڭ ماڭىندا ءجۇر ەكەن. بۇقار جىراۋ جاقىنداپ كەلىپ، سالەم بەرگەن ەكەن، ابىلاي حان:

— ءيا نە كوردىڭ؟ — دەپ سۇرايدى.

— ەشتەڭە كورىپ-بىلمەگەندەي بولعانشا، ءوزىڭ كورگەنىڭدى ايت! — دەپتى بۇقار جىراۋ.

ابىلاي حاننىڭ جىراۋدان جاسىرار سىرى جوق. ءبىراۋىق تۇنەرە تولعانىپ وتىرىپ، كورگەن ءتۇسىن باستايدى:

— تۇسىمدە ءبىر جولبارىس كەلىپ، شاتىرىمنىڭ الدىنا سۇلاپ جاتىپ الدى. بۇل نە قىلعان جولبارىس دەپ كوز توقتاتىپ قاراپ ەدىم، جولبارىس دەگەنىم ايۋ بولىپ شىعا كەلدى. اپىراي، جاڭا عانا جولبارىس ەدى عوي، ايۋ بولعانى قالاي دەپ قايتا قاراعانىمدا، كوكجال ءبورى بولدى. مۇنان سوڭ تۇلكىگە اينالدى. ودان كەيىن قويان بولىپ كەتتى. وسى كەزدە ويانىپ كەتتىم، كورگەن ءتۇسىم وسى، — دەيدى.

بۇقار جىراۋ دا حانعا تۋرا سويلەپ، ءقادىرىن ارتتىرعان ادام. كوپ بوگەلمەي ابىلاي حاننىڭ ءتۇسىن جوريدى:

— شاتىرىڭنىڭ الدىنا كەلىپ شوككەن جولبارىس — ءوزىڭسىڭ. جولبارىس بولىپ كورىنگەن سەنىڭ باق-تالايىڭ، الىس-جاقىندى ىقتىرعان ايبارىڭ. شاتىرىڭنىڭ الدىنا كەلىپ، باس كوتەرمەي سۇلاپ جاتىپ العانى — سەنىڭ جەتىپ جىعىلعان جەرىڭنىڭ وسى بولعانى. مۇنان ارعى كوكسەگەنىڭدى باق-تالايىڭ كوتەرمەيدى. ەندى «ەسىل ابىلاي باياعىدان بەرى ءجۇرىپ-جۇرىپ، سارتتان ءولىپتى» دەگىزبەي، امان-ەسەنىڭدە وسى جەردەن قايتا عوي... اقىرىڭنىڭ نە بولارىن دا ايتايىن. كوز الدىنداعى جولبارىستىڭ ايۋ بولعانى — وكشە باسار ۇرپاعىڭ ايۋشا الىسىپ وتەتىن زامان تۋادى ەكەن. ايۋدىڭ كوكجال بورىگە اينالعانى — كەلەسى ۇرپاعىڭ بىر-بىرىمەن يت-قۇسشا ىرىلداسىپ وتەر. يت-قۇستىڭ تۇلكى بولعانى — ودان كەيىنگى زامان ۇرپاعىڭدى تۇلكىشە بۇلاڭداتار. سونسوڭ كورگەنىڭ قويان بولسا، قويانشا قورعالاپ، باس ساۋعالايتىن زامان دا كەلەر، — دەپتى بۇقار جىراۋ.

ابىلاي حان ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالادى. الدەن ۋاقىتتا بۇقار جىراۋعا قاراي وشارىلا بۇرىلىپ، الدەنەدەن ءۇمىت ەتكەندەي:

— ەندى ءوز كورگەنىڭدى ايت!—دەيدى. سوندا بۇقار جىراۋ ىركىلمەستكەن:

— مەن كورگەنىمدى ايتسام، كۇننىڭ كوزى، جەردىڭ جۇزىندەگى اۋليەلەر «ابىلاي حان ءولدى، سونىڭ جانازاسىن شىعارىسۋعا تۇركىستانعا بارا جاتىرمىز!» دەپ قۇمداي قۇيىلىپ، جىنداي جيىلىپ ءجۇر ەكەن. ەندى امانىڭدا قايتقاننان باسقا جول جوق! — دەگەن ەكەن.

ابىلاي حان جىراۋدىڭ بولجامىنا قۇلاق اسىپ، سامارقانعا ەلشى جونەلتىپ، «سوعىسپاق نيەتىم جوق ەدى، اۋليەلەرگە زيارات قىلا كەلدىم، ەلدىڭ ءقادىرلى قارتتارى قوناققا كەلسىن» دەپ سالەم ايتقىزادى. ونىمەن دە تىنبايدى، ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارى باستاعان قالىڭ قوسىندى ەلدەرىنە قايتارادى. ءبىراق ابىلاي حاننىڭ كورگەن ءتۇسى ەسىنەن كەتپەي، وزىنەن-وزى وڭاشالانىپ، ىشتەي قۇمىعا تولعاۋمەن بولادى.

وسىنداي ءبىر تولعانىس كەزىندە دومبىراسىن قولىنا الىپ «دۇنيە قالدى»، «قايران ەلىم» دەپ كۇي تارتقان ەكەن دەيدى.

---