جەتىم تورى
«جاۋعا بارساڭ، ءبارىڭ بار، داۋعا بارساڭ، ءبىرىڭ بار» دەگەندەي، رۋلى ەلدەن شىعاتىن باتىر ادەتتە جالعىز-جارىم بولماعان. الداعىعا ەلىكتەپ، ارتتاعىعا ۇلگى-ونەگە بولاتىن ءۇردىس، اسىرەسە جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە يگى داستۇرگە اينالعان. سول ءداستۇردىڭ ءبىر ايعاعىنداي بولىپ، قانجىعالىدان قارت بوگەمباي شىققاندا، ونىڭ وكشەسىن باسقان باتىرلار دا از بولماسا كەرەك. قانجىعالى رۋىنىڭ جانتاي، ءۇيسىنباي، ارقاندار اتتى اعايىندى ءۇش باتىرىنىڭ جويداسىز ەرلىگى كەزىندە ءيىسى قازاقتىڭ قايراتىن جانىعان. «جولبارىستى ەردىڭ ەرى الادى، بولماسا اعايىندى ەكەۋ الادى» دەگەن راس ءسوز. قانجىعالىنىڭ ءۇش باتىرى تىزە قوسىپ ۇرىس سالعاندا، قامالداي بولىپ قارسى كەلگەن جاۋدى قوعاداي جاپىرۋشى ەدى دەيدى. اسىرەسە ءوڭىنىڭ سۇستىلىعىنا وراي «قارابۇجىر» دەگەن قوساق اتى بار جانتاي باتىردىڭ ەرەن ەرلىگى اڭىز بولىپ تاراعان. جانتايدىڭ جويقىن باتىرلىعىنا ابىلاي حان ەرەكشە ءسۇيسىنىپ: «ەلدىڭ شەتىنە، جەلدىڭ وتىنە، جاۋدىڭ بەتىنە تۇتقان قورعانىم، قايراۋلى قارا قىلىشىم!» — دەپ وتىرادى ەكەن. شىنىندا دا، قانجىعالى قارابۇجىر جانتاي الەكەدەي جالانعان بەس ءجۇز قولدى باستاپ، ۇنەمى العى شەپتە، توسپادا جۇرەتىن بولىپتى. جاۋگەرشىلىك زاماندا جاۋدىڭ الدىن تورىپ ءجۇرۋ وڭاي ەمەس. ايلامەن الىپ، قايراتپەن جەڭەتىن قاتال مىندەت. ءبىراق جانتاي جاۋدان جالتارۋدى بىلمەسە كەرەك. قانداي قيىن-قىستاۋ كەزدە دە قالماقتىڭ قاراسىنان كوز جازباي، قوپارىلا قوزعالار بولسا، الدىمەن جانتايدىڭ قولى توسپاعا شىعىپ وتىرعان.
جانتاي سياقتى داڭقتى اعاسىن ءۇيسىنباي مەن ارقاندار ارقا تۇتادى. ارقا تۇتقان سوڭ دا قالماقتىڭ قوسىنىن قورىقپاي تورۋىلداپ، شەتتەپ قونعان كۇرەڭىنەن ولجا ءتۇسىرىپ قايتىپ جۇرەدى ەكەن. سول ادەتپەن ءبىر كۇنى ءۇيسىنباي باتىر ءۇش-تورت تۇيە ولجامەن ورالىپتى. اۋىلعا جەتە بەرگەندە قارسى ۇشىراسقان ءىنىسى ارقاندار ەركەلەپ «ساۋعا» دەسە كەرەك. سوندا ءىنىسىن قايراعىسى كەلگەن ءۇيسىنباي: «ساۋعام جوق، قالماقتا نە كوپ — تۇيە كوپ، دەنىڭ ساۋ، قول-اياعىڭ ءبۇتىن، ءوزىڭ بارىپ ال!» — دەپ جۇرە بەرىپتى.
اعاسىنىڭ ءازىل ءسوزىن كوڭىلىنە الىپ، نامىسقا بۋلىققان ارقاندار جانىنا سەرىگىن ەرتىپ، جاۋعا اتتانادى. سول بەتىندە، قالماق كۇرەڭىنىڭ قاراسى كورىنگەندە تىزگىندى ءبىر-اق تارتادى عوي. باسپالاپ قاراسا، جەلدەپ جايىلىپ شىققان ءبىر كەلە تۇيەنى كورەدى. كۇرەڭنەن قارا ءۇزىپ، ۇزادى-اۋ دەگەن كەزدە تۇيە كەلەسىن سىرعىتا قاقپالاپ ايداپ جونەلەدى.
جاۋگەرشىل كەزدىڭ كوزى قىراعى ەمەس پە، قالماقتار تۇيەسىنە جاۋدىڭ تيگەنىن سەزىپ قالىپ، قۋعىنشى شىعارادى. وكشەلەپ كەلىپ قالعان قۋعىنشىنى كورگەن ارقاندار سەرىكتەرىن وزدىرىپ جىبەرىپ، ءوزى توسپادا قالادى. العاشقىدا، جالعىز-جارىم قۋعىنشى بولسا بەتىن ءبىر قايىرىپ تاستايىن دەپ قارسى العان ارقاندار جاۋ قاراسىنىڭ كوپ ەكەنىن كورەدى. ارقانداردىڭ تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، قۋعىنشىنى جالعىز قارسى الۋدان باسقا ايلاسى قالمايدى. سارت-سۇرت ۇرىس باستالىپ كەتەدى.
بۇل ەكى ارادا، قۋعىنشىنىڭ كۇشىنىڭ باسىمدىلىعىن بايقاپ قالعان ارقانداردىڭ جەتى سەرىگى تۇيەلەردى تاستاي سالىپ، كومەككە ۇمتىلادى. ءبىراق بۇلار جەتكەنشە، سانى كوپ قالماق ارقانداردى قاۋمالاپ قورشاپ، نايزامەن شاباقتاپ كەتەدى...
جاقسى كورەتىن ءىنىسىنىڭ ويلاماعان جەردەن مەرت بولۋى جانتاي مەن ءۇيسىنبايدى قاتتى كۇيزەلتەدى. مورت مىنەزدى جانتاي: «نە ولەمىن، نە جاۋدىڭ قانىن ءىشىپ، ارقانداردىڭ كەگىن قايتارامىن!» — دەپ بەس ءجۇز قولىمەن اتقا قونادى. بۇل جورىققا جانتايدىڭ ەر جەتىپ قالعان بالاسى توقىش پەن ءىنىسى ءۇيسىنباي دا قوسىلادى.
جانتاي باتىردىڭ ءىنىسىنىڭ ءولىمى اياقسىز قالمايتىنىن بىلگەن قالماقتار دا دۇرلىگىپ، وڭ مىڭ قولمەن قارسى الادى. وسى جولى، اشۋ ۇستىندە شولعىنشى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى: «جاقا، جاۋدىڭ قاراسى كوپتەۋ ەكەن، ارتتان كەلەر كۇشتى كۇتسەك قايتەدى»، — دەسە كەرەك. سوندا جانتاي تۇنەرگەن قالپى: «جاۋمەن ساناپ سوعىسپاس بولار!»—دەپ قىناپتان قىلىشىن سۋىرعان ەكەن. قالماقتىڭ مۇزداي قۇرسانعان ون مىڭ قولىنا جانتايدىڭ بەس ءجۇز ساربازى جانىنان ءتۇڭىلىپ قارسى شابادى.
بۇل سوعىس قازاق پەن قالماقتىڭ بىردەي جانىن تۇرشىكتىرگەن، قان قاقساپ قىرعىن بولعان. سوعىستىڭ ءدامىن تاتىپ جۇرگەن جانتاي باتىردىڭ ساربازدارى ۇرىس باستالعاننان-اق باس-باسىنا جيىرما قالماقتان كەلەتىنىن بىردەن بولجايدى. مۇندايدا، تۇيىلگەن جۇدىرىقتاي بولىپ، اراعا جاۋدى كىرگىزبەي سوعىسۋ قاجەت. مۇنى جاقسى بىلەتىن ساربازدار قورالانا تۇرىپ، قۇجىناعان قالماقتىڭ باسا-كوكتەۋىنە مۇمكىندىك بەرمەي، كەزەككە قويىپ سوعىسقانداي دىڭكەلەتەدى.
جان الىپ، جان بەرگەن سوعىستىڭ قانقىزۋ ءبىر ساتىندە ءۇيسىنبايدىڭ قارنىن قىلىش سويىپ وتەدى. سوندا تىلىنگەن قارنىن شالعايىمەن باسىپ، ءبىر قولىمەن ۇرىس سالىپ جۇرگەن ءۇيسىنباي اعاسىنا: «جانتاي باتىر، قارىن جارىلسا، ءتىرى قالۋعا بولا ما؟» — دەپ سۇراعان ەكەن.
ۇزاقتى كۇنگە سوزىلعان شايقاس جانتاي باتىر سەگىز سەرىگىمەن قالادى. ونىڭ بىرەۋى جانتايدىڭ بالاسى توقىش بولسا كەرەك. سوعىستىڭ اياقتالۋىنا كوزى جەتكەن جانتاي باتىر استىنداعى تورى تۇلپارىنا بالاسى توقىشتى مىنگىزىپ: «توقىش بالام، مىنالار بولمادى عوي، ەندى كەگىمدى الار ەشكىم قالماس، بۇزىپ شىق تا، ەلگە جەت!» — دەپتى. سودان، قولىنان قىلىشى تۇسكەنشە قالىڭ جاۋمەن جالعىز ارپالىسقان جانتاي جويداسىز ەرلىك كورسەتسە كەرەك.
وسى سوعىستا ابدەن سەلدىرەي سيرەگەن قالماق جاۋىنگەرلەرى ەلىنە جەتكەندە «قازاقتاردان جەڭىلىپ قالدىق!» دەپ كەلىپ ەدى دەيدى.
قارابۇجىر جانتاي باتىردىڭ قالاي مەرت بولعانىن ەستىگەندە ابىلاي حان: «تاسقا شاپسا، كەتىلمەيتىن قايراۋلى قارا قىلىشىم-اي!» دەپ كۇيىنە قايعىرعان ەكەن.
سودان، ابىلاي حاننىڭ ءوزى باس بولىپ، جانتاي باتىردى ارۋلاپ قويادى. باتىردىڭ ءارۋاعى ريزا بولۋ ءۇشىن تورى تۇلپارىن تۇلداپ، جال-قۇيرىعىن كۇزەپ، جىلىندا سوياتىن ەتىپ بوس قويا بەرەدى.
قايعىنى قايراتقا جەڭدىرەتىن جاۋگەرشىلىك زامان ەمەس پە، الاساپىران كۇندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوتىپ جاتادى. تالاي رەت دابىل قاعىلىپ، تالاي رەت شاڭدى جورىققا شىعىپ، تالاي ەرلەر ءشايىت بولىپ، تالاي رەت جەڭىس تۋى جەلبىرەيدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ابىلاي حان ورداسىنا قوسىن جيىپ، شەرۋ تارتىپ، كەزەكتى ءبىر جورىققا اتتانباقشى بولادى. جورىق الدىندا ايگىلى باتىرلار حان ورداسىنا جينالىپ، ءپاتۋالاسقان سوزدەر ايتىلادى. ەرەۋىل اتتارى كەرمەنى سۇزە تارتىپ، ەرلەردى قان مايدانعا اسىقتىرعانداي تىقىرشيدى.
وسىنداي شاقتا وردا سىرتىنان ات ءدۇبىرى شىعىپ، ىلە كۇمبىرلەي كىسىنەگەن داۋىس ەستىلەدى. حان ورداسىنا اتپەن كەلۋ راسىمدە جوق. ابىلاي حان باستاعان باتىرلار مەن بيلەر ەلەڭ ەتىسىپ، سوزدەرىن تىيادى. سول ەكى ارادا، الدەنەگە ەلەگىزگەندەي ۇنمەن تاعى دا كىسىنەگەن داۋىس ەستىلەدى. تولەڭگىتتەردىڭ ءبىرى ورداعا كىرىپ: «حان يەم، جانتاي باتىردىڭ تۇلدانعان اتى عوي، جورىق ءدۇبىرىن سەزىپ، يەسىن ىزدەپ جۇرگەن سياقتى»، — دەپ ءتىل قاتادى. وسى كەزدە جانتاي باتىردىڭ تورى تۇلپارى قۇيرىعى ساباۋداي بولىپ، وردانىڭ الدىنان ويقاستاي وتەدى دە، باتىرلاردىڭ اتى بايلانعان ۇيرەنشىكتى كەرمەگە بارىپ توقتايدى. سونسوڭ ءىشىن تارتىپ تاعى ءبىر قوڭىراۋداي كۇمبىرلەپ كىسىنەيدى.
كۇتپەگەن كورىنىس ورداداعىلاردىڭ ەسىنە جانتاي باتىردى ءتۇسىرىپ، مۇڭايتىپ تاستايدى. سوندا ابىلاي حان دا كوزى بوتالاي مۇڭايىپ: «قايران جەتىم تورى، يەسىن ساعىنعان ەكەن عوي... بىزگە دە كەرەك ەر ەدى-اۋ!» — دەگەن ەكەن.
ابىلاي حاننىڭ «جەتىم تورى» اتتى كۇيىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە وسى ءبىر وقيعا سەبەپشى بولىپ ەدى دەيدى.
You Might Also Like
-
ول كەزدە ءيىسى قازاقتىڭ قىسقا قاراي ىرگە تۇيىستىرەر جەرى سىرداريا، شۋ وزەندەرىنىڭ بويى بولسا كەرەك. ارنالى وزەندەردىڭ قوس قاپتالى سىڭسىعان نار قامىس جيدە، جىڭعىل، سەكسەۋىلى ۇيىسقان توعاي، قىس بويى د...
-
ءايمي سۇلۋ باسى تالاستا تۇرعاندا، مەنىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىمنىڭ رۋىندا مەنى امەنگەرلىككە الارلىقتاي جىگىت تۋعان جوق دەپ قارىسادى.
