InfoHub Logo

ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋني ۆەرسيتەتى
تاريح فاكۋلتەتىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى
ورمانوۆا گۋلجان قۋاندىق قىزى

قازاقستان رسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ ورىن العان ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى – شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا ورالۋى بولدى. بۇعان، ارينە، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايلارىنىڭ جۇمىستارى وراسان زور اسەر ەتكەنى انىق. سەبەبى بارلىق وتكەن بەس قۇرىلتايدا سىرتتاعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كەلۋى باستى ماسەلە بولدى. سوندىقتان دا بۇل ەلىمىزدىڭ ەتنيكالىق ساياساتى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءۇردىس بولدى.

جالپى بۇنداي رەپاترياسيا (لاتىنشا repatriate – وتانىنا ورالۋ) ساياساتى بىرنەشە الەم مەملەكەتتەرىندە جۇرگىزىلگەن. يزرايل مەملەكەتى شەت مەملەكەتتەردەگى ەۆرەي حالىقتارىنا ارناپ «اليا» («جاڭعىرۋ») اتتى باعدارلاما جۇرگىزىپ، وتانداستارىنىڭ كەلۋىن «ورالۋ تۋرالى زاڭىمەن» رەتتەپ وتىرسا، ارمەنيادا وسىعان ۇقساس «ەركير» اتتى باعدارلاما بار. پولشا، گەرمانيا، لاتۆيا مەملەكەتتەرى دە وزدەرىنىڭ وتانداستارىن ەلدەرىنە قايتارۋعا بايلانىستى مەملەكەتتىك ساياسات جۇرگىزەدى. رەسەيدىڭ «سووتەچەستۆەننيكي» باعدارلاماسى دا وسى ىسپەتتەس. ال ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە قانداستارىن قايتارۋ ساياساتى قازاقستان مەن قىرعىزستاندا بەلسەندى جۇرگىزىلەدى. قىرعىزدار رەپاتريانتتارىن «قايرىلمان» دەپ اتاسا، بۇل كاتەگوريا قازاقستاندا «ورالمان» دەگەن اتاۋمەن اتالادى [1].

الايدا وسى «ورالمان» اتاۋى قازىرگى قازاق قوعامىندا قىزۋ تالقىلاۋعا تۇسۋدە. كەيبىر ۇلت زيالىلارى، اقىن-جازۋشىلار مەن جۋرناليستتەر، ت.ب. شىعارماشىلىق ادامدارى «ورالمان» ءسوزى «رەپاتريانت» سوزىمەن پارا-پار، سوندىقتان بۇل اتاۋ وتە ورىندى دەسە، عالىمدار مەن ءتۇرلى زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى بۇل اتاۋعا قارسى. ولاردىڭ ويىنشا، بىرىنشىدەن، «ورالمان» كاتەگورياسى قازاقتاردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە، بولەكتەۋ ءۇشىن قولدانىلىپ كەلەدى، ماعىناسى ءماندى بۇرمالايدى دەپ ايتسا، ەكىنشىدەن، حالىقارالىق تەرمين – «رەپاتريانت» ءسوزىنىڭ ءوزى دۇرىس دەگەندى ايتادى[2]. قالاي دەگەنمەن دە، العاشىندا دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعى قابىرعاسىندا تالقىلانعان جاڭا «حالىقتىڭ كوشى قونى تۋرالى» زاڭ جوباسىندا شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردى «وتانداس» دەپ اتاۋ ۇسىنىلدى. الايدا ارتىنشا دەپۋتاتتار كەڭەسىندە بۇل «ورالمان» بولىپ وزگەرىپ، 1997 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 1ء-شى بابىنا سايكەس ورالماندار دەگەنىمىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العان كەزدە ونىڭ شەتىنەن تىس جەرلەردە تۇراقتى-* تۇرعان جانە قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىمەن كەلگەن ۇلتى قازاق شەتەلدىكتەر نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادامدار دەگەن قۇقىقتىق مارتەبەگە يە بولدى [3].

*وسىلايشا، قازاقستانعا شەت مەملەكەتتەردەن قازاقتاردىڭ كوشى باستالدى. ورالماندار مەملەكەتتىڭ كومەگىمەن نەمەسە كەيبىر بولىگى ءوز كۇشتەرىمەن قازاقستانعا قونىس اۋدارا باستادى. ەڭ العاشقى بولىپ كەلگەن كوش 1991 جىلى كەلدى. ولار، ارينە، جۇيەلى تۇردە كوشپەدى. ەشقانداي زاڭنامالىق نەگىز بولماعاندىقتان ول كەزدە بۇل پروسەسس ۇيىمداسقان سيپاتتا بولمادى.

دەگەنمەن دە ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا مەملەكەتتىك جۇيەلى باعدارلاما بولماسا دا، ءوز بەتىمەن كەلگەن شەتەلدىك قازاقتاردىڭ كەلۋىنە ەش كەدەرگىلەر كەلتىرمەدى. سوندىقتان دا بولار تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى ءۇش جىلى ىشىندە مەملەكەتكە بارلىعى تمد، موڭعوليا، تۇركيا، يران سياقتى ەلدەردەن 164 مىڭ ەتنيكالىق قازاق كوشىپ كەلدى [4].

ال زاڭنامالىق نەگىزدە ورالماندار ماسەلەسى 1991 جىلى 18 قاراشادان باستاپ رەتتەلە باستادى. سەبەبى بۇل كۇنى قازاق سسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ №711 «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاق سسر-ىندە قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» اتتى قاۋلىسى شىقتى[5؛ 15-18 بب.]. بۇل قۇجات بويىنشا ءالى «ورالمان» اتاۋى قولدانىستا بولماي تۇرىپ، «بايىرعى ۇلت ادامدارى» دەپ اتالعان. ونىمەن قوسا اتالعان زاڭ تەك قانا قازاقتاردى قازاقستانعا قايتارۋعا عانا ەمەس، مەملەكەتتەگى كۇردەلى جاعدايدا تۇرعان اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىن دە شەشۋ كوزدەلدى. سول ماقساتتا شەتەلدىك قازاقتاردى ەلدەگى اگرارلىق اۋداندارعا ورنالاستىرۋ مەن ولاردىڭ جاعدايلارىن جاساۋعا بايلانىستى ناقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلاندى [5]. سونىمەن قاتار وسى شارانىڭ جالعاسى رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ 1991 جىلى  31 جەلتوقسانداعى راديودان شەتەلدىك قازاقتارعا ارناپ سويلەگەن سوزىندە «قىمباتتى  وتانداستار!  ەجەلگى  اتامەكەنىنەن  جىراقتاپ  قالعان  سىزدەردى  كەشەگى  كۇنگە  دەيىن  اتا-بابا  جەرىنە  قايتىپ  كەلە  الامىز  با  دەگەن  سۇراقتىڭ  الاڭداتىپ  كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىرلارىمىزدى  بايىرعى  اتا  قونىسىنا  تارتۋ  ماقساتىندا  ادام  پراۆوسى  تۋرالى  ەلارالىق  ەرەجەلەردى  باسشىلىققا  الا  وتىرىپ،  قازاقستان  ۇكىمەتى  «باسقا  رەسپۋبليكالاردان  جانە  شەتەلدەردەن  سەلولىق  جەرلەردە  جۇمىس  ىستەۋگە  تىلەك  ءبىلدىرۋشى  بايىرعى  ۇلت  ادامدارىن  قازاقستاندا  قونىستاندىرۋ  ءتارتىبى  مەن  شارتتارى  تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوندىقتان اتا-مەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق» دەپ اتاپ ءوتتى [6].

شەت مەملەكەتتەردەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى قازاقستانعا كوشىرىپ الىپ كەلۋدىڭ كەلەسى زاڭنامالىق قادامى 1992 جىلعى 26 ماۋسىمداعى «كوشىپ كەلۋشىلەر تۋرالى» زاڭ بولدى. بۇل قۇجاتتا ءبىرىنشى رەت «ورالمان»كاتەگورياسى قولدانىلىپ، رەسپۋبليكادا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى مەن ولارعا ارنالعان ماتەريالدىق-قاراجاتتىق رەسۋرستار شەگى بەلگىلەنگەن. سونىمەن قاتار ولاردى ورنالاستىرۋ ايماقتارى انىقتالىپ، الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋلەرىنە جاعداي جاساعان. وسى كەزدەن باستاپ ورالماندارعا ارنالعان كۆوتا ۇعىمى پايدا بولا باستادى [7].

ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 1992 جىلعى 3 شىلدەدەگى №578 «ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا، ونىڭ ىشىندە قالالىق جەرلەرگە قايتىپ كەلۋگە تىلەك بىلدىرگەن بايىرعى ۇلت ادامدارىن ۇيىمشىلدىقپەن قابىلداۋ جونىندەگى 1992 جىلعا ارنالعان باعدارلاما تۋرالى» قاۋلىسى بويىنشا شەت مەملەكەتتەردەن، كوبىنەسە، موڭعوليا ەلىنەن كەلگەن قازاقتاردىڭ جاعدايلارىن جاساۋ، كوشىپ كەلۋگە نيەت بىلدىرگەندەردىڭ جۇكتەرىن تاسىمالداۋعا بايلانىستى كولىكتىك قامتاماسىز ەتىلۋ كوزدەلدى [8]. وعان قوسا اتالعان قاۋلى مازمۇنى بويىنشا 1991 جىلعى 18 قاراشاداعى №711 قاۋلىسىنا سايكەس ۋاقتىلى زەينەتاقى مەن جاردەمدەر تاعايىنداپ، تولەۋ ۇيىمداستىرىلدى [9].

1993 جىلى 15 ساۋىردە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ   «يران يسلام رەسپۋبليكاسىنان جانە باسقا مەملەكەتتەردەن وتانداستاردىڭ كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى جانە قونىس اۋدارۋىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى»№1184 قاۋلىسى شىقتى. بۇل زاڭناما بويىنشا شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتارعا ارنالعان كۆوتالار بەرىلۋ كوزدەلدى. وسى قاۋلىنى ورىنداۋعا بايلانىستى سول جىلى 27 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ №437 قاۋلىسى ناقتى ىس-ارەكەتتەرگە كىرىسىپ كەتتى [10].

وسىلايشا العاش رەت قازاقستاندا ورالماندارعا ارنالعان كۆوتالار وبلىس-وبلىستارعا ءبولىندى. 1993 جىلى بارلىعى 10 000 وتباسى مەملەكەتتەگى بارلىق 19 وبلىس اۋماعىنا موڭعوليا (3000)، يران (2000)، رەسەي (2950)، تاجىكستان (500)، وزبەكستان (750)، تۇرىكمەنستان (800) سياقتى ەلدەردەن كوشىرىلىپ الىپ كەلۋ جوسپارلاندى [11].الايدا، وسى كەزدە تاۋەلسىزدىگىن ەندى الىپ، نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋ جولىنداعى جاس قازاقستان مەملەكەتىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ قيىن بولعانىنا جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بەلگىلەنگەن بارلىق كۆوتا جۇيەسى وسى جىلى تولىق جۇزەگە اسىرىلمادى. مەجەلەنگەن 10 000 وتباسىنىڭ ورنىنا 9441 وتباسى (نەمەسە 45632 ادام) كۆوتامەن كوشىپ كەلدى [7].

بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا جىل سايىن ارنايى پرەزيدەنت جارلىعىمەن كۆوتالار بەلگىلەنىپ وتىردى. الايدا، مەملەكەتتە ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى جىل سايىن كۆوتالار سانى ازايا بەردى. بۇل جاعدايتەك 2000 جىلدانكەيىن عانا وزگەرىپ، كۆوتالار سانى وسە باستادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1994 جىلعى  18 مامىرداعى №1701 «1994 جىلعى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى تۋرالى» قاۋلىسى بويىنشا 7000 وتباسىنى كوشىرىپ الىپ كەلۋگە جاعداي جاساۋ جوسپارلاندى. بۇل جىلعى كۆوتالاردىڭ ەرەكشەلىگى ونىڭ 1993 جىلى قامتىلعان مەملەكەتتەردەن بولەك، جۇڭگو، اۋعانستان، تاجىكستان، تۇركيا قازاقتارىن دا قامتىدى [12].ال ولارعا مەملەكەت تاراپىنان جاعدايلاردىڭ جاسالۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ  1994 جىلعى 2 تامىزىنداعى  №868 «كوشى-قون جەر قورىن قۇرۋ ءتارتىبىن بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلىسىندا كەڭىنەن كورىنىس تابادى [13].

بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا ورالماندارعا بەرىلەتىن كۆوتالاردىڭ سانى جىل سايىن ازايا بەرەدى. 1995 جىلى كۆوتالار سانى 5000 بولسا [14]، 1996 جىلى – 4000 [15]؛ 1997 جىلى – 2180 [16]؛ 1998 جىلى –3000 [17]؛ ال 1999 جانە 2000 جىلدارى – ءتىپتى، 500 وتباسىعا عانا كۆوتا قاراستىرىلدى [18].

ال 2001 جىلدان باستاپ بۇل جاعداي مەملەكەتتەگى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق پەن دامۋعا بايلانىستى ءوسىم كورسەتە باستادى. وسىلايشا 2001 جىلى– 600 كۆوتا، 2002 جىلى– 2655، 2003 جىلى– 5000، 2004 جىلى– 10000، 2005-2008 جىلدارى – 15000 كۆوتانى قۇراسا [7]،2009-2011 جىلدارى – 20 000 كۆوتادان بولىنگەن بولاتىن [19]. بۇل وڭ وزگەرىستەر، ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاقستانداعى ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ جۇرگىزىلۋى مەن الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ وسۋىمەن بايلانىستى بولعانى انىق. الايدا، بولىنگەن كۆوتالار بارلىق جىلى تولىق يگەرىلدى دەۋگە بولماس. سەبەبى كەيبىر جىلدارى بولىنگەن بارلىق كۆوتالاردىڭ ءبىر بولىگى ورىندالماي قالاتىن كەزدەرى دە بولعان.

سونىمەن قاتار قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ سانى كۆوتا سانىمەن سايكەس دەگەن وي قاتە. سەبەبى ناقتى كوشىپ كەلگەن ورالماندار سانى مەن كۆوتا سانىندا ايىرماشىلىقتار بولدى. مىسالى، 2000 جىلدارعا دەيىن كۆوتالار تولىق يگەرىلمەگەندىكتەن نەمەسە باسقا دا سەبەپتەرمەن رەپاتريانتتار سانى كۆوتالار سانىنان از بولسا، 2000 جىلدان كەيىن بۇل كورسەتكىش الدەقايدا ارتتى. وعان قوسا ءوزىنىڭ رەسۋرستارىمەن، مەملەكەتتىڭ كومەگىنسىز كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ سانى دا كۇرت ارتتى. ال 2012 جىلدان باستاپ كۆوتا ماسەلەلەرى ۇكىمەت تاراپىنان قايتا قاراستىرىلىپ، باسقا مەملەكەتتىك باعدارلامالار شەڭبەرىندە شەشىلەتىن بولدى [20].

سونىمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورالمانداردىڭ مەملەكەتكە كەلۋىنە بايلانىستى قۇقىقتىق بازاعا شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپورالارىن قولداۋ جۇمىستارىنا بايلانىستى شارالاردىڭ جوسپارلارىن دايىندادى. مىسالى، 1995 جىلى جوباسى جاسالىنعان زاڭناما ق ر پرەزيدەنتى 1996 جىلى 31 جەلتوقساندا №3308 «شەتەلدە تۇراتىن وتانداستاردى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تۋرالى» جارلىعىمەن بەكىتىلدى. جاڭا زاڭ جوباسى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – ازاماتتىق الۋ پروسەسىن ءبىرشاما جەڭىلدەتتى. وسى ماقساتتارعا ساي رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس ەلدەرىمەن ەكىجاقتى كەلىسىمدەر جاسالىندى [7].

باعدارلاما كەشەندى ءىس-شارالاردى قامتىدى جانە نەگىزگى التى بولىمنەن تۇردى: عىلىمي قامتاماسىز ەتۋ؛ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق نەگىز؛ ءبىلىم  بەرۋ؛ مادەنيەت، تۋريزم جانە سپورت؛  كىتاپ شىعارۋ جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ماسەلەلەرى؛ ۇيىمداستىرۋ شارالارى[21].
سونىمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 1997 جىلعى 30 قىركۇيەكتەگى №1388 «بوسقىن-رەپاتريانتتاردىڭ قونىس اۋدارۋىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى قوسىمشا شارالار تۋرالى» قاۋلىسى دا رەپاتريانتتاردىڭ ءومىرى ءۇشىن ەلەۋلى وزگەرىستەر الىپ كەلدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل قۇجات بويىنشا ۇكىمەت قۇرامىنداعى بارلىق ۆەدوموستتار مەن كوميتەتتەرگە ورالمانداردى ورنالاستىرۋ بويىنشا ەرەكشە جاعدايلار جاساۋ بويىنشا ناقتى تاپسىرمالار كورسەتىلدى.

ال 1998 جىلدىڭ  28 شىلدەسىندەگى №707 «ەڭبەك كوشى-قونى جانە قونىس اۋدارۋ تارتىبىمەن تاريحي وتانىنا ورالعان ۇلتى قازاق ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» قاۋلىسى ورالمانداردىڭ قۇجاتتارىن زاڭداستىرۋ مەن ولاردى راسىمدەۋگە بايلانىستى ناقتى شارالار جۇرگىزىلدى [22].

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2000 جىلعى 5 قىركۇيەكتەگى №1346 قاۋلىسىمەن ماقۇلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى كوشى-قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى بويىنشا ورالماندارعا تولىققاندى كومەك كورسەتۋ كوزدەلدى [23].ال 2001 جىلعى 4 مامىرداعى №605  «رەپاتريانتتاردىڭ (ورالمانداردىڭ) وتباسىلارى ءۇشىن تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋ ەرەجەسىن بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلى رەپاتريانتتاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتالدى. اتاپ ايتقاندا، ءتۇرعىن-ۇي ماسەلەسى قولعا الىندى [24]. كەيىنىرەك بۇل ماسەلە قازاقستان رەسپۋبليكاسى  ۇكىمەتىنىڭ 2002 جىلعى 9 شىلدەدەگى  No 748 «ورالماندارعا جەكە تۇرعىن ءۇي سالۋ ۇشىنجەر تەلىمدەرىن بەرۋ ەرەجەسىن بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلىسىندا دا كورىنىس تاپتى [25].

وسىلايشا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايلارىندا قاراستىرىلعان ماسەلەلەر شەتىنەن ءوز شەشىمدەرىن تاۋىپ جاتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستانعا كەلۋشى شەتەلدىك قازاقتاردىڭ سانىن ارتتىردى. جان-جاقتاعى قازاق دياسپورالارى قازاقستانعا كەلىپ، باس قوسىپ، ولاردىڭ بىرىگۋ پروسەسى باستالدى.

ورالمانداردىڭ كوشىپ كەلۋىنەن باستاپ ورنالاسۋى، قۇقىقتىق مارتەبەگە يە بولۋى سياقتى وتكىر ماسەلەلەر وزىندىك زاڭدىق نەگىزدەرىن الا باستادى. بارلىق ماسەلەلەر ارنايى قابىلدانعان زاعنامالىق قۇجاتتار شەڭبەرىندە قاراستىرىلىپ، شەشىمىن تابۋى ورالماندار ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا بولعانى انىق.

1. رەپاترياسيا // https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F
2. “ورالمان” ءسوزىن ولقى كورمەيىك // http://anatili.kazgazeta.kz/؟p=1492
3. ق ر «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭى // https://online.zakon.kz/Document/؟doc_id=31037885#pos=7؛-57
4. چەم سۋلتانوم نا چۋجبينە بىت، لۋچشە سلۋگوي نا رودينە سلۋجيت // دياپازون. - №79. - 4 وكتيابريا 2002 گ.- س.5.
5. ق ر پم. 7-ق. 1-ت. 203ء-ىس. 55–60-پپ.
6. الىستا جۇرگەن اعايىندارعا اق تىلەك // ەگەمەن قازاقستان. 1992. 1 قاڭتار. 1 ب.
7. المۋحامبەتوۆ ۋ. رەپاترياسيا كازاحوۆ – ۆاجنوە ناپراۆلەنيە گوسۋدارستۆەننوي ناسيونالنوي پوليتيكي // https://articlekz.com/article/7384
8. ق ر پم. 5–ن-ق. 1-ت. 96ء-ىس. 159–160-پپ.
9.. شاپاق ۋ.ش. ورالمانداردى الەۋمەتتىك بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قۇقىقتىقپروبلەمالارى // كۇقىق جانە مەملەكەت.– 2013. - №1 (58). – 20-23 بب.
10. ق ر پم. 5–ن-ق. 6-ت. 1108ء-ىس. 1-3-پپ.
11. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءپۇاج-ى. 1998 ج.، №24. 209-قۇجات
12. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءپۇاج-ى. 2000 ج.، №38-39. 449-قۇجات.
13. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءپۇاج-ى. 2001 ج.، №16. 216-قۇجات.
14. قازاقستانرەسپۋبليكاسىنىڭ ءپۇاج-ى. 2002 ج.، №22. 231-قۇجات.

 

---