ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، قازاق ادەبيەتى 9 سىنىپ.
تاقىرىپتار:
16. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى
17. الىپ – ەر تۇڭعانى جوقتاۋ
18. ورحون ەسكەرتكىشتەرى (VIII ع.)
19. قورقىت اتا كىتابى. (ءۇىىى – ءىح عع.)
20. وعىز قاعان جىرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، اسىل قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ؛
ب) مانەرلى سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ، وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، شىعارماشىلىق ىزدەنۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، قوسىمشا ماتەريالدار
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
ساباقتىڭ بارىسى: ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ. سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى جازۋ سىزۋلار مەن اڭىز جىرلار.
ۇلان - بايتاق قازاق جەرى — ەڭ كەمىندە 3 - 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار كونە مادەنيەت ولكەسىنىڭ ءبىرى. قازاقتاردىڭ ارعى اتا تەگى — ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن - اق قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ساق، عۇن، ۇيسىندەر. زامانىمىزدىڭ V عاسىرىنان بىلاي "تۇرىك"، "تۇركىلەر" اتانعان.
ساقتار ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن مونعوليا مەن دۋناي اراسىن مەكەندەگەن. "ساق" ءسوزى قازاق تىلىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. مىسالى: ساقا (اسىق)، ساقپان، ساقشى، قىپ - ساق (قىپشاق)، ت. ب. كوشپەلى ساقتار جايىن - داعى دەرەكتەر كونە گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ "تاريح" كىتابىندا، جۇڭگو شەجىرەلەرىندە جازىلىپ قالعان.
ساقتاردىڭ 26 ارىپتەن تۇراتىن جازۋى بولعان. ەسىك قالاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان التىن بەكزادانىڭ جانىنداعى كۇمىس توستاعاندا: "اعا، ساعان ءبۇل وشاق! وشاعىنان بەزگەندەر، تىزەڭدى بۇك! حالىقتا ازىق - تۇلىك مول بولعاي!" — دەگەن جازۋ بار. التىن بەكزادانىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى VII — V عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەندىگى انىقتالىپ وتىر. ساقتار كونە تۇركى تىلىندە سويلەگەن. كۇمىس توستاعانداعى جازۋ مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى VIII عاسىردا جازىلعان ورحون جازۋلارى بىردەي.
ساق، عۇن داۋىرلەرىنەن كەلىپ جەتكەن تارعىتاي، الىپ - ەر تۇڭعا، تۇمار پاتشايىم، شيراق باتىر، زارينا، مودە باتىر جايىنداعى اڭىز - جىرلار بار.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ مادەني، ادەبي ەسكەرتكىش - تەرىن ءسوز ەتۋدەن بۇرىن، قازاق حالقىن قۇرعان تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگى، الەۋمەتتىك ءومىرى جايىندا بىلگەنىمىز ءجون.
ورتا ازيا مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ كەڭ - بايتاق دالاسىندا ساق، عۇن، ءۇيسىن - دەر ءومىر سۇرگەن. ولار العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس تۇسىندا اڭشىلىق، ەگىنشىلىك جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. بۇنى ساقتاردىڭ بۇعى، ارقار، ارىستان، سامۇرىق سۋرەتتەرىن سالىپ جانە ولاردىڭ بەينەسىن التىننان قۇيىپ جاساعاندىعىنان بايقايمىز. زامانىمىزدىڭ ءۇ عاسىرىنا دەيىن ولاردى «تۇرىك»، «تۇركىلەر» دەپ اتاعان. ولار كونە تۇركى تىلىندە سويلەگەن.
تۇركى قاعاناتى تۇسىندا تۇركى ءتىلىنىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، ۇلان - عايىر ولكەدەگى نەگىزگى تىلگە اينالدى. ولاردىڭ تاڭبالارى رۋ سيمۆولدارىنا ۇقساس بولىپ كەلدى. كەنە تۇركى جازۋى بەرتىن كەلە ءتىل تاريحىندا «ءرۋنا» جازۋى دەپ اتالىپ كەتتى. «رۋن» دەگەن ءسوز «قۇپيا»، ياعني «سىرى اشىلماعان» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
مىنە، وسى رۋنا جازۋىنداعى ەسكەرتكىشتەر ءتىلى ءۇى - X عاسىرلارداعى وعىز، ۇيعىر، قىرعىز، قيماق، قىپشاق ت. ب. تۇركى تايپالاردىڭ بارىنە بىردەي ورتاق جازباشا ادەبي ءتىلى بولدى.
ساق، عۇن داۋىرىنەن كەلىپ جەتكەن الىپ - ەر تۇڭعا، تۇمار پاتشايىم؛ شيراق باتىر، مودە باتىر جايىندا اڭىز - اڭگىمەلەر بار
كىتاپپەن جۇمىس: كىتاپتان ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى وقىپ تۇسىنىكتەرىن ايتادى.
ءبىلىمدى بەكىتۋ: وتىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى بىرنەشە سۇراقتار قويامىن. تۇسىنبەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن.
باعالاۋ: ساباققا قاتىسىپ وتىرعاندارىنا قاراي بىلىمدەرى باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى وقىپ كەلۋ.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
تاقىرىپتار:
16. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى
17. الىپ – ەر تۇڭعانى جوقتاۋ
18. ورحون ەسكەرتكىشتەرى (VIII ع.)
19. قورقىت اتا كىتابى. (ءۇىىى – ءىح عع.)
20. وعىز قاعان جىرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، اسىل قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ؛
ب) مانەرلى سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ، وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن دامىتۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، شىعارماشىلىق ىزدەنۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، قوسىمشا ماتەريالدار
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
ساباقتىڭ بارىسى: ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ. سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى جازۋ سىزۋلار مەن اڭىز جىرلار.
ۇلان - بايتاق قازاق جەرى — ەڭ كەمىندە 3 - 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار كونە مادەنيەت ولكەسىنىڭ ءبىرى. قازاقتاردىڭ ارعى اتا تەگى — ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن - اق قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ساق، عۇن، ۇيسىندەر. زامانىمىزدىڭ V عاسىرىنان بىلاي "تۇرىك"، "تۇركىلەر" اتانعان.
ساقتار ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن مونعوليا مەن دۋناي اراسىن مەكەندەگەن. "ساق" ءسوزى قازاق تىلىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. مىسالى: ساقا (اسىق)، ساقپان، ساقشى، قىپ - ساق (قىپشاق)، ت. ب. كوشپەلى ساقتار جايىن - داعى دەرەكتەر كونە گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ "تاريح" كىتابىندا، جۇڭگو شەجىرەلەرىندە جازىلىپ قالعان.
ساقتاردىڭ 26 ارىپتەن تۇراتىن جازۋى بولعان. ەسىك قالاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان التىن بەكزادانىڭ جانىنداعى كۇمىس توستاعاندا: "اعا، ساعان ءبۇل وشاق! وشاعىنان بەزگەندەر، تىزەڭدى بۇك! حالىقتا ازىق - تۇلىك مول بولعاي!" — دەگەن جازۋ بار. التىن بەكزادانىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى VII — V عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەندىگى انىقتالىپ وتىر. ساقتار كونە تۇركى تىلىندە سويلەگەن. كۇمىس توستاعانداعى جازۋ مەن ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى VIII عاسىردا جازىلعان ورحون جازۋلارى بىردەي.
ساق، عۇن داۋىرلەرىنەن كەلىپ جەتكەن تارعىتاي، الىپ - ەر تۇڭعا، تۇمار پاتشايىم، شيراق باتىر، زارينا، مودە باتىر جايىنداعى اڭىز - جىرلار بار.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ مادەني، ادەبي ەسكەرتكىش - تەرىن ءسوز ەتۋدەن بۇرىن، قازاق حالقىن قۇرعان تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگى، الەۋمەتتىك ءومىرى جايىندا بىلگەنىمىز ءجون.
ورتا ازيا مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ كەڭ - بايتاق دالاسىندا ساق، عۇن، ءۇيسىن - دەر ءومىر سۇرگەن. ولار العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس تۇسىندا اڭشىلىق، ەگىنشىلىك جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. بۇنى ساقتاردىڭ بۇعى، ارقار، ارىستان، سامۇرىق سۋرەتتەرىن سالىپ جانە ولاردىڭ بەينەسىن التىننان قۇيىپ جاساعاندىعىنان بايقايمىز. زامانىمىزدىڭ ءۇ عاسىرىنا دەيىن ولاردى «تۇرىك»، «تۇركىلەر» دەپ اتاعان. ولار كونە تۇركى تىلىندە سويلەگەن.
تۇركى قاعاناتى تۇسىندا تۇركى ءتىلىنىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، ۇلان - عايىر ولكەدەگى نەگىزگى تىلگە اينالدى. ولاردىڭ تاڭبالارى رۋ سيمۆولدارىنا ۇقساس بولىپ كەلدى. كەنە تۇركى جازۋى بەرتىن كەلە ءتىل تاريحىندا «ءرۋنا» جازۋى دەپ اتالىپ كەتتى. «رۋن» دەگەن ءسوز «قۇپيا»، ياعني «سىرى اشىلماعان» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
مىنە، وسى رۋنا جازۋىنداعى ەسكەرتكىشتەر ءتىلى ءۇى - X عاسىرلارداعى وعىز، ۇيعىر، قىرعىز، قيماق، قىپشاق ت. ب. تۇركى تايپالاردىڭ بارىنە بىردەي ورتاق جازباشا ادەبي ءتىلى بولدى.
ساق، عۇن داۋىرىنەن كەلىپ جەتكەن الىپ - ەر تۇڭعا، تۇمار پاتشايىم؛ شيراق باتىر، مودە باتىر جايىندا اڭىز - اڭگىمەلەر بار
كىتاپپەن جۇمىس: كىتاپتان ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى وقىپ تۇسىنىكتەرىن ايتادى.
ءبىلىمدى بەكىتۋ: وتىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى بىرنەشە سۇراقتار قويامىن. تۇسىنبەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن.
باعالاۋ: ساباققا قاتىسىپ وتىرعاندارىنا قاراي بىلىمدەرى باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى تۋرالى وقىپ كەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
