ەكى ۇكىم
اۋىلدا ءولىم-جىتىم بولا قالسا، سالت اتتى ەكى بالا كوشەنىڭ ەكى جاعىنان ءار ءۇيدىڭ تۇسىنا توقتاپ: "جانازاعا بارىڭدار! جانازاعا بارىڭدار! جانازاعا بارىڭدار!" دەپ ايقايلاپ وتەدى. وسىدان ازا بويىم تىك تۇرادى. الگى شابارماندار تىرىلەردى ءمايىت ۇزاتۋعا ەمەس، تاپ قابىرگە شاقىرعانداي. ويلاپ قاراساڭ، شىنىندا دا سولاي-اۋ.
Mەزگىلى جەتسە، جۇرتتىڭ ءبارى دە سوندا شاقىرىلىپ، سولاي قاراي ۇزاتىلماق.
تاڭ سارىدەگى ەلەڭ-الاڭدا ءبىرىن-بىرى وكشەلەي قۋىپ، كوشە بويلاپ ايقايلاعان ەكى بالا تاسىرلاتا شاۋىپ ءوتتى.
— ۇكىمگە بارىڭدار! ۇكىمگە بارىڭدار! ۇكىمگە بارىڭدار!
— تاعى دا بىرەۋ سورلاپ قالعانى ما، ءتايىر-اۋ؟ — دەپ قىنجىلدى شايدان سوڭ داستارقان جيناپ جۇرگەن كىشى شەشەم.
— ۇكىمگە شاقىرىپ جاتىر، كىشى اپا، كووپەراتيۆتىڭ باستىعى ءساميعۇللاعا ۇكىم شىعارىلادى، جۇرتتىڭ قىرۋار اقشاسىن قىمقىرعان كورىنەدى. جاماعات سوتى بولادى دەيدى. كەشە تاشبولات اۋىلناي قانىن ىشىنە تارتىپ، سازارىپ وتىر ەدى، — دەدى كەنجە اعام ساليح جاڭالىقتى جەتكىزگەنشە اسىعىپ-اپتىعىپ. بىردەڭە ايتا باستاسا، تۇتىعىپ، القىنىپ قالادى دا، تۇك تۇسىنبەيسىڭ.
— اۋ، جۇرت سونشا اقشانى قايدان تاپقان؟ — دەدى ۇلكەن شەشەم.
ەڭ ۇلكەن اعام مۇرتازا بارىنەن حاباردار ەكەن، تاباندا ءتۇسىندىرىپ بەردى:
— بۇكىل اۋىلعا ءشوپ شاباتىن، استىق باستىراتىن ماشينا الامىز دەپ كۇزدىڭ كۇنى ءۇي سايىن قاراجات جيناعان ەدى عوي. بىزدەن دە العان. انە، سول اقشا.
— ءاي، سورلى-اي! ءناپسى قۇرعىر پەندەگە نە ىستەتپەيدى؟ — دەپ كۇرسىندى ۇلكەن شەشەم. نەگە ەكەنىن قايدام، اكەم ءلام-ميم ءتىل قاتپادى. ويعا شومىپ وتىر. جۇرتتىڭ ەڭسەسىن زىلدەي تىنىشتىق باستى. الگى "ۇكىمگە بارىڭدار!" دەگەن داۋىس تەرەزەدەن ساڭق ەتتى دە، قايتىپ شىقپادى، ۇيدە قالىقتاپ قالدى، قۇلاعىمىزدا جاڭعىرىپ تۇرعانداي ءالى.
— ءساميعۇللانىڭ اقشاعا كوزى قىزىققانى عوي كوممۋنيسپىن دەگەنى قۇرىسىن، ادام بالاسىنا سەنىم قالمادى! — دەپ كۇيىندى مۇرتازا اعام، — قارىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەگەن راس-اۋ.
— وسىدان بىرەۋىڭ ءورت الاڭىنا اياق باساتىن بولساڭدار، مەنەن مەيىرىم كۇتپەڭدەر! سەندەرگە ادامنىڭ اق-قاراسىن ايىرۋ ءالى ەرتە، — دەدى اكەم. ءتىپتى سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ، قورقىتىپ قويدى. ول بۇرىن-سوڭدى باۋىرلارىمنىڭ بەتىنە بۇلايشا تىم قاتتى كەلمەيتىن. ارتىنشا ءسال جۇمسارا ءتۇستى: — ماعان كوك ايعىردى ارباعا جەگىپ بەرىڭدەرشى، تيموفەيگە بارىپ قايتايىن. سەندەر قويان قاعۋعا شىقساڭدارشى. قاردى قاراشى، ناعىز قانسونار عوي.
اكەمنىڭ داۋسى قاتقىل شىققانىنا تاڭدانعان اعالارىم بىر-بىرىنە جالتاق-جالتاق قاراپ، ساسىپ قالدى.
— جارايدى، اكە، قويان قاعۋعا شىعامىز، — دەدى مۇرتازا اعام تۇنجىراي ءتۇسىپ.
ءسويتتى دە، ەگدە ەركەكتەر شارۋا قامىنا تۇس-تۇسقا تاراپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ الگى ەكى بالا ءۇيدىڭ تۇسىنان تاعى دا ايقايلاپ ءوتتى:
— ۇكىمگە بارىڭدار، ءورت الاڭىنا! ۇكىمگە بارىڭدار، ءورت الاڭىنا!
تالاي تاماشانى كورگەنىم بار: كينونى دا، تالاي كۇلدىرگى قۋاقىنى دا، ات بايگەنى دە بىلەم. ءبىراق "ۇكىم" دەگەندى كورمەگەم. كورۋىم كەرەك.
ءورت الاڭى مەشىت كوشەسىنىڭ جوعارىسىنداعى ءدوڭنىڭ باسىندا. الاڭعا جينالعان جۇرت ىعى-جىعى، كوبىسى قابا ساقال كەكسە كىسىلەر، اتايلار. ءىلعي مايدا بالا كوشەنىڭ ارعى جاعىنداعى بيىك اققالانىڭ ۇستىندە وتىرمىز. ءبىزدى الاڭعا جىبەرمەي، قۋىپ سالعان.
— بالا-شاعانى ءارى قۋىڭدار، كورمەسىن مىنانى! — دەپ شىرىلدادى ءبىر شايا
— قاراسىن، كورسىن، ساباق بولار! — دەدى بەتى ىسىڭكى كىسى.
— عيبرات السىن! — دەدى ەكىنشىسى.
— سابيلەردى قايتارىپ جىبەرىڭدەر، تاماشا كورسەتىلىپ جاتقان جوق قوي مۇندا!
— قانداي تاماشا كورسەتىلەتىنىن كىم ءبىلسىن. حالىق ابىر-سابىر ۇيمەلەپ، الاڭ قۇج-قۇج قايناپ جاتىر. بايپاعىمەن قاردى سىقىرلاتا باسىپ، الاڭعا تومەنگى كوشەدەن تاشبولات اۋىلناي مەن ءتۇرى بوتەن ەكى ادام شىقتى. تاشبولات تاپال، قاتتىراق اتتاعان سايىن قارا تونىنىڭ شالعايى جەرگە سۇيرەتىلىپ بارادى. اكەسىنىڭ، يا اعاسىنىڭ تونى بولار، شاماسى. ول كەلگەن سوڭ جۇرت تىنا قالدى.
— ءيا، قايتەمىز، جاماعات؟ — دەدى تاشبولات ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراي الماي جالتارىپ، — ۇرى الدارىڭدا، ۇكىم قولدارىڭدا، ەل اعالارى.
جۇرت نە ايتارىن بىلمەي، ءسال ابىرجىپ قالعاندا تاشبولاتتىڭ الدىنا بويشاڭ، سوقتالداي مىعىم دەنەلى سۇلۋ ءماراھيم شىقتى. ءبىزدىڭ كوشەدە تۇراتىن. ءماراھيمدى، انىعىراق ايتقاندا — ءىلياس ازانشىنىڭ جەسىرىنە تەلىپ قويعان. ءماراھيم كەشكىلىك كوشەگە شىعىپ، ەسىك الدىنا وتىرىپ، سىرنايىن قۇلاشتاپ، قۇيقىلجىتا تولعاپ جىبەرسە، بۇكىل اۋىل ۇيىپ تىڭدايتىن. "مۇڭايىپ وتىر-اۋ، بايعۇس، — دەيتىن ۇلكەن شەشەم، — قانشا جىل ءوتتى، جۇرەك، شىركىن، تىپىرشىپ، تۋلايدى عوي، الدەكىمدەردى اڭسايتىن شىعار-اۋ. ناعىز گۇل اتىپ، قۇلپىرعان شاعى بوسقا ءوتىپ بارا جاتقان سوڭ، ءقايتسىن..."
"سۇلۋ مەن سەرىنىڭ باعى جانباس" دەگەن راس قوي. كىرپىگى دە ۇزىن. ۇزىن كىرپىكتى كىسىنىڭ ءومىرى قىسقا بولادى دەگەن بار. سودان با، جۇرت سۇلۋ ءماراھيمدى اياپ، بايەك بولادى. مىنە، ءقازىر بويى وقتاۋداي تاشبولاتتىڭ الدىنا ەنتەلەپ، كولدەنەڭ تۇرا قالعان سول.
— قۇرداس، — دەدى ول اقىرىن عانا، — ءساميعۇللانىڭ كىناسى اۋىر. قوعامنىڭ اقشاسىن ءوزى ۇرلادى ما، وزگە ۇرلادى ما، ول جاعىن ايتۋ قيىن، تەك ءتۇسىنىپ تۇرعانىمىز: ايتەۋىر، اقشا جوعالعان. ءتيىستى جازاسىن الار. تەك ونى وكىمەتكە تاپسىرىپ، ءادىل سوتقا تارتۋ كەرەك، مۇقيات تەكسەرىپ، قارا قىلدى قاق جارعان اقيقاتتى ايتسىن.
تاشبولاتتىڭ زىعىردانى قايناپ، وتكىر كوزدەرى جۇرتتىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتە جازدادى.
وكىمەتكە! وكىمەتكە تاپسىرعانى نەسى، وكىمەتتىڭ مۇلكىن ۇرلاپ پا ول سونداي-اق! سەندەردىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىڭمەن تاپقاندارىڭدى ۇرلاپ، قوعام مۇلكىنە، مىنا ءبىزدىڭ اق ادال دۇنيەمىزگە قول سالدى عوي! ءتانى دە، جانى دا وزدەرىڭنىڭ قولدارىڭدا، جاماعات! دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با؟!
— دۇرىس، دۇرىس! — دەپ شۋلاسا باس شۇلعىدى جۇرت.
— جەگەنىن قۇستىرۋ كەرەك، وبىردىڭ! — دەدى ماناعى ىسىك بەت جۋان.
— ءتىپتى كوممۋنا بولىپ، حالىقتى ازعىرعانىن ايتساڭشى، ءىبىلىستىڭ! توزاققا تۇسكىر! قايدا ءوزى؟ نەنى كۇتىپ تۇرمىز وسى؟ — دەپ تىقىرشىدى بىرەۋ.
— حالىقتىڭ الدىنا الىپ شىعىڭدار! جاۋاپ بەرسىن! — دەدى ەكىنشىسى.
ات توبەلىندەي توپ دولدانا، كۇجىلدەي وشىگىپ ايقاي سالدى. سول ءسات تاشبولات:
— ەي، كۋالار! ۇرىنى الىپ شىعىڭدار! — دەپ ءامىر ەتتى.
سۇلۋ باسى سالبىراپ ءماراھيم الاڭنان شىقتى. ارتىنا ءبىر جالت قاراپ، ءسال كىبىرتىكتەگەنى بولماسا، كىدىرگەن جوق.
بىرەۋلەر ءساميعۇللانى اباقتىدان ايداپ شىقتى. ۇستىندە جالبىراعان كەلتە تون، اياعىندا اپپاق شۇلىق پەن اق شاباتا. نەگە ەكەنىن قايدام، باسىندا بوركى جوق. بۇيرا قارا شاشىنىڭ ءبىر ۋىسى شيراتىلىپ، ماڭدايىنا ءتۇسىپ ءتۇر، بەتى كۇل سەكىلدى سۇپ-سۇر... قولدارىن ارقاسىنا قايىرىپ، شىنتاعىنا دەيىن ارقانمەن شىرماپ تاستاعان. ارقاننىڭ ءبىر ۇشى قىلمىستىنىڭ قاپتالىندا كەلە جاتقان كىسىنىڭ قولىندا. بازارعا ساتۋعا ايداعان سيىرداي دەدەكتەتە، سۇيرەپ كەلەدى.
— مىنا جەرگە، بيىككە شىعارىڭدار، ەل الدىنا تارتىڭدار، — دەپ بۇيىردى تاشبولات، ءبىر قاپتالى قارعا تىرەلگەن اربانى كورسەتىپ. ءساميعۇللانى سوندا مىنگىزدى. الاڭ جىم-جىرت. ءتىپتى اياق استىنداعى قار دا سىقىرلاماي قالدى. قىلامىقتاپ جاۋعان ۇلپا قاردىڭ جاپالاقتاعان ۇشقىندارى اۋادا اعاراڭداپ، شىر كوبەلەك اينالادى... جەرگە دە، توپىرلاسقان جۇرتتىڭ توبەسىنە دە تۇسپەي، تەك تۇتقىننىڭ تەمەن يىلگەن دۋدار باسىنداعى قارا شاشتارعا قوناتىن سياقتى ولار. ەندى ءبىراز تۇرسا، باسى اپپاق بوپ كەتەتىن ءتارىزدى. ءساميعۇللانىڭ سول جاعىندا، ءسال ارىرەكتەگى اۋىلكەڭەستىڭ شاتىرىندا قىزىل جالاۋ جەلبىرەپ ءتۇر. ۇڭىلە قاراساڭ، جالاۋ جاقىنداي ءتۇسىپ، جانىڭا كەلگەندەي. ادام ءۇنسىز. جالاۋ جەلبىرەپ، الدەقايدا جۇلقىنعانداي. ەكەۋىنىڭ تۋ سىرتىنان نوسەر توگەتىن سۇر اسپاننىڭ ءبىر شەتى مۇنارتا كورىنەدى.
— كوز كورمەگەن، قۇلاق ەستىمەگەن سۇمدىق بۇل! — دەپ شىرىلدادى تاعى دا الگى زارجاق شال، — ەلگە ۇيات، ەرگە ۇيات، دىنگە ۇيات، ءبارىمىزدى ۇياتقا قالدىردى بۇل قارا بەت! — دەپ ءساميعۇللا جاققا قولىن سىلتەدى.
ونى باسقا داۋىستار دا قوستادى.
— بالامىزدىڭ اۋزىنان جىرىپ، تىرنەكتەپ جيناعان دۇنيەمىز ەدى! قايدا قۇرتتىڭ؟ جاۋاپ بەر!
— اق ادال ماڭداي تەرىمەن تاپقانبىز! تاماعىڭا كولدەنەڭ تۇرىپ قالسىن، ۇياتسىز!
— تولەسىن! كوپتىكىن كوپكە تولەسىن!
— ماڭداي تەرىمىزگە قان الامىز! قان! ءساميعۇللا اقىرىن باسىن كوتەردى. الاڭدى ۇزاق شولىپ ەتتى. دابىرا تاعى باسىلا بەردى. ءساميعۇللا باسىن جوعارى كوتەرىپ، ەكى رەت جوتەلىپ الدى.
— اۋىلداستار، — دەدى ول قالتىراعان ۇياڭ داۋىسپەن، — الدارىڭدا وتە ۇياتتىمىن. اق ادال ماڭداي تەرمەن تاپقان اقشالارىڭ مەنىڭ قولىمدا بولاتىن، قاپىلىستا قاعىپ كەتتى. ءبىراق وز باسىم سوقىر تيىن پايدا كورگەم جوق سودان.
— پايدا كورمەگەنىڭ قالاي؟ سوندا قىرۋار اقشاعا اياق ءبىتىپ، قىبىرلاپ ءجۇرىپ كەتكەنى مە؟
— ۇرلاتتىم. كەڭسەدەگى تەمىر ساندىقتى كىلتپەن اشىپ، ۇرلاپ كەتىپتى.
— قاشان العان؟
— انىعىن بىلمەيمىن.
— وتىرىك! الدايدى.
— و دۇنيەدە اقتالارسىڭ!
— قاراۋىل قايدا قالعان؟
— ءوزىم ۇرلاعانىم جوق، اعالار، ىنىلەر! دەگەنمەن، ايىپ مەندە. ءومىر بويعى ەڭبەك اقىمدى تولەسەم دە تاۋىپ بەرەم.
— ءبيتىڭدى تولەيمىسىڭ، جالاڭ اياق قۋ كەدەي؟
— ءومىر بويى كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقپىن، اقشانى الماسام دا تولەيمىن.
— بۇعان دەيىن دۇنيە تۇگىل، ماڭدايىنا قىرشاڭقى تاي بىتپەگەن سورلى!
— اقشانىڭ قۇنىنا قانىن بەرسىن، — دەپ جالاڭدادى الگى قانقۇمار.
جۇرت ودان سايىن دۋىلداستى.
— ءوزىمىز جازاعا تارتايىق! وزىمىزشە سوتتايىق! باسقالارعا ساباق بولسىن!
ابدەن دەلەبەسى قوزىپ، جەلىگىپ العان توپ اق-قارانى ايىرا الاتىن حالدە ەمەس، جۇدىرىقتارىن، تاياقتارىن، شوقپارلارىن كوتەرىپ، ارباعا لاپ قويدى. وسى تۇستا ءبىر جاقتان تالپاق ءتالىپ شىعا كەلدى. ول دەرەۋ ارباعا سەكىرىپ ءمىندى.
— جاماعات! دەپ ايقاي سالدى ول بۇكىل الاڭدى جاڭعىرىقتىرىپ، مەن مىنا كىسىنى تۋعانىمنان بەرى بىلەم. جاماندىق جاسامايتىن، ومىردە كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن ادام. بۇلارىڭىز ادىلەتسىزدىك قوي، اقساقالدار، جاستاردى جامان جولعا باستاماڭدارشى! الەۋمەت! كۇناسىز، قورعانسىز، جالعىز جانعا ءجۇز كىسى شىعىپ تۇرسىڭدار! ونى ولتىرسەڭدەر ءارقايسىڭا ءجۇز كۇنا جابىسادى-جۋىپ ارىلا الماسسىڭدار! يماندى ويلاڭىزدار، جاماعات! مەن ونى قارشادايىنان بىلەم. جۇرەگىم سەزىپ ءتۇر، كامىل سەنەم، ايىپتى ەمەس. اقىلدان اداسپاڭدار، جاماعات! تاشبولات! سەن باسشىسىڭ عوي. حالىقتى توقتات! ءساميعۇللاعا تيمەسىن. ۇيىندە الماداي البىراعان ەكى بالاسى شاپقىلاپ ءجۇر. سولاردى جەتىم قالدىرا كورمە، اقساقالدارعا ايتشى، تاشبولات!
— اقشا ۇرلاعاندا مەنىمەن اقىلداسپادى. سازايىن تارتسىن! مەنىڭ ايتارىم وسى، جاماعات، ۇكىم شىعارۋ ءوز قولدارىڭدا... — دەدى دە تاشبولات تونىنىڭ شالعايىنا سۇرىنە-قابىنا الاڭنان شىعىپ كەتتى.
"جاماعات" داۋرىعا دابىرلاسىپ، وشىگە ايقاي سالىپ، دۋىلداسىپ جاتتى. ءتالىپ تاعى دا بىردەڭەلەر ايتتى، ءبىراق ونىڭ ءسوزىن ەشكىم تىڭدامادى. الايدا اربادان تۇسپەي، ءساميعۇللاعا قاراي جاقىنداي بەردى.
— وتىرىكشىنىڭ كۋاسى قاسىندا!
— ءتۇس اربادان، البا-جۇلبا نەمە!
— ولجانى ەكەۋىڭ ءبولىپ الدىڭدار ما؟
— سوعىم سويعان جەردى ساعالايتىن بۇرالقى توبەت!
— سىباعاڭا ولجا كوپ تيگەن بولار؟
ءتالىپ شاپشاڭ شەتكە شىقتى. توزىعى جەتكەن شەكپەننىڭ شالعايىن قايىرىپ، بەلىنە دەيىن كوتەردى دە، قىرىق جاماۋ دامبالىن كورسەتتى.
— مىنە، مەنىڭ ولجام! اسىل تورقادان شوقتاي كيىنىپ الدىم. انە، ونىڭ اياعىندا دا ءۇر جاڭا شاباتا!
ءتالىپ شەكپەنىنىڭ شالعايىن كوپكە دەيىن جاپپادى. ءساميعۇللا سامارقاۋ قالپىندا سىرەسە قاتىپ، سەرەيىپ قالعان. ۇلپا قار باسقان باسى اپپاق: قىلامىقتاپ جاۋعان قار ۇشقىنى قارا بۇيرا شاشىن قالايشا قالىڭ جاپقان؟
ءتالىپ كەنەت قولىن جايىپ جىبەرىپ، جۇرتقا جىلاپ تۇرىپ، جالىندى:
— ادامنان ۇيالماساڭدار، قۇدايدان قورىقساڭدارشى، جاماعات! تيمەڭدەر ءساميعۇللاعا! بۇكىل اۋىلعا كەسىر كەلەر. قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرارسىڭدار!
قاشاننان اتى شۋلى قانىپەزەر، قاباعان يت جينايتىن يسلاي الگى ءسوز شىمبايىنا باتقانداي، شاتىناپ، جىندانىپ كەتە جازدادى.
كۇجىلدەپ، جۇگىرىپ كەلدى دە: "قۇداي قارعاسا بىلاي سوعادى" دەپ كەرىلە بەرىپ، ءتالىپتى جۋان ەمەن شوقپارمەن قۇلاق-شەكەدەن قويىپ قالدى. اربادان ۇشىپ تۇسكەن ءتالىپ وماقاسا قۇلادى. شۇبەرەك تىستى جۇپىنى دالباعايى شىر كوبەلەك دالباقتاي ۇشىپ، قار ۇستىنە جالپ ەتتى. ايناداي جالتىر باسى جارقىراپ جاتىر. تازى دا، ءمۇيىزى دە جوق، تەپ-تەگىس جالتىر. توبە شاشى تىقىرلانىپ تۇگەل تۇسكەن.
يسلايدىڭ شوقپارى ءتۇپ شەكەدەن مىقتاپ تيگەن. سامايىنان سورعالاعان قان قار ۇستىنە تامدى. ءبىر تامدى، ەكى تامدى، ءۇش تامدى... ءتالىپ باسىن كوتەردى. اقىرىن تىزەرلەپ تۇرگەلدى. قاندى كورگەن يسلاي ەلىرىپ، قۇتىرعان جىرتقىش اڭ سەكىلدى دولدانىپ كەتتى. ءساميعۇللاعا قاراي ۇمتىلىپ، شوقپارىن قاتتى سىلتەپ قالدى. سول ءسات كۇللى "جاماعات" لاپ قويىپ، اربانى قاۋمالاي قورشاپ الدى. جانىم تۇرشىگىپ، كوزىمدى جۇمدىم. قۇلاعىما اقىلىنان اداسقان "جاماعاتتىڭ" ازان-قازان ايقايى عانا ەستىلىپ جاتتى. ءبىرازدان سوڭ ايقاي-شۋ تىندى...
كوزىمدى اشتىم. اربا قاڭىراپ بوس قالعان. ونىڭ ارعى جاعىندا، الىستاعى اۋىلكەڭەس شاتىرىندا جەلبىرەگەن قىزىل جالاۋ مۇڭعا باتقانداي. الاڭنان شىققان جۇرت تۇس-تۇسقا تاراپ بارادى. اربانىڭ قاسىندا ءساميعۇللانىڭ دەنەسى بۇكتەتىلىپ جاتىر. بۇكىل بەت-اۋزىن قان جۋىپ كەتكەن. باسىنىڭ استىنداعى اق قاردى قىزىل قان ويىپ ءتۇسىپتى. ءتالىپ ونىڭ دەنەسى الدىندا تىزەرلەپ، قار قاتقان باسىن سۇيەپ، سيپاپ وتىر. ول سيپاعانىمەن قار تۇسپەيدى، قايتا شاشىنا قالىڭىراق جابىسادى. قانداي قار ءبۇل، ياپىر-اۋ؟
اق قارعا توگىلگەن قىزىل قاندى، ادام قانىن ومىرىمدە العاش كورۋىم. قان اۋەلى تامشىلاپ تۇرىپ، زاۋلاپ، بۇرقىراپ اقتى، قاردى ورتەپ، جەرگە جۇگىرىپ ءوتتى. ول جەردى جىلىتىپ بارىپ، توپىراققا ءسىڭىپ كەتەتىنىن بىلەمىن. ۇلكەن شەشەم: "ءتۇتىن اۋاعا تارايدى، قان جەرگە سىڭەدى، جان اسپانعا ۇشادى، ءتاندى ءقابىر قۇشادى" دەيتىن. ءساميعۇللانىڭ جانى جولدا سامعاپ بارا جاتقان شىعار...
مەن ول كەزدە قاپ-قارا بۇيرا شاشتىڭ قاس قاعىمدا اعارىپ كەتەتىنىن بىلمەۋشى ەدىم.
— تاماشا ءبىتتى، ۇيىڭە قايت، بالا! — دەدى بىرەۋ. مەن باسىمدى كوتەردىم. الدىمدا ءۇستى-باسىن تۇك باسقان، اڭىرايعان ادىراق كوزىندە بۇرشاقتاي سۇيەلى شورتيعان بىرەۋ تۇكسيىپ تۇر. قاسى دا، مۇرىنى دا، اۋىزى دا قيسىق. تۇرىنە قاراسام، مەنىڭ دە بەت-اۋزىم قيسايىپ بارا جاتقانداي. ۇيگە قاراي زىتىپ بەردىم. قۇداي ساقتاسىن، الگى پالە تۇسىمە كىرمەگەي...
... مەنى ايادى بىلەم، تۇسىمە كىرمەدى، ايتەۋىر. ءبىراق وڭىمدە تاعى ءبىر رەت كەزدەستى. تالاي وشاقتىڭ وتى ءسوندى، تالاي تاعدىر نوسەردەي كۇركىرەپ ءوتتى، ءبىز ونىمەن تاعىدا كەزدەستىك.
اۋىلعا قايتقان سايىن الدىمەن اكەم مەن ۇلكەن شەشەمنىڭ قابىرىنە تاعزىم ەتۋگە بەيىت باسىنا بارامىن. ءقازىر ءوزىم دە اكە تۇگىل، ءتىپتى اتا بولعان كىسىمىن. ءبىراق بەيىت باسىنا كەلگەندە ءولىمدى، و دۇنيەنى ويلاۋدان مۇلدەم اۋلاقپىن. سەبەبى، قۇلپىتاسقا اتى قاشالعان ادامداردىڭ جەر بەتىنەن قاشان، قالاي كەتكەنى ەمەس، قاشان تۋىپ، جەر بەتىندە قالاي ءومىر سۇرگەنى، قانداي قۋانىشقا كەنەلگەنى، قانداي ازاپ كەرگەنى، قانداي شارۋا تىندىرعانى عوي كىسىگە كەرەگى.
كەيبىر ءقابىردىڭ باسىندا ويعا قالامىن. كەيبىرەۋىنىڭ قاسىندا ەرىكسىز ەزۋ تارتامىن، سەبەبى، وسىندا جاتقاندار جەر بەتىندە نەبىر كوڭىلدى، قىزىقتى دا عيبرات الارلىق قىرۋار ەستەلىك قالدىرىپ كەتكەن. سولاردىڭ قايسار رۋحى كوز الدىمدا تۇلعالانىپ تۇراتىنداي. مۇندا دانىشپاندار مەن دۋانالار، بەيباقتار مەن ارمانشىلدار، سوتقارلار مەن سابىرلىلار، باتىرلار مەن بايعۇستار جەرلەنگەن. مۇندا جاۋىزدار دا، قورقاقتار دا، دارىنسىزدار دا جوق. بولسا دا مەن ولاردى كەرمەيمىن. كەزىم كورسە دە، كوڭىل وزگە. سەبەبى، مەن سولاردان قالعان دۇنيەگە نە بولىپ كەلە جاتقانىم جوق. يگى جاقسىلاردان مۇراعا قالعان دۇنيەدە ءومىر كەشىپ، سوعان يەلىك ەتىپ كەلەمىن. مەن ءتىرى بولعان سوڭ ولار دا ءتىرى. سوندىقتان دا كەزدەسكەن سايىن: "سالەمەتسىڭ بە، اكە!"، "سالەمەتسىڭ بە، ۇلكەن شەشە!"، "سالەمەتسىڭ بە، تالپاق ءتالىپ؟" دەسەم، دەرەۋ قۇلپىتاستار دا جاڭعىرىعىپ: "سالامات بول!" دەيدى. وسىندا ءبىر شىنايى شىندىققا كامىل كوزىم جەتتى: جالعاننىڭ جۇزىندە ءتىرى پەندەنىڭ ءبارى تىرشىلىك ەتەدى، ال ولگەن سوڭ ەلدىڭ ەسىندە قالاتىن تەك يگى جاقسىلار.
بالعىن ءشوپتىڭ قىزىل سۇيرىكتەرى قىلتيا جارىپ شىققان قارا تومپەشىك قابىرگە كوزىم ءتۇستى. جارىق دۇنيەنى جاڭا كورگەن سۇيرىكتەر قيالىمدى قيانعا سۇيرەپ، ماڭگىلىكتىڭ تۇڭعيىعىنا تارتىپ كەتتى. و باستا ادامداردىڭ العاشقى سۇيرىكتەرى جارىق دۇنيەگە وسىلاي جارىپ شىققان-اۋ دەگەن وي كەلدى سوندا باسىما. وسە كەلە ءشوپ ءتىرى جانعا-ادامعا اينالعان شىعار، ەندى ادامنىڭ قايتادان شوپكە اينالعان كەزى عوي مىناۋ...
ءقابىردىڭ باس جاعىنا ەڭكەيگەن شۇيكەدەي ايەل سولقىلداي جىلاپ، ەڭىرەگەندە كوز جاسىنا ەتەگى تولعانداي. وكسىپ-وكسىپ، قايتا-قايتا زارلايتىنى ءبىر سوز:
— اشىلعان گۇلىم سولدى عوي، اسىل شىراق ءسوندى عوي... سولعان گۇلدەن قايران جوق، سونگەن شامعا ايلام جوق...
ءبۇل سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا حابار-وشارسىز جوعالعان ءقۇربانعاليدىڭ جەسىرى سابۋرا ەدى. ەرتەرەكتە، سابۋرانىڭ كەلىنشەك كەزىندە، اسحات وعان ازىلدەپ: "ساماۋرىن بويلى سابۋرا" اتاندىرعان باكەنە بولسا دا قولى شەبەر، ءتىلى وتكىر، ەتى ءتىرى پىسىق كەلىنشەك، كىسى سىرتىنان سۇيرەڭدەپ وسەك ايتپايتىن، عايبات سويلەمەيتىن.
سوعىستىڭ ورتا شەنىندە اۋىلعا ءبىر توپ سولدات كەلگەن-دى. ءبىراز تۇرعان سوڭ بۇيرىق شىعىپ، قايتىپ كەتتى. كۇندەر ءوتتى، ايلار ءوتتى، مەزگىل جەتتى. سابۋرا ۇل تاپتى. كورشى-قولاڭ كۇڭكىلدەسىپ، جاقىن-جەكجاتتاردىڭ قابىرعاسى قايىستى، قاتىندار وسەكتى ساعىزداي شاينادى. ءتىپتى وزدەرىنىڭ كۇناسى دە، تاپقان ولجاسى دا سابۋرادان كەم تۇسپەيتىن قۇربى-قۇرداستار دا قىرىن قاراپ، تەرىس اينالعاندى شىعاردى. سابۋرانى اياپ، ماڭدايىنان سيپاپ: "وزەكتى جانعا ءولىم جوق. قادامى قۇتتى بولسىن، قۇربانعاليدان ۇرپاق قالماپ ەدى، ايالاپ وسىرەيىك" دەگەن تەك ءبىر ادام. ول — گۇلبادار. ءقۇربانعاليدىڭ اناسى، سابۋرانىڭ قايىن ەنەسى. بۇعان دەيىن قايىن ەنە مەن كەلىن بىر-بىرىنە پىشاق الا جۇگىرمەگەنىمەن، ءسال جەردە قاقتىعىسىپ قالاتىن. قايىن ەنە كۇرەك سۇراسا، كەلىن ايىر ۇستاتاتىن، كەلىن قاسىعىن سالدىراتسا، قايىن ەنەسى تاباقتى تارسىلداتاتىن.
سول سەمەن (سابۋرا تاپقان بالاسىنا الگى سولداتتىڭ اتىن قويعان، سۇيەتىندىكتەن، ارينە) تۋعالى ەكەۋىنىڭ ارازدىعى سۋ سەپكەندەي باسىلدى دا قالدى. گۇلبادار مەن سابۋرانىڭ ءتىل جەتپەس تاتۋلىعى ماڭگىلىك اينىماس دوستىققا اينالدى. بوبەك وسكەن سايىن قايىن ەنەسىنىڭ كەلىنىنە، كەلىنىنىڭ قايىن ەنەسىنە دەگەن ءىقىلاس-ىلتيپاتى ارتا ءتۇستى. گۇلبادار سەمەندى الدىمەن اۋلاعا كوتەرىپ شىقتى، سوسىن كورشىلەرىنە كورسەتتى، بۇدان سوڭ بۇكىل اۋىلدى ارالادى.
— قۇيىپ قويعان اكەسى! — دەپ كەكەتكىسى كەلگەندەردى تويتارىپ تاستايتىن ول:
— كىمگە ۇقساسا دا، ادام بالاسى! مەكەرلىكتەن تۋعان جوق، ماحابباتتان تۋعان! پەرىشتەدەي پاك سابيگە كۇلۋ كۇنا.
وسى گۇلبادار كومىلگەن قارا توپىراقتى جاڭا جارىپ شىققان ءشوپتىڭ قىزىل سۇيرىگى قالتىراپ ءتۇر. سوققان سامالدان با، الدە سابۋرانىڭ وزەگىن ورتەگەن قاسىرەت لەبى تەربەي مە ونى، قايدام.
ايەلدىڭ جارالى كوڭىلىنە تيمەۋ ءۇشىن ادەيى كوزىنە تۇسپەي، زيراتتىڭ قاقپاسىنا قاراي كەتتىم. ءبىراق، كۇڭىرەنگەن زارلى جوقتاۋى، اششى داۋىسى قۇلاعىمنان كەتپەي قويدى...
— اشىلعان گۇلىم سولدى عوي، اسىل شىراق ءسوندى عوي...
تاس قالاعان قابىردەگى تەمىر قاقپانىڭ قاسىندا تۇرعان ءبىر قارتتى تالاي كورگەنمىن. كورىنگەن كىسىدەن كوزىن تاسالاپ، تەرىس اينالادى. مەن دە ونىمەن بەتپە-بەت كەزدەسۋگە، ءسال كىدىرىپ، سويلەسۋگە، ءتىپتى سالەم بەرۋگە تارتىنا بەرەمىن. جات كىسىنىڭ جان دۇنيەسى قاراڭعى ورمان سياقتى. ىشىندە نە جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟ ورمانعا رۇقسات سۇراماي كىرسەڭ دە، سىرىن بىلمەيتىن كىسىگە رۇقساتسىز جولاي المايسىڭ.
بۇل جولى شال مەنەن تايسالمادى. نۇرى قاشقان كوزىن دە باسقا جاققا بۇرمادى. وڭ جانارىن بۇرشاقتاي بادىرايعان سۇيەل جاۋىپ كەتكەن. بۇل كوزىندە مۇلدەم ساڭىلاۋ قالماعان. ساۋ كوزى ماعان سىعىرايا قادالىپ تۇر. ءتايىرى-اۋ، نە ايتقىسى كەلەدى، مىنا كوز؟ جوق، ەشتەڭەڭ ايتپايدى.
— ەسەنسىز بە، اعاي! جاي-كۇيىڭىز جاقسى ما؟ — دەدىم مەن. كەنەت جۇرەگىم قاتتى تولقىپ كەتتى.
— مەن سەنىڭ اعاڭ ەمەسپىن. ەشكىمنىڭ اكەسى دە، باۋىرى دا، بالاسى دا ەمەسپىن. جالعاندا جالعىزبىن. وزىممەن ءوزىم. جاي-كۇيىمنىڭ قالاي ەكەنىن سۇراماي-اق قوي. مەندە جاي-كۇي جوق. مەن الباستىمىن.
مەن جۇرگەلى ءتۇر ەدىم. ول ءشوپ ۇستىنە جانتايا كەتتى.
— تۇرا تۇرشى، سويلەسەيىك! — دەدى قارت، — مەن باياعىدا-اق مىنا جاققا كەتۋىم كەرەك ەدى، — ول قولىمەن قورىمدى كورسەتتى.
— نەگە كەتپەدىڭ؟
— ءساميعۇللا كىرگىزبەيدى. "ءقابىرىڭ جاقىن جاتپاسىن" دەپ مەنى قاقپادان ەتكىزبەي قويدى.
— قايسى ءساميعۇللا؟
— باياعى ءوزىم ولتىرگەن ءساميعۇللا. مەن ونى ءبىر ەمەس، ەكى مارتە ولتىرگەنمىن: العاش جۇرت الدىندا ونىڭ نامىسىن ولتىرگەنمىن، كەيىن ءوزىن... — دەدى شال جايباراقات كورگەن-بىلگەندەرىن حابارلاپ تۇرعانداي، سامارقاۋ، سالقىن كۇيدە. زارەم قالمادى! سوقىر كوزىندە ءبىر سۇمدىق جىلت ەتكەندەي بولدى. قومپاڭداپ، كوتەرىلىپ باسىلدى.
— مەن وسى ايماققا اتى شۋلى باۋكەسپە ۇرى يارۇللامىن، — دەپ سەزىن جالعاستىردى ول الگى سالقىن ۇنمەن، — مەنەن قورلىق كورىپ، زار جىلاعاندار، مەنى قارعاپ-سىلەيتىندەر قىرۋار. زۇلىمدىعىم وز الدىنا، ايلاكەر اككى ەدىم. جۇرگەندە بۇتا باسىن قىلت ەتكىزبەي، جىمىمدى بىلدىرمەي، جەر سوقتىرىپ كەتەتىنمىن. ءساميعۇللانىڭ اقشاسىن العاندا ەسىكتى دە، ساندىقتى دا سىندىرعان جوقپىن. كەز كەلگەن قۇلىپتى اشا بەرەتىن كىلت جاسادىم. اقشانى الدىم دا، قۇلىپتىڭ ءبارىن جىم-جىلاس جاۋىپ كەتتىم. كەۋدەمدە قاسقىردىڭ قارا جۇرەگى جاتقان سوڭ قالايشا قورقام؟ ءبىراق سوندا جۇرەگىمە ءتۇڭعىش رەت كۇمان كىردى. ءساميعۇللا سەزىمتال، زەرەك كىسى بولاتىن. مەنىڭ ايلامدى ءبىلىپ قوياتىن سياقتى كورىندى. مۇنى باسقا ەشكىم دە ىستەي المايتىن. جۇرت ءساميعۇللانى سوتتاپ جاتقاندا، شىداي الماي، قوينىما قورعاسىننان قۇيعان قولاقپانىمدى تىعىپ الىپ، الاڭعا كەلگەنمىن. وزگەلەر تاياعىمەن شىبىعىن، كەلتەگىن سەرمەپ جۇرگەندە، مەن قولاقپانمەن باسىنا ءبىر-اق رەت قويىپ قالدىم. ول اربادان اۋناپ ءتۇستى. قولاقپانىمدى جاسىردىم دا ءبىر شەتكە سۋىرىلىپ شىقتىم. ەشكىم سەزبەي قالدى. ءبىراق بىردەن ۇزاپ كەتە الماي، جۇرت تاراعانشا ولىكتىڭ قاسىندا تۇردىم. ولىكتىڭ باسى كوزىمە اپپاق بولىپ كورىندى. دەنەم قالشىلداپ، بەتىمدى بىرەۋ شەڭگەلدەپ، جۇلىپ العانداي قيساڭداپ كەتتى.
وسىنى ەسىتكەندە بەيىت قاقپاسىنىڭ قاسىندا ەمەس، سوناۋ ءبىر جىلعى ءورت الاڭىنداعى ۇيىلگەن قاردىڭ ۇستىندە تۇرعانداي بولدىم. الدىمدا ءۇستى-باسىن تۇك باسقان، بەتى قيسايعان، كوزىندە شورتيعان اق سۇيەلى بار بىرەۋ تۇرا قالدى. مەن ودان مۇلدەم سەسكەنبەيمىن. "تاماشا ءبىتتى، ۇيىڭە بار!" دەيمىن وعان، ءبىراق تىنىسىم تارىلىپ، داۋىسىم شىقپايدى.
وتكەن ءومىر باسپالداقتارىن اقىرىن ساناپ باسىپ، وسى جەرگە، مىنا بەيىت باسىنداعى شارباق قورشاۋعا قايتىپ كەلدىم. سيدام سيراعى سورايعان يارۇللا ءۇنسىز وتىر. ەسىمدى جيناعان كەزدە كوپ جىلداردان بەرى مازامدى العان ءبىر وي باسىما ساپ ەتە ءتۇستى. ءبۇل اۋىلكەڭەس ءتوراعاسى تاشبولاتتىڭ باياعى قىلىعى. وسىعان وراي شالعا توتەنشە سۇراق قويدىم:
— الگى اقشانى تاشبولاتپەن بىرگە ۇرلادىڭدار ما؟
— جوق. ول ءتىپتى بىلمەدى. وعان كەرەگى اقشانى كىم ۇرلاپ، قايدا جىبەرگەنى ەمەس. تاشبولاتتىڭ ءوز ەسەبى بولاتىن. قالايدا ءساميعۇللانىڭ كوزىن جويعىسى كەلىپ، ءتىسىن قايراپ جۇرەتىن. اقشا ۇرلاعانىن ءبىلىپ، قۇدايى بەردى. وزدەرىڭ سوتتاڭدار دەپ، حالىقتى ازعىرىپ، ايداپ سالدى دا، ءوزى سىرت اينالىپ كەتتى.
— ءساميعۇللادا ونىڭ نە ءوشى بار ەدى؟
— انىعىن بىلمەيمىن. ازامات سوعىسى كەزىندە تاشبولات ءبىر جەكسۇرىندىق، حايۋاندىق جاساعان كورىنەدى. شاماسى، ءساميعۇللا سونى بىلەدى-اۋ. ءساميعۇللا تىكتەلىپ قاراسا، كىرەرگە تەسىك تاپپايتىن. مەن قورىقپايتىنمىن. ەشكىمنەن ايىلىمدى جيمايتىنمىن. مەنىڭ جانىما ۇرەي تۋعىزعان ءساميعۇللانىڭ ءولىمى. سودان قاتتى قورىقتىم. سول ءتۇنى قارا ايعىردى ارباعا جەكتىم. ءۇيىمدى، قاتىنىمدى، بالالارىمدى تاستاپ، يت ارقاسى قيانداعى جات جۇرتقا اسىپ كەتكەم. قىرىق جىلدان كەيىن اتامەكەندە ءقابىرىم قالسىن دەگەن نيەتپەن ەلگە قايتتىم. وسىندا جۇرگەنىمە ءقازىر ءۇش جىل ءساميعۇللا ماڭىنا جولاتپايدى. "سەن سوتقا بارىپ، جاساعان قىلمىسىڭا لايىق جازاڭدى تارت، سودان كەيىن جىبەرەمىن" دەيدى. قانشاما قىلمىس جاسادىم، جۇرتقا قىرۋار اقىرەت كورسەتتىم — ەل دە، قۇداي دا سونىڭ ءبارىن كورە تۇرىپ، مەنى دەر كەزىندە جازالامادى عوي. "موينىمدا كوپ قىلمىسىم بار، سولارعا لايىق جازا بەرىڭىزدەر!" دەپ وكىمەت مەكەمەلەرىنە، زاڭ ورىندارىنا باردىم. قايدا بارسام دا: "قىلمىسىڭنىڭ مەرزىمى وتكەن، كۇنالارىڭ ەسكىرگەن" دەگەن جاۋاپ الدىم. جوق-جوق مەرزىمى دە وتپەگەن، ەسكىرمەگەن! مەن ونى جاقسى بىلەمىن-مەنىڭ قىلمىسىم، مەنىڭ كۇنام عوي سونىڭ ءبارى... مەن اعىزعان كوز جاسى، مەن توككەن قان مىنا مۇندا، القىمىما تىرەلىپ تۇر.
قارت ورنىنان قارعىپ تۇردى. ىشقىنا شىڭعىرعان، قارلىققان ايقايى قۇلاعىمدى جارىپ كەتە جازدادى.
— ەي، ادامدار! — دەپ شىرىلدادى ول — ءبارىن مەزگىلىمەن جاساۋعا تىرىسىڭدار. ءتىپتى، مەزگىلىنەن بۇرىن ماقتاۋ، سىيلىق الىپ قالىڭدار! جاندارىڭدى سول ءۇشىن پيدا ەتىڭدەر، بايعۇستار، قورقاۋلار، ەسەرلەر! كۇنالارىڭ ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن دەر كەزىندە جازا الۋعا تىرىسىڭدار! اسىعىڭدار! كەشىكپەڭدەر! كەشىكسەڭدەر باستارىڭا زاۋال تۋادى، سەندەرگە مىنا تەمىر قاقپا اشىلماي قالادى. ءساميعۇللا جىبەرمەيدى...
ۇيرەنگەن ادەتىنشە يارۇللا ورنىنا قايتا جانتايدى دا ۇزىن، كەڭ كويلەگىنىڭ جەڭىمەن ماڭدايىن ءسۇرتتى. مەنى مۇلدە ۇمىتقان سياقتى. مەن جونىمە كەتتىم.
...بوراندى كۇندەردىڭ بىرىندە يارۇللا ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى. توڭىرەكتى تۇگەل شارلاعان جۇرت ونى تابا الماپتى. تەك جازعىتۇرىم كورشى اۋىلدىڭ قاسىنداعى بەيىت شارباعىنىڭ تۇبىندە قار استىنان شالدىڭ قارايىپ كەتكەن دەنەسى شىقتى. ول وسى شارباقتىڭ سىرتىنا كومىلدى.
You Might Also Like
-
اينالانى بوز قىراۋ باسقان تاڭەرتەڭگىلىكتە ۇلكەن شەشەم مەنى مەكتەپكە الىپ كەتتى. مەن ودان وقشاۋلاۋ، قىراۋلى ءشوپ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلەمىن.
-
— اناۋ ەشكى تەرىلەرىن تالىپكە اپارىپ بەرۋ كەرەك ەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، ءوزى كورىنبەيدى، — دەدى اكەم تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە. ءوزى ارباعا ات جەگىپ، الدەقايدا كەتىپ قالدى. اعايلارىم مەن كى...
