كاۆكاز پاتشاسىنىڭ مۇراگەرى
اسحات دوسىمدى باسقا ەلدەن قۇيىن كوتەرىپ اكەلگەن بە، جوق پا، ول جاعى بىزگە قاراڭعى. ال مىنا شىڭشاڭ يسابەكتىڭ بىزگە شەتتەن كەلگەنى راس. "تاعدىر ايداپ كەلدى مەنى وسىندا" دەيدى ول ون بەس، الدە جيىرما جىل بۇرىن كەلگەن ول ءبىزدىڭ اۋىلعا. ۇستىندە بەلى قىناۋلى قارا بەشبەتى بار، بەشبەتىنىڭ ومىراۋىنداعى ۇزىن-ۇزىن بۇرمەلەرىنە ساۋساقتاي اق تاياقشالار قادالعان، باسىندا بۇيرا قاراكول ەلتىرىدەن دوڭگەلەك قارا بورىك، اياعىندا وكشەسىز قارا ەتىك. "كىم بولاسىڭ، شىراق؟" دەپ سۇراعاندارعا: "كاۆكاز پاتشاسىنىڭ سورلى ۇلىمىن مەن" دەپ جاۋاپ بەرىپتى. جىلاي وتىرىپ، زارىن ايتىپتى. كوزىنەن تامعان جاسى توپىراقتى كۇيدىرىپتى. وتە ايانىشتى، وتە مۇشكىل بولىپتى ونىڭ ءحالى.
...ءبىر كۇنى تاڭ قاراڭعىسىندا تۇرىك پاتشاسى كاۆكاز پاتشالىعىنا تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ، سارايلارىن كۇل-تالقان كۇيرەتىپ، پاتشانى دارعا اسىپ، قىرىق ايەلىن قورلاپ، قىرىق قىزىن كۇڭدىككە وكسىتىپ، قىرىق ۇلىن قىرىپ تاستاپتى. قىرىق ءبىرىنشى ۇلى يسابەك تۇلپارىنا ءمىنىپ، ارقىراعان اساۋ وزەندەردەن ءوتىپ، تۇرىكتەردەن قارا ءۇزىپ كەتىپتى. ەڭ سوڭعى داريادان قارعىعاندا تۇلپارى تيتىقتاپ، قۇردىمعا قۇلاپ، ءوزى قاتتى قارقىنىمەن زۋلاي ۇشىپ، ارعى جاعاعا ءتۇسىپتى. كاۆكاز پاتشاسىنىڭ قىرىق ءبىرىنشى مۇراگەرى وسىلاي امان قۇتىلىپتى.
وسى اڭگىمەنى ەسىتكەن كىسىلەر سوندا يسابەككە قوسىلا جىلاپتى. كاۆكاز پاتشالىعىنىڭ مۇنداي مۇشكىل حالىنە جىلاماۋعا بولا ما؟ ءبىزدىڭ ءتيپتارلار العاش مەيماندى سالت بويىنشا ۇيدەن ۇيگە قوناققا شاقىرىپ، قۇرمەت كورسەتىپ، باسۋ ايتىپ، قايعىسىنا ورتاقتاسادى. ءداستۇرلى قوناقجايلىق سالتى اياقتالعان سوڭ: "قانداي ونەرىڭ بار؟" دەپ سۇراپتى جۇرت. "شاباندوزبىن. تەمىر سوعامىن، قاڭىلتىر قاپسىرامىن، قورعاسىن قۇيامىن" دەپتى پاتشا بالاسى. "شاباندوزدىق ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلەدى. سەن تەمىر سوق، قاڭىلتىر قاپسىر، قورعاسىن ءقۇي، — دەپتى ءبىزدىڭ اۋىل ادامدارى، — تاماشا ونەر".تاپ سودان بەرى تەمىرشى ۇستا ول. شىڭشاڭ اعاي ماعان سىرلى، قىزىقتى، ۇرەيلى كورىنەدى. دوسىم اسحات تا وسىنداي. باسقا دۇنيەدەن كەلگەن كىسىلەر كىلەڭ وسىنداي قوبالجۋ تۋعىزادى.
قاڭىلتىرشى يسابەك بىزدەن ءبىر كوشە ارىرەك تۇرادى. ءوزىنىڭ ساز بالشىقتان سوققان ۇيىندە ول كۇنى بويى بالعاسىن شىڭ-شاڭ، شىڭ-شاڭ سوعىپ، شەلەك تۇپتەيدى، ءشومىش ساپتايدى، قۇماننىڭ تۇتقاسىن قوندىرادى. سوندىقتان وعان شىڭشاڭ دەگەن قوسالقى ات تاعىلعان. جۇرت ونىڭ شىن اتىن دا ايتا بەرمەيدى. شىڭشاڭ دەيدى. تۇرەن سالىپ، جەر جىرتپايدى، پىشەن شاپپايدى، وراق ورمايدى. بار بىلگەنى تەمىر سوعۋ. ءتىپتى مۇسا مولدا جەر جىرتىپ، ەگىن ەگەدى، ءبۇل ەكپەيدى. شىڭشاڭنىڭ وزىنەن ەداۋىر جاس ءاليفا اتتى جۋان، سالدىر-سالاق ايەلى بار. ءارى ناعىز كەرجالقاۋ. ءتىپتى ءۇيىنىڭ تۇبىندەگى كارتوبىن وتامايدى. كۇز كەلۋدەن: "قۇت قاشسا، بەرەكە بولا ما ... كارتوپەكەش كارتوپقا دا جارىمايمىز" دەپ زارلايدى. قاشان كورسەڭ، ءوزى بوساعاداعى تاس ۇستىندە ساعىز شايناپ وتىرادى. الدە جاماۋ جاماعان بولادى سوندا. ءاليفا ءوزىمىزدىڭ اۋىلداعى عافيفا كەمپىردىڭ قىزى. ەكەۋى بىردە بالدىرعان جيناپ جۇرگەندە قايسىمىز ۇلكەنبىز دەپ تالاسىپ قالادى. شەشەسى: "مەن ۇلكەنمىن" دەپتى. قىزى: "مەن ۇزىنمىن" دەپتى. ءبىزدىڭ اۋىل ادامدارى ايتا بەرەتىن: "شەشەم ۇلكەن، مەن ۇزىنمىن" دەگەن ءسوز وسىدان شىققان كورىنەدى.
ءاليفا ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە: "جاس ءومىرىم كاۆكاز پاتشاسىنىڭ اق ساقالدى البا-جۇلبا بالاسىمەن بوسقا ءوتتى! ون جىل ىشىندە ءبىر جىلاۋىق قىز تۋعىزعاننان باسقا نە ءبىتىردى ءبۇل؟ ونى دا مەن تاپتىم عوي" دەپ زارلانادى. يسا جوقتا عانا ول وسىلاي سايرايدى. كۇيەۋىنىڭ الدىندا قىڭق ەتپەيدى. كۇيەۋىن سىيلاي بىلەدى. كەيدە ءتىپتى: "قاڭىلتىردى قاتىرىپ بيلەتەدى مەنىڭ ۇستام..." دەپ جارامساقتانىپ تا قويادى. ال مەيرام كۇندەرىندە يسابەك ومىراۋىنداعى ۇزىن بۇرمەلەرىنە ساۋساقتاي اق تاياقشالار تاعىلعان، بەلى قىناۋلى قارا بەشبەتىن، بۇيرا قاراكول ەلتىرىسىنەن تىگىلگەن دوڭگەلەك قارا بوركىن، وكشەسىز قارا ەتىگىن كيىپ، ءۇي الدىنا شىعا كەلسە، ءاليفا قايران قالادى. "پا، شىركىن، مەنىڭ تاۋ بۇركىتىم! پاتشا اۋلەتى ەمەس پە؟ باسقا كىمنىڭ وسىنداي كۇيەۋى بار، كىلەڭ كۇپىلدەك، تۇككە تۇرمايتىن نەمەلەر؟ ساقالىنا دا اق تۇسپەگەن، ازىراق كۇمىس جۇگىرتىلگەن..." مۇنى كورشىسى ءساليما ەسىتسىن دەپ جورتا ايقايلاپ ايتادى. اششى ءتىلدى، سىندارلى ءساليمانىڭ كۇيەۋى شاھيمۇراتتىڭ بويى تاپال. ءاليفا سونى تۇسپالدايدى. شىنىندا دا، مەيرام ۇستىندە يسابەكتەن ءساندى، سىمباتتى، كورىكتى ەركەك جوق اۋىلدا.
يسا مەن ءاليفانىڭ ءناسيما دەگەن ەمىزۋلى قىزى بار. ويا ۇدايى بەسىگىندە جىلاپ، نە ۇيقتاپ جاتادى. ۋالەتديندەردەن سوڭعى مەنىڭ ەكىنشى باراتىن جەرىم شىڭشاڭنىڭ ءۇيى. جاز شىعۋدان كۇن سايىن دەرلىك وسىندا كەلىپ، جەبەنىڭ ۇشىن جاسايمىن. قاڭىلتىر دايىن، اسپاپتار بار. يسابەك مەنى قاتارىنداي كەرىپ، سىرىن ايتادى. قانداي زاتىن ۇستاسام دا رەنجىمەيدى. ال دۇنيەنىڭ مۇندا ەسەبى جوق. مىس دەيسىڭ بە، تەمىر، جەز، شويىن، قورعاسىن دەيسىڭ بە، جانىڭا كەرەكتىڭ ءبارى بار. قالاعانىڭدى جاسا. ءاليفا بوساعادا ساعىز شايناپ وتىرعاندا ءناسيما ويانىپ كەتەدى، مەن ونى تەربەتە باستايمىن. ۇستانىڭ جۇمىسىن توقتاتپايمىن. بۇعان ول ريزا. كەيدە شىرقىراپ جىلاعان ءناسيمانى مەن جۇباتا المايمىن. سوندايدا شارۋاسىن قويىپ، اتكەنشەكتىڭ قاسىنا شىڭشاڭ ءوزى كەلەدى. كوكىرەگىنىڭ تۇبىنەن شىققان قوڭىر داۋىسپەن قىزىن جۇباتادى:
ءالدي-الدي، ءناسيما،
بالداي قۇرما بەرەيىن،
ءتاتتى ءجۇزىم تەرەيىن،
نۇرلى كوزىم ءناسيما.
باعىڭ جانىپ، تولارسىڭ،
دانا پاتشا بولارسىڭ.
شاتتانارسىڭ، كۇلەرسىڭ،
التىن تاققا مىنەرسىڭ.
ءالدي-الدي، ءناسيما،
اپپاق توقاش اساعاڭ،
مايلى بوتقا، ءما ساعان،
ايدان ارۋ ءناسيما.
وسىلاي جاقسىنىڭ ءبارىن تىزە بەرەدى. ءناسيما جەمەگەن تاعام، ءناسيما ىشپەگەن ءشاربات، ءناسيما كيمەگەن كيىم قالمايدى.ءتىپتى بۇعان مەنىڭ اۋزىمنىڭ سۋى قۇريدى. يسابەك توقتامايدى. بايلىعىنىڭ دا، جومارتتىعىنىڭ دا شەگى جوق ونىڭ. تەك تويمايتىن ءناسيما، قاناعاتتى بىلمەيدى. جىلايدى دا جاتادى.
مەن كەنەت قورقىپ كەتتىم. ەگەر قۇيتتاي قىز بەسىگىنەن سەكىرىپ تۇرىپ، اكەسى ايتقان الگى ءتاتتى تاعامداردى تالاپ ەتسە قايتەمىز؟ تەك بىرەۋىن سۇراسا دا، قۇريمىز عوي. ءبۇل ۇيدە تاماق تولىپ تۇرمايتىنىن بىلەمىن. ايتەۋىر، ءناسيما جاي جىلايدى، ءسوز ايتا المايدى. باسقا امالى قالماعان سوڭ يسابەك قاتىپ قالعان قارا س ۇلى نانىن شايناپ، شۇبەرەككە ءتۇيىپ، بالانىڭ اۋزىنا سالادى. ول بىر-ەكى رەت وكسىپ الادى دا، تىنادى.
ءاليفا بالاسىن كوتەرىپ، قىدىرىپ كەتكەن كەزدەردە ءبىز سويلەسىپ، سىرلاسىپ، راقاتتانامىز. تەك كەلگەن-كەتكەندەر عانا ءسوزىمىزدى بولەدى. مىنە ءبىز ءقازىر ەكەۋمىز وڭاشا قالدىق. جوق، تاعى بىرەۋلەر كەلە جاتىر. ءا، الگى ءمۇساپىر مولدا ەكەن عوي! انە، شاپانىنىڭ شالعايى شارباقتاعى بۇتاققا ءىلىندى. يسابەكتىڭ قاقپاسى جوق. قاقپا ورنىنا بۇتاقتاردان قۇراستىرعان شارباق. ونىڭ ۇستىنەن اتتاپ، نە استىنان بۇعىپ ءوتۋ كەرەك. مولدا وتكەن بەيسەنبىدە مىس قۇمان قالدىرىپ كەتكەن-دى.
— يسابەك! — دەگەن ول، — ءبىر اپتادان سوڭ قايتىپ كەلەمىن. وسى قۇماندى تۇپتەپ قويشى. تاستاۋعا قولىم بارمايدى. اكەم ەسەنعۇل قاجىدان قالعان ەسكەرتكىش ەدى.
— جارايدى، مولدەكە، بىتىرەمىن، — دەپ الىپ قالدى يسابەك. قۇماندى تەمىر-تەرسەك ۇيىندىسىنە تاستادى دا، قايتىپ قارامادى.
— يسابەك اعاي! انەۋگى مولدا كەلە جاتىر، — دەپ حابارلادىم مەن.
— قايسى مولدا؟
— مىس قۇماننىڭ يەسى.
شارباق تۇبىندەگى مولدا بۇتاقتان شالعايىن جازدىرىپ ۇلگىرمەدى. يسابەك ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بۇرىشتاعى ۇيىندىدەن ەسەنعۇل قاجىدان قالعان ەسكەرتكىشتى تاۋىپ الىپ، ورنىنا وتىردى دا، سيقىرلى قۇرالىمەن قۇماننىڭ ءتۇبىن ءا دەگەنشە قاعىپ تاستادى. تاپ سول ءسات تاماعىن قىرىنىپ، مولدا كىرىپ كەلدى:
— اسسالاماعالايكۇم، يسابەك ۇستا!
— ۋاعالايكۇمۇسسالام، مولدەكە. تورگە شىق. كوپ ماقتاپ جۇرەدى ەكەنسىڭ. مىنە، جاڭا عانا سەنىڭ قۇمانىڭدى قولعا العانمىن. مۇرشا كەلمەي قويدى، ءسىرا.
— سولاي ەكەن عوي، — دەدى مولدا، تورگە شىقپادى. — قاشان بىتىرەسىڭ ەندى؟
— اسىل زات قوي، اسىعىس جاساۋعا بولمايدى. اۋەلى تۇپتەپ، دانەكەرلەپ، جالتىراتۋ كەرەك.
— ءمۇساپىر مولدا-تۇراقتى مەكەنى جوق، كەزبە مولدا.
— سوندا، يسابەك، كوپكە سوزىلا ما؟
— ەرتەڭ وسى كەزگە دەيىن ءبىتىرىپ قويامىن. جاڭا قۇمانعا بەرگىسىز ەتىپ.
— كۇتە المايمىن. ەرتەڭ شوقىراقتى اۋىلىندا ۇلكەن جانازا. ات جىبەرگەن ارنايى.
— ەندەشە، ەركىڭ ءبىلسىن، مولدەكە. ءما، قۇمانىڭدى الىپ كەت.
— ويىنىڭ با، شىنىڭ با بۇل، كىم... يسا... يسابەك. مەن دارداي اتاعىممەن قالايشا ءتۇپسىز قۇمان كوتەرىپ جۇرەمىن!
— بۇل دا ءوز ەركىڭدە، مولدەكە.
— ەركىڭدە... ەركىڭدە... دەيسىڭ. سۇرقيا، الاياق! جارايدى، ءبۇل جولى قارعاماي-اق قويايىن دەسەم، ەي، قولى سىڭعىر، اياعى تارتىلعىر نەمە! — دەپ مولدا بىردەن شاپتىقتى، — مالعۇن! كەلىمسەك!
— كەلىمسەك دەگەنىڭ نە، مولدەكە، سەن سياقتى ءماحاللاسىز مولدا تەنتىرەگەن قاڭعىباس بولىپ شىعادى ەندى. شۇكىر، مەنىڭ تابان تىرەيتىن ءوز تابالدىرىعىم، كوسىلىپ جاتاتىن اق توسەگىم بار.
— ءتىفۋ، ءبادباق! — دەپ ەسەنعۇل قاجىنىڭ جۇراعاتى كاۆكاز پاتشاسىنىڭ جۇراعاتىنا بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ كەتتى.
— تۇكىرمە، تۇكىرمە، تۇكىرىگىڭ ءوز بەتىڭە شاشىراسىن، شەرمەندە مولدا! — دەپ ايقالاپ قالدى مولدانىڭ ارتىنان ءۇي يەسى. اسقان قىزۋ قاندى يسابەك. كوتەرىلىپ كەتسە، ءاليفانى ءتۇتىپ جەيدى. تەك ايەلى سوزگە تالاسپايدى. "ءجا، جەتەر، شىج-بىج" دەپ قويا سالادى. "شىج-بىج" دەگەنى ىستىق ءبىزدى سۋعا باسقاندا بىج ەتە قالادى عوي. وتتاي لاپىلداعان يسابەك ايەلىنىڭ سالقىن سۋىنا باتىپ، بىج ەتەدى دە باسىلادى. ال مىنا جىلاۋىق ءناسيما قانشا تيتىعىنا تيسە دە اشۋلانبايدى. اشۋ قىسقاندا شىڭشاڭنىڭ ماڭداي تەرىسى تارتا باستايدى. مولدا تۇكىرگەندە بىر-ەكى رەت تارتىپ قويدى. شۇكىر، باسىلدى. ايتپەسە جانجال ۇزاققا سوزىلۋى ىقتيمال ەدى.
ايتسە دە يسابەكتىڭ ءدىندار كىسىمەن قاتتى قاقتىعىسىنا قوبالجىپ قالدىم. ەگەر ول قارعىسقا ۇشىراسا شە؟ قارعىس يسابەكپەن قوسا ماعان دا تيسە شە؟ ۇزاق ۋاقىت جىم-جىرت وتىردىق.
— تاقۋا كىسىگە ءتىل تيگىزۋ كۇنا بولماي ما؟ — دەدىم مەن ابىرجىپ.
شىڭشاڭ قولىنداعى مىس قۇماندى اينالدىرا قاراپ وتىر ەدى.
— جارايدى، دوڭىزدان تۇك تارتساڭ دا پايدا. تازا مىس ەكەن-بىر كادەگە جارار.
مەن كۇدىگىمدى قايتالاي بەردىم:
— قارعىسى تيسە، قايتەمىز؟ ول قۇداي جولىندا جۇرگەن جان عوي.
— ول سۇمىراي قۇدايدىڭ جولىن ءقايتسىن! — دەپ مىسقىلدادى يسابەك. — سول ات ۇرىسى ەسەنعۇلدىڭ قاجىلىعى مەنىڭ اكەمنىڭ پاتشالىعىمەن بىردەي...
ءماسساعان! بۇعان جۇرەگى قالاي داۋالايدى؟ وسى كەزدە يسابەك ەكەۋمىزدىڭ ارامىز الشاقتاپ كەتكەندەي بولدى. اقىل جەتپەيتىن نارسە! ءبىر سىلتەگەندە ەسەنعۇل قاجىنى دا، ءمۇساپىر مولدانى دا، ءوزىنىڭ پاتشا اكەسىن دە سىلەيتە سوقتى.
مۇنىمەن قويماي، اشكەرەلەۋىن جالعاستىرا بەردى:
— مىناۋسى دا بۇقارادا سالپاڭداعان ساۋداگەر. شاپان كيىپ، سالدە وراپ، مولدا بولا قالعان دۇمشە.
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ بەرەكەسى قاشتى. مەن تىستەنە وتىرىپ، جەبەنىڭ ۇشىن سوعۋعا كىرىستىم. يسابەك مىس قۇماندى قايتادان بۇرىشقا لاقتىرىپ، قاڭىلتىر كەسەتىن قايشىسىن ەگەي باستادى. جۇمىس ونبەيدى. بالعامەن ءبىر رەت ساۋساعىمدى دا سوعىپ الدىم. ءبىر نارسە ۇدايى ويىمنان كەتپەي قويدى: ول نەگە پاتشا بولعان اكەسىن ات ۇرىسىنا تەڭەيدى؟
شىڭشاڭ جۇمىسىن دوعاردى. كۇرسىنىپ قويدى. باسىن كوتەرىپ، تەرەزەدەن سوناۋ الىسقا قاراپ تۇردى. كوكتە جۇقا اقشا بۇلتتار ءجۇزىپ بارا جاتتى. يسابەك اقىرىن عانا ءان سالدى. ەرتەرەكتە ءتۇن ورتالارىندا وسىعان ۇقساس ءبىر اۋەن ەسىتىلەتىن ەدى. ءبىز ۇي-ىشىمىزبەن بۇل قانداي ءان، ونى ايتاتىن كىم دەپ قايران قالاتىنبىز. سول ءان وسى ەكەن.
تۇيدەك-تۇيدەك بۇلتتار قاپتايدى
كاۆكاز دەگەن تاۋدىڭ اسقارىن،
قايران تۋعان ەلدى قايتىپ كورسەم،
قۇشىپ جىلار ەدىم تاستارىن...
ءماسساعان شىڭشاڭ! شىرقايتىن ءانىن قاراشى. ونى اياپ، جىلاپ جىبەرە جازدادىم. ايتسە دە جاعدايىن تۇسىنگىم كەلىپ:
— كاۆكاز پاتشالىعىن ساعىنىپ مۇڭاياسىڭ با، يسابەك اعاي؟ — دەدىم.
ول ۇندەمەدى. مەن وعان باسۋ ايتقىم كەلىپ:
— دارعا اسىلعان پاتشا اكەڭدى، قورلانعان قىرىق پاتشايىم شەشەلەرىڭدى، كۇڭ ەتىلگەن قىرىق پاتشايىم اپالارىڭدى، قىرىپ تاستالعان قىرىق حانزادا اعالارىڭدى مەن دە ايايمىن. جايى جانناتتا بولسىن! امال قانشا، ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق. اركىمنىڭ مولاسى باسقا... تىرىلەر شىداۋعا ءتيىس... — دەپ مەن بۇكىل بىلگەنىمنىڭ ءبارىن جايىپ سالدىم.
— اي، كىشكەنتاي ۋاعىزشىم-اي! — دەپ باسىمنان سيپاپ قويدى.
يسابەك قايتادان مەنىڭ جاقىن كىسىمە اينالدى. ونىڭ جاس تولى
كوزىنە قاراعاندا، كوزىمنەن مولتىلدەپ جاس سورعالادى. ءبىر تامشىسى زۋ ەتىپ الدىمداعى اق قاڭىلتىردىڭ بولشەگىنە تامدى. بالكىم، زۋلاماعان دا شىعار. تەك ماعان سولاي ەسىتىلدى. كاۆكاز پاتشالىعىنىڭ قاندى وقيعاسىن ويلاپ، ەكەۋمىز جىلاپ وتىرمىز.
— مەن تۋرالى باسقالار قانداي ەرتەگى ايتسا، ماعان ءبارىبىر. تەك سەنىڭ كۇناسىز كوزىڭنەن ۇيالام. بۇل كوزدەردى الداۋعا بولمايدى.
يسابەك قىزىق سوزدەر ايتا باستادى. مەنى "كۇناسىز" دەي مە؟ شايحاتتارمەن كارتا سوققانىمدى بىلسە ەكەن...
— پاتشا بالاسى ەمەسپىن مەن، قاشقىنمىن! — دەپ كەسىپ ايتتى يسابەك. بۇل سوزدەر مەنىڭ قۇلاعىما تۇرپىدەي ءتيدى.
— قاشىپ قۇتىلعان سوڭ قاشقىن بولادى، ارينە، — دەپ تۇزەتىڭكىرەپ ەدىم، ول بۇعان قارسى شىقتى.
— قاشقىن! سالتتى بۇزىپ، رۋىنا قيانات جاساعان ءمۇرتپىن مەن! ادىلەت، قايىرىمدىلىق، ىزگىلىكتى قولداۋشىمىن مەن! جانىم وسىلاي ەكىگە ءبولىندى. ءومىر بويى ەكى جارتى ءبىرىن-بىرى قارعاۋمەن بولدى. ءبۇل دۇنيەدە دە، و دۇنيەدە دە كەلىسۋ، قاۋىشۋ جوق ولارعا. ويتكەنى ولاردىڭ ءبىرى بالىققا، ەكىنشىسى قۇسقا اينالدى. ال كاۆكاز پاتشالىعى-تەك قاسىرەتتى عاجايىپ ءتۇس. سول ءتۇستى ءوزىم ەمەس، مەن ءۇشىن باسقا كىسىلەر كوردى وتكەن زامانداردا. تاڭەرتەڭ تۇرىپ ايتتى دا ماعان جورىدى. مەن تۇستەن باس تارتپادىم. بىرتە-بىرتە ءتىپتى ءوزىم دە سەنە باستادىم. سودان جايىلىپ كەتتى كاۆكاز پاتشالىعى تۋرالى ۇرەيلى ەرتەگى!..
مىنە ساعان ءۇش تۇيمە!
ىشىمنەن وسىلاي دەي بەرگەندە ءناسيماسىن باقىرتىپ ءاليفا قايتىپ كەلدى. اڭگىمە يسابەكتىڭ جانى سياقتى ءبولىنىپ قالدى.
ۇزىلگەن ءسوز بەس-التى جىلدان كەيىن عانا جالعاندى.
اۋىلىمىز ۇجىمشارعا اينالدى. زەردەسى مىقتىلاردىڭ ءبىرى يسابەكتىڭ جيىرما، جيىرما بەس جىل بۇرىن ايتقان "شاباندوزبىن" دەگەن ءسوزىن ەسىنە ءتۇسىرىپتى. ۇجىمشار جىلقىسىن تۇندە كۇزەتەتىن كىسى كەرەك بولعاندا الگى زەردەلى كىسى: "جاماعات! ءوزىمىزدىڭ يسابەك شاباندوز بار عوي! ادال، سەنىمدى كىسى. وسى شارۋانى سوعان تاپسىرايىق! قولى تيگەندە كۇندىز ءوز شارۋاسىمەن اينالىسار. ەلدىڭ كۇنكورىسىنە سول ونەرى دە كەرەك" دەپتى. جۇرت بىردەن كەلىسىپتى. جۇرتتان بۇرىن يسابەكتىڭ ءوزى ريزا بولىپتى ءبۇۇعان.
ساقال-مۇرتى اعارعان شاعىندا كاۆكاز شاباندوزى قايتادان اتقا ءمىندى. العاشقى ءتۇنى ول ءمىنىس اتىن ۇيىنە جەتەكتەپ قايتتى. ۇيگە كىرىپ، ءوزىنىڭ الگى اسەم كيىمىن باستان-اياق كيىپ شىقتى. ۇزەنگىگە سول اياعىن سۇعىپ، ەرگە شاپشاڭ ءمىندى. ۇمىتپاعان ەكەن. بارلىق قيمىلى جاراسىپ تۇر. كۇمىس قىندى ۇزىن قانجار ۇستاعان ءاليفا دا كەلدى. قانجار! بۇل يسابەكتىڭ ۇيىندە كورمەگەن دۇنيەمىز ەدى. ءتايىرى، ءبىز كورمەگەن دۇنيە از با؟
— ءاي، كوكەسى! ءناسيمانىڭ كوكەسى! — دەپ ايقايلادى ءاليفا، ءساليمالاردىڭ ۇيىنە قاراي. — كۇمىس قانجارىڭدى بەلىڭە بايلاۋدى ۇمىتىپسىڭ عوي!
— اكەل، قاتىن، قىزىق بولسىن...
كۇمىس قىندى ۇزىن قانجاردى شاباندوز بەلىنە بايلاپ الدى. مۇنداي ءساندى سالت اتتىنى ومىردە بۇدان باسقا جەردە كورە المايسىڭ، كارتينادا عانا كورۋ مۇمكىن. يسابەك ات ۇستىندە وتىر، وليفا جەردە تۇرىپ راقاتتانادى، ءناسيما بوساعاداعى تاس ۇستىندە قولىن شاپالاقتاپ ءتۇر. وسى ءبىر ساتتە شىڭشاڭنىڭ اۋلاسىندا شاتتىق شالقىدى. ات باسىنداي التىن تاپقانداي. ءومىر بويى ءيىلىپ تەمىر سوققان كىسى بويىن تۇزەپ، تۇلعالانىپ كەتتى. بۇعان دەيىن يسابەككە ءبىر شەكەسىنەن، ءسال مىسقىلداپ، ءسال ايانىشپەن قاراعان كورشى-قولاڭ ءسۇقتانىپ، قايران قالدى. "مىنە، قانداي كىسى ءبىزدىڭ كورشى!" دەپ تاڭداي قاققاندار دا بولدى. وسى كەزدەن باستاپ ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن ول ەردەن تۇسپەدى.
كەيىن ەكى جاز بويى مەن يسابەككە جىلقى باعىستىم. ديم توعايىندا پىشەن جينالعان كەزدە بۇل ءوڭىر وزگەشە قۇلپىرىپ كەتەدى. ءالى كەش سالقىن ەمەس. ال شىبىن-شىركەي، ماسا-سونا كوپ مازالامايدى. كوك بالاۋسا الشىن ات اۋزىنا ءوزى ءتۇسىپ تۇرادى. ديم سۋىنىڭ ءدامى كۇزدە بال تاتيدى. ىشسەڭ قانبايسىڭ. وسى كەزدە ءبىز جىلقىنى بارلىباي ارالىنا، نە قاقپالى القابىنا ايداپ جىبەرەمىز دە ديم جاعاسىنا وت جاعامىز. موسىعا شاينەك اسامىز، كۇلگە كارتوپ كومەمىز. كەز كەلگەن جەردە موسىمىز ءازىر تۇرادى. ءىڭىر تۇسكەنشە يسابەك تۇس-تۇسقا تاراعان اتتاردى قايتا بارلاپ، ءارقايسىسىنىڭ ءحال-جاعدايىن سۇراپ شىعادى. "ءوزىڭدى بۇگىن شارشاتقان-اۋ، ءسىرا، جيرەن... بۋرىل، سەن ايلاكەرسىڭ، ەشكىمدى ماڭىڭا جولاتپاپسىڭ. كارى قاسقا بۇگىن تىنىققان ەكەن..." دەيدى ول. ءبۇل اتتاردى كۇندىز جەگىپ جۇرگەن ادامداردى دا ماقتايدى، نە قورلايدى. قۇلىنشاقتاردى مويىندارىنان قۇشاقتاپ الادى، جۇمساق جالدارىنان سيپاپ، ءارقايسىسىنا جىلى ءسوز ايتادى. قىزۋ قاندى شىڭشاڭنىڭ وسى ەكى اي ىشىندە ءبىر جىلقىعا، ءبىر قۇلىنشاققا اشۋلانىپ، داۋىس كوتەرگەنىن ەسىتپەدىم. ادەتتەگى باقتاشى قۇرالى شىبىرتقىنى ول قولىنا دا المادى.
ءار كەش وسىلاي جىلقىنىڭ ءحال-جاعدايىن ءبىلىپ العان سوڭ ءۇيىردىڭ ايعىرى دارمەننىڭ قاسىنا كەلىپ، ەركەكشە سويلەسەدى. نە سويلەسكەنى ەستىلمەيدى، وتە اقىرىن سويلەسەدى. كەيىن دارمەن ءدان ريزا بولىپ، باس يزەيدى. كوپ جايلاردى كەلىسىپ، اقىلداسىپ العانداي. باس جىلقىشى ءۇيىر باسشىسىنا تۇنگى كۇزەت جونىندە اقىلىن ايتتى. ول ماقۇل كوردى.
ءىڭىر ءتۇستى. شاي بۇرقىلداپ قايناپ جاتىر. كارتوپ تا ءپىسىپ قالدى. باس جىلقىشى سوندا عانا وشاق باسىنا كەلدى.
ەكى جاز بويى ايتىلماعان اڭگىمە، جىرلانباعان جىر قالمادى. وتقا قاراعان سايىن يسابەكتى وزگەشە ءبىر مۇڭ باسادى. ءبىراق ول تۇيدەك-تۇيدەك بۇلت قاپتاعان كاۆكاز تاۋى تۋرالى ءاندى دە، كاۆكاز پاتشالىعى تۋرالى اڭگىمەنى دە قايتالامادى. مەن سۇراۋعا باتا المادىم.
ءبىر ءتۇنى ول سونە باستاعان الاۋعا قاراپ كەنەت كۇرسىنىپ قويدى:
— مىنا وشاق باسىندا سەن ەكەۋمىز وڭاشا وتىرمىز دەپ ويلايتىن شىعارسىڭ. جوق، ەكەۋمىز عانا ەمەسپىز. انە، وتتىڭ ارعى جاعىندا مەنىڭ جىگىتتىك شاعىم تۇر، — دەپ تۇنەك جاقتى ىمدادى، — قاسىمىزدا عانا سياقتى. تەك ارامىزدا مازداعان وت. ارامىزدا وتكەن ءومىر...
مەن ونىڭ توسىن سوزىنە ابدەن ۇيرەنگەنمىن. قىستىرىلۋعا اسىقپايمىن ءوزى ۇشىن شىعارار.
— پاقىر جىگىت شاعىم، باتىر جىگىت شاعىم... ءيا، قارۋ كوتەرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، كوتەرىلگەن قارۋدى توقتاتۋ ءۇشىن دە باتىرلىق كەرەك.
مەن مۇنى مۇلدەم تۇسىنبەيمىن. سىلتەنگەن قىلىش شابۋعا، كەزەلگەن مىلتىق اتىلۋعا ءتيىس. مەن جىگىت قاتارىنا قوسىلىپ كەلەم. باتىرلىقتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەمىن.
— نەگە كەلگەن مۇندا سەنىڭ جىگىت شاعىڭ؟ — دەدىم مەن يسابەكتىڭ سوزىنە ىڭعايلاسىپ.
— سەنىمەن كورىسۋگە، تانىسۋعا. تانىستىرسام، قابىلدايسىڭ با، الدە اشۋعا باسىپ، قۋىپ جىبەرەسىڭ بە؟
مەن نە دەرىمدى بىلمەي، ءۇنسىز قالدىم.
— ايتسە دە تانىستىرايىن...
... ون ەكى جاسقا تولعانىمدا قۇنىكەر ەكى اعامدى ءولتىردى. ۇيدەگى ەركەك اتاۋلىنىڭ ەڭ ۇلكەنى بولىپ قالدىم. اكەم تۇرىك سوعىسىندا جوعالىپ كەتكەن. كەك الۋ مىندەتى مەنىڭ موينىما ءتۇستى. قۇنىكەردىڭ تۋعان جىلى، ايى، كۇنى تۋعان كەزىمە ءدال كەلەتىن مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس ۇلى بار. اتى بوتاش. ون جەتى جاس تولعان كۇنى مەن ونى ءولتىرىپ، قارىمتا قايتارۋىم كەرەك. سالت سولاي. ەگەر قۇنىكەردىڭ كوزىن جويساڭ، ول ءولىپ قۇتىلادى، ال ۇلسىز قالدىرساڭ، ءومىر بويى ازاپ شەگەدى. ءبىزدىڭ ازاپ شەككەنىمىزدەي.سول كەزدە تاۋ باۋرايىن قاپتاعان ورىك اعاشتارى اپپاق گۇل اتادى، توعايلاردا ساندۋعاشتار قۇيقىلجىتا سايرايدى، كوكتەمگى وزەندەر سىڭعىر قاعادى، قۇداي جاراتقان بارلىق جان-جانۋار تىرشىلىگىنە شۇكىر ەتىپ، راقاتتانادى.تاپ وسى مەزگىلدە قاراڭعى تۇندە مەنىڭ قانجارىم بوتاشتىڭ جۇرەگىنە قادالادى. اي سايىن، كۇن سايىن مەن وعان وشىگىپ، كوكىرەگىمدە كەك قاينادى. قىل قاباتىن مىنا قانجارىمدى بەس قىس، بەس جاز بويى قايرادىم. جۇزىنە شىبىن قونسا، ءتىلىپ تۇسەدى. العاش جىلداردى، ودان سوڭ ايلاردى، اقىرى، كۇندەردى ساناي باستادىم. ءار كۇن بوتاشتىڭ اجالىن جاقىنداتا ءتۇستى. تاعدىر ساعاتى سوققاندا جانىن الامىن. بوتاش جان بەرەدى. قۇنىكەردىڭ قانى جەرگە شاشىلادى، ورىندالعان كەك ماعان قۋات بەرىپ، رۋحىمدى كوتەرەدى.
بوتاش جۇدەۋ بالا ەدى. ءارى اقساق. كىشكەنتاي كەزىندە تامنىڭ توبەسىنەن قۇلاپ، مايىرىلعان. سوعان قاراماستان جارقىن ءجۇزدى، اڭقىلداعان اق كوڭىل، جانى جايساڭ. جاۋىز، داراقى، اجارسىز بولسا ەكەن! استە ونداي ەمەس. ويناپ جۇرگەندە باسقا بالالارعا قاراعاندا ونىڭ داۋسى كوڭىلدىرەك شىعادى. مەن جاقىنداي باستاسام، ول كەنەت ءۇنسىز قالادى، ءوڭى كۇلدەي سۇرلانىپ كەتەدى. اجالىن سەزەدى. ەر جەتكەن سوڭ ول الاڭدا شەبەر دابىل قاعۋشى، ويىن، ءان باستاۋشى بولىپ الدى. الاڭعا مەن شىقسام، ول قاشقالاقتاپ، كىسى تاساسىنا تىعىلىپ، ودان شويناڭداپ ۇيىنە قاراي زىتادى. اجالىن سەزەدى.
بوتاشتىڭ اكەسى، مەنىڭ قۇنىكەرىم، ەلىك اۋلاپ جۇرگەندە جاردان قۇلاپ، وپات بولدى. ونى كەبەنەگىنە وراپ، اتقا كولدەنەڭ وڭگەرىپ، اۋىلعا الىپ قايتتى. بوتاش اتتى جەتەكتەپ كەلە جاتىر ەكەن. جولدا مەن كەزىكتىم. ول الدىمەن باسىن ءيدى دە، شەتكە تايسالىپ كەتتى. ءمايىت ات ۇستىندە سالاڭداپ بارادى، بالاسى تىزگىن ۇستاپ، سوقپاقپەن كەلە جاتىر. ونىڭ دا جەر باسىپ جۇرۋىنە كوپ قالمادى ەندى... ايتسە دە بوتاش مەنەن يمەنگەن سايىن كوڭىلىم بوساپ، بويىمداعى كەگىم سۋىنادى. ءبىراق مەن قايتپايمىن. ءالسىن-السىن بەلىمدەگى قانجارىمدى سيپاپ قويامىن. ءوش لاپ ەتىپ قايتا تۇتانادى.
ورىك گۇل اتتى. بەس جىل بويى كۇتكەن كۇن كەلدى. قاس قىلعاندا، ءتۇن ويلاعانىمداي قاراڭعى بولمادى. جارقىراعان ايلى ءتۇن ءتۇستى. كۇندىز بوتاش تومەنگى بەگىمگە بازارعا كەتكەن-دى. ءالى قايتقان جوق. مەن اۋىلدان شىعىپ، ونىڭ قايتار جولىنداعى تاستىڭ تاساسىنا تىعىلدىم. ايلى ءتۇن ەسىمدى الدى. ءبىر سيقىرى بار سياقتى. توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس. انە، سوناۋ تاۋ كەرتپەشىنە ەلىكتىڭ قۇرالايى شىعا كەلدى. ەنەسى كورىنبەيدى. بەيشارا تۇندە اداستى ما ەكەن؟ جان-جاعىنا ەلەڭدەيدى، قاسقىردان قورقادى. بالكىم، ونى تاياۋ ماڭدا ارلان ءبورى اڭدىپ جاتقان بولار. ءبىر اتىلسا، قاعىپ ءتۇسۋى كادىك. ءبۇل دۇنيەدە جاڭا عانا ەلەڭدەپ تۇرعان سۇلۋ قۇرالاي قاس قاعىمدا جوق بولادى... شۇكىر، قۇرالاي جىرتقىشتارعا جولىقپاي، امان-ەسەن ەلىنە كەتتى. ءبىراق ارلان ءبورى ءبىر جەردە تىعىلىپ جاتىر عوي. وسى قۇرالاي كوڭىلىمە كۇدىك سالىپ كەتتى. مەن قايسىسىمىن وسىلاردىڭ؟ الگى ەلىكتىڭ اڭقاۋ، ەركە قۇرالايىمىن با، الدە سونى اڭدىپ جاتقان قاسقىرمىن با؟ وسىعان تەزىرەك جاۋاپ بەرۋىم كەرەك. ايتپەسە اناۋ بوتاشتىڭ سىقىرلاعان ارباسى بەرى ورلەپ كەلەدى. جاۋاپ بەرگىم كەلگەندەي، قانجارىمنىڭ سابىنا قول سوزدىم. قولىم ىرقىما كونبەيدى، تارتىنادى. اربا سىقىر-سىقىر ەتىپ، وگىزدەردىڭ تاناۋلارى پىسىلداپ، مەنىڭ ۇستىمە قاراي ورلەپ كەلەدى. بوتاش ارتقى جاقتان ارباسىن يتەرىپ، شارشاعان وگىزدەرگە كومەكتەستى. اقساق اۋىر شىعار. جولدىڭ وسى ورىندە مەن ءوزىم دە وگىزدەرىمە وسىلاي كومەكتەسەمىن. ءقازىر ءتىپتى اربا سوڭىنداعى ادام بوتاش ەمەس، ءوزىم سياقتى كورىندىم. تىڭمىن، قايراتتىمىن. ماعان بۇل تۇك تە ەمەس.
باسىمدا ءبارى شاتاستى — اڭقاۋ قۇرالاي، ارلان ءبورى، وگىزدەر، اي، اقساق بوتاش، ءوزىم... اربا ۇدايى سىقىرلايدى. بوتاش وگىزدەرىن "وك!" دەپ ايدايدى. تاۋ ۇستىندە جارقىراپ تۇرعان دوڭگەلەك جارىق اي ەستەن تاندىردى. اي نۇرىندا ورىك گۇلدەرى جايناپ تۇر. جان الاتىن ءتۇن بە ءبۇل؟ جان بەرەتىن قاسيەتتى مەزگىل مارقۇم اعايىمنىڭ كيەلى قانىنا سيىندىم. ىشىمنەن: "كەك! كەك! كەك!" دەپ قايتالايمىن رۋلاستارىمنىڭ سالتتى بۇزعانىم ءۇشىن قارعايتىنى كوكەيىمنەن كەتپەيدى. تاعى قانجارىما جارماسامىن. قولىم بارمايدى. الگى تاۋ كەرتپەشىندە باياعى ەلىكتىڭ قۇرالايى تاعى شىعا كەلدى. سىقىر-سىقىر ەتىپ بوتاشتىڭ ارباسى قاسىمنان وتە شىقتى. بوتاش ءوزى ەنتىگىپ قالعان، ارەڭ تىنىس الادى...
قۇنىكەرىم اۋىلعا كىرىپ كەتتى، تۋعان ۇيىمە جولىم بايلاندى. ويتكەنى مەن سالتىمىزعا كەشىرىمسىز قيانات جاسادىم. قۇربانىمدى قۇرتپاي قايتىپ كەلسەم، رۋىم مەنى قابىل ەتپەس ەدى. لاعىنەت ايتىپ ەلدەن قۋار ەدى. مەن ءوزىمدى-وزىم قۋدىم.
اعامنىڭ قايتپاعان كەگىنە نامىستانىپ، تالاي زامان ەل كەزدىم. اتا-بابا كاسىبى-قاڭىلتىر مەن بالعا ماعان ريزىق بولدى. جىلدار بويى ۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىرىپ، وسى جەردە تۇراق تاپتىم. ءۇيىم سالقىن، كۇيىم جايسىز ەدى. كورىپ تۇرسىڭ، قارتايعاندا زەينەت كوردىم، زامانا اتقا مىنگىزدى مەنى...
— مىنەكي، ءىنىم، وشاقتىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان جىگىت سول ەدى، — دەپ يسابەك قاراڭعى جاققا قاراي ىم قاقتى. مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتتى. مەن ۇندەمەدىم. وعان نە دەيمىن؟
مەن اۋىلدان كەتكەن سوڭ دا يسابەك اتتارىن تاستامادى. ءتىپتى اۋداندىق گازەتتە دە ونىڭ ەسىمىن تاسقا باسىپ شىعاردى. ىسىمەن بىرگە ونىڭ نامىسىن ماقتادى. مايداندا جۇرگەندە اۋىلعا حات جازعان سايىن كورشى-قولاڭعا دۇعاي سالەم جولداعاندا يسابەكتى دە ۇدايى ەسكەرەتىنمىن. ول دا سالەم قايتارىپ تۇردى. سوعىس اياقتالعان كوكتەمدە كورشىمنىڭ سالەمى ورنىنا ولگەن حابارى كەلدى. سول قارالى حاتتا: "قالىڭ قايعى ۇستىندەمىز. يسابەك كورشىمىز ءوز اياعىمەن و دۇنيەگە جونەدى. ديمدە سەڭ جۇرگەن كەزدە قاقپالى ىشىندە جىلقى باعىپ جۇرگەن جەرىندە سۋعا كەتتى. جاعادا سەكىرىپ ويناعان ءبىر قۇلىنشاق سۋعا قۇلاعاندا يسابەك كورشىمىز سونى قۇتقارام دەپ مۇزعا قويىپ كەتىپ، قۇلىنشاقتى ۇستاعان، ءبىراق جاعاعا قايتىپ شىعا الماعان. قۇشاقتاسا مۇز استىنا ءتۇسىپ كەتكەن. سول جەردە يىرىمدەر كوپ. بىلمەگەن عوي، مارقۇم، جاقسى كىسى ەدى. دەنەسىن تابا المادىق. ءوزىنىڭ ورنىنا باياعى بەشپەتىن، بوركىن، ەتىگىن، قانجارىن جانە مىنگەن ەر-تۇرمانىن جەرلەدىك. جانازاعا ەسەپسىز حالىق جينالدى. ءاليفا جەر باۋىرلاپ، زار ەڭىرەدى..." دەپ جازىلعان ەكەن.
... يسابەك باياعىدا وشاق باسىندا ءوزىنىڭ جىگىت شاعىمەن مەنى كەزدەستىرەر الدىندا: "قابىلدايسىڭ با، الدە اشۋعا باسىپ، قۋىپ جىبەرەسىڭ بe؟" دەگەن. ونىڭ ايتقانىن تىڭداعان سوڭ مەن جاۋاپ قايتارماعانمىن. بىرەۋدىڭ ومىرىنە ارالاسۋعا مەنىڭ قاقىم جوق.
قايتپاعان كەك... سوعىستىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلىمىز جان تۇرشىگەرلىك ازاپ تارتىپ جاتقاندا سولدات كيىمىن كيگەن ءاربىر نەمىستى بورشالاپ ولتىرسەك دەگەن كەككە تولى ەدى كوڭىلىمىز. ءولتىرۋ كەرەك! مىلتىق اتقان كەزىندە مە، ۇيىقتاعان، تاماقتانعان، عيبادات جاساعان جەرىندە مە-ولتىرۋ كەرەك! اق شاشتى قارت پا، الدە مۇرتى شىقپاعان قارشاداي بالا ءما-ولتىرۋ كەرەك! قولعا تۇسكەنىن قۇرتۋ كەرەك! بۇل وشپەندىلىكتى ءبىزدىڭ كەۋدەمىزگە ولاردىڭ وزدەرى سالدى. ءبىز تۋمىستان قانقور ەمەسپىز. قاندى قىرعىندى ولار وزدەرى باستادى. بۇكىل ءۇرىم-بۇتاعى اياۋسىز قارىمتا قايتارۋدى كۇتسىن! بىرەۋىنە دە مەيىرىم جوق.
ال مىنا كۇن جاڭا عانا شىعىپ كەلە جاتقان كەزدە ومىردەن مۇلدەم ءۇمىتىن ۇزگەن ەكى جانار ساعان جاۋدىرەي قاراپ، جۇگەرى جاپىراعىنا مولدىرەگەن كوز جاسى تامىپ تۇرعان جىم-جىرت دۇنيەدە كىسىنىڭ ماڭدايىنا مىلتىق كەزەپ، اتىپ سالۋعا بولا ما؟ بولمايدى ەكەن. ماعان تاپ وسىنداي جاعداي كەزدەستى.
ياسسى-كيشينيەۆ شايقاستارىندا جاۋ اسكەرلەرىن كۇل-تالقان كۇيرەتتىك. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كۇندەرى وسى الاپتاردى ەرتەدەن كەشكە دەيىن شاڭ ارالاس ءتۇتىن قاپتاپ تۇردى. ءبىراق ءبىر تاۋلىكتەن كەيىن سوعىس ءبۇل ارادان ۇدەرە كوشىپ، پرۋت جاعاسىنا بەت الدى. جولعا شىققان روتانىڭ كومانديرى كۇن باتار الدىنان مەنى، مايدان ءجۋرناليسىن، كەشەگى شايقاس الاڭىن كورسەتۋگە ەرتىپ كەلدى.
— شايقاس ءجۇرىپ جاتقاندا، ۇرىستى تولىق كورۋگە بولمايدى، تەك ايقاس اياقتالعان سوڭ مۇندا قانداي قىرعىن بولعانىن تۇسىنەسىڭ، — دەدى ول ءيا، مۇنى مەن ءوزىم دە بىلەمىن. نەمىس قارۋىنىڭ جارتىسى وسىندا قالىپ قويعان. كۇيرەگەن تانكىلەر، زەڭبىرەكتەر، مينومەتتەر، اۆتوماشينالار، تراكتورلار... ەسەپ-سانى جوق. العاشقى كۇنى اتتى ارتيللەريا ديۆيزياسى دا قيراتىلعان-دى. ەرتتەۋلى، قامىتتى اتتار ءالى جۇگەرى القابىندا ءجۇر. ءبىزدى كورگەن سوڭ وقىرانىپ، سوڭىمىزدان ەرە باستادى. ءتىرى قالعان فاشيست شەرمەندەلەرى دە وسى جۇگەرى اراسىندا جاسىرىنىپ جاتىر ءالى. تەك ازىرشە بىزگە تيمەيدى.
ءبىز شوفەردىڭ ءوزىن عانا قايتارىپ، اتتارعا ءمىنىپ الدىق. ماعان كوك الا بيە ءتيدى. بىزبەن بىرگە اۋىلعا ءبىر ءۇيىر جىلقى ەرىپ كەلدى. اۋىل شەتىندەگى ءبىر ءۇيدىڭ الدىندا ەكى-ۇش سولدات ۇلكەن تاباققا كۇرىشكەلەرىن باتىرىپ الىپ، شاراپ ءىشىپ وتىر ەكەن. سولداتتاردىڭ قاسىنا كەلگەنىمىزدە مەنىڭ بيەم تۇمسىعىمەن الگىلەردى جان-جاققا يتەرىپ جىبەرىپ، تاباقتاعى شاراپتى سىمىرە باستادى. سوندا عانا ءبىز اتتاردىڭ شولدەگەنىن تۇسىندىك. شولدەگەن ات ەشتەڭەدەن قايتپايدى ەكەن. ءبىز ءۇيىردى كىشكەنتاي وزەن جاعاسىنا ايداپ باردىق. اتتاردىڭ شەلىن قاندىرعان سوڭ وسى جەردە قوشتاستىق. مەن ءوزىمىزدىڭ رەداكسيانى تەزىرەك قۋىپ جەتۋىم كەرەك ەدى. ونىڭ بەلگراد دەگەن قالادا توقتايتىنىن بىلەتىنمىن. كارتاعا قارادىم. ەگەر ۇلكەن جولعا قايتا اينالىپ بارسام، ەكى تاۋلىكتە دە قۋىپ جەتە المايمىن. دەرەۋ اۋىلعا قايتىپ، ءبىر مولداۆان شالدان توتە جول سۇرادىم. قارتتىڭ ايتقانىن كارتامەن سالىستىرا تەكسەرىپ الدىم. ءبارى دە تۇپ-تۋرا كەلدى.
— بۇل ەلسىز جەردەن وتەتىن وڭاشا جول ساقتان، — دەپ ەسكەرتتى ول،-بۇيىرسا، ەرتەڭ كەشكە جەتىپ قالارسىڭ. جول بويى اتىڭدى تىنىقتىرىپ ال
ءىڭىر تۇسە ءوزىمدى تاعدىرعا تاپسىرىپ، ساپارعا شىقتىم. ۇشان-تەڭىز قالىڭ جۇگەرى اراسىنان تار جول قىلتيىپ جاتىر. اي تۋعاندا ءبىر قۇيتتاي وتتاردان ءوتتىم. ودان ءارى ياھۋدي اۋىلىن ارتتا قالدىردىم. قارت ايتقان جولمەن كەلەمىن. دۇنيە جىم-جىرت. تىنىشتىقتان قورقامىن. سوعىس كەزىندە تىنىشتىق ۇرەي تۋعىزادى. ايدىڭ جارىعى دا كوڭىلدى قاجىتادى ءبىرتۇرلى. ومىرىمدە العاش رەت كۇللى الەمدە ايمەن بەتپە-بەت جالعىز قالۋىم. ونىڭ سيقىرىنا بەرىلسەڭ باسىڭنان ايىرىلاسىڭ. ءبۇل جىلدار ىشىندە شايقاس الاڭىندا اسقان زورلىقتى دا، قورلىقتى دا، قورقىنىشتى دا باستان كەشتىك. ءبىراق بۇگىنگى جاعداي مۇلدەم وزگەشە. تىنىشتىقتان قورىققاننان تۇلا بويىم قالتىراپ كەتتى. ايتەۋىر مىنگەن بيەم اقىلدى، سەزىمتال، ءارى سابىرلى بولىپ شىقتى. كورىنگەن قاراقشىدان ۇرىكپەيدى. ۇرعاشى مال تاباندى كەلەدى عوي.
تاڭ الدىندا ۇيقى باسا بەردى. تالاي جىلدان بەرى ۇزەنگى تيمەگەن اياقتارىم دا ۇيىپ، اۋىرلاعان ۇستىنە اۋىرلاپ بارادى. بالتىرىم تالدى، بۇتىما ەر باتتى. بيەم، كەرىسىنشە، جىگەرلەنىپ كەتتى. ارا-تۇرا جورتاققا دا باسادى. الدە گەرمانيادان قايتىپ كەلەمىز دەيتىن شىعار؟ مەن ۇيقىمەن ارپالىستىم. بىرەسە ول، بىرەسە مەن جەڭەمىن. ايدىڭ جارىعى سەيىلە باستادى، ونى جاڭا شىعا باستاعان كۇن شاپاعى قۋىپ كەلەدى. ايدىڭ جارىعى ءوز ورىنىن تەگىن بوساتپايدى. تارتىسىپ جاتىر. ەكى جارىق ءبىرىن-بىرى جۇتۋعا كىرىستى. قايتادان الاكەۋىم ءتۇستى...
ارتقا جالت بۇرىلعان اتىم كىلت توقتاي قالدى. مەن وماقاسا قۇلاي جازدادىم. قارسى الدىمدا دوڭگەلەك كۇن تۇر. ءسىرا، سوعان سوعىلعانبىز-اۋ. كۇن ءارى دوڭگەلەپ كەتتى. جولدان بىر-ەكى قادام جەردەگى جۇگەرى ىشىندە مويىنى قىلقيعان سولداتتىڭ ساپ-سارى شاشى ءۇرپيىپ تۇر. دەرەۋ التى اتارىمدى سۋىرىپ الىپ، بورشا-بورشا تەر ايعىزداعان ماڭدايعا كەزەدىم. سول ءسات ماڭداي استىنداعى ەكى كوك كوزدى كوردىم. بۇل كوزدەردەن ءتىپتى ۇرەي دە قاشقان. تەك جالىنىش قاتىپ قالعان. مىنە، ول ءقازىر تۇتقىنعا تۇسكەن نەمىس سولداتى ايتاتىن: "ستالين حوروش، گيتلەر كاپۋت!" دەگەن ءتورت ءسوزدى قايتالاپ، بالكىم، سولاي دەر. ەگەر سولاي دەسە، وللاھي، شۇرىپپەنى باسامىن. جان ساقتاۋ ءۇشىن ايتىلعان جالعان تاۋبە ۇدايى جەركەنىش تۋعىزادى، وش ورشىتەدى.
بۇل ءالى ۇندەمەيدى. ۇكىم كۇتەدى. ول-باسقىنشى، مەن-ەل يەسىمىن. قانداي ۇكىم شىعارۋعا قاقىم بار. ءارى ءادىل دە بولادى. ۇكىم مەنىڭ التىاتارىمنىڭ ۇڭعىسىندا.
— مەن ون سەگىزدەمىن... — دەدى ول دەرەۋ بۋىنى قالتىراپ، تەڭسەلىپ كەتتى، ءبىراق قۇلامادى.
... كەنەت ەسىمە ءبىر وقيعا ساپ ەتە ءتۇستى. بۇدان ەكى جىل بۇرىن ول ون سەگىز جاسار جۇرگىزۋشى-مەحانيكتى قاشقىن دەپ ايىپتاپ، بۇكىل بريگادا الدىندا اتقان ەدى. قاشقىندىعى مىناۋ: رەزەرۆتە تۇرعاندا تۇندە تانكىگە ءمىنىپ، ون كيلومەتر جەردەگى اۋىلعا شەشەسىن كورۋگە بارعان. سول ءۇشىن ءولىم جازاسىنا تارتىلدى. سول كۇنى ون سەگىز جاسار جىگىتكە كەزەلگەن اۆتوماتتار ءبىزدىڭ ءار ءبىرىمىزدىڭ ىشىمىزدە جاتقان بەيقامدىقتى، اڭعالدىقتى، جاۋاپسىزدىقتى قوسا اتىپ ءولتىردى. ءوز ادامىمىزعا دەگەن قاتال ۇكىمدى مەن وسىلاي ءتۇسىندىم. اقتامادىم، ءتۇسىندىم. شىنىندا، جۇرگىزۋشى-مەحانيك تۇك زيان كەلتىرمەدى. تەك شەشەسىن كورىپ كەلدى. قايتۋدان اتىلدى.
قارسى الدىمدا فاشيست اسكەرىنىڭ كيىمىن كيگەن، كەشە عانا مەنىڭ وتانداستارىمدى كوزدەپ اتقان دۇشپان، مەنىڭ قاس دۇشپانىم تۇر. سمولەنسك ءوڭىرىنىڭ اۋىلدارىن جاپپاي ورتەپ، دونباسس شاحتالارىندا مىڭداعان كىسىنى تىرىلەي كومگەن، كەزدىڭ جاسىن قول قىلىپ، ۋكراينا قىزدارىن گەرمانياعا كۇڭدىككە ايداعان، انالاردىڭ اق شاشتارىن قورلاعان، سابيلەردى جالىنعا اتقان وسى جىگىتتىڭ اكەلەرى، اعالارى عوي. بۇلاردىڭ كەگىن كىمنەن الۋ كەرەك؟ كوك كوز سارى شايتان، ەستيسىڭ بە؟ كىمنەن كەك الۋ كەرەك؟
مەنىڭ ويلارىمدى ول ەسىتپەيدى. ايتپەسە، كوزىنەن ءۇمىت قاشار ەدى. سول كوزدەردەگى ءۇمىت مەنىڭ اشۋىمدى باستى. جۇگەرى جاپىراقتارىنان مولتىلدەگەن جاس تامشىسى تامادى. جەر بەتى جىم-جىرت، اشىق، قايعىسىز. تاپ ەتكەنى جوق، تەك كەلەشەگى عانا بار. مەن تولقىپ كەتتىم. دۇنيە ءبىرتۇرلى عاجاپ جىمىڭ قاققانداي بولدى.
التىاتارىمدى دەرەۋ قابىنا سالدىم.
— قانە، بىلاي شىق! — دەپ جولدى ىمدادىم. ول اقساڭداپ العا شىقتى. مەن وعان باسقا سوز ايتپادىم، بەتىنە دە قارامادىم.
داڭعىل جولعا شىققانشا ءبىز وسىلاي كەلدىك. كۇن ەندى ەداۋىر كوتەرىلدى. جولدا كەزدەسكەندەر بىزگە تاڭىرقاي قاراپ قويادى. "مىقتىلاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ءبىر ءوزىن ءبىر كۇزەتشى الىپ كەلەدى..." دەيتىن شىعار، بالكىم. ءبىر كوپىردىڭ قاسىندا تۇتقىندار دۇرمەگىنە كەزدەستىك. اجان باستىعى سەرجانتقا تۇتقىندى تاپسىردىم. تاپسىراردا: "اقساق دەپ جولدا بىردەڭە جاساپ جۇرمەڭدەر" دەدىم.
نەگە بۇلاي دەگەنىمدى بىلمەيمىن. قۇتىلا قالسا، ەلىنە قايتىپ جەتسىن دەسەم كەرەك، بالكىم. بالكىم... جوق، وڭاي ايتىپ جەتكىزەتىن نارسە ەمەس بۇل.
You Might Also Like
-
ۇلكەن شەشەمە "كىندىك شەشە"، ماعان "كىندىك باباي" دەپ ات قويعان جۇرت. مەن قۇيتتايمىن ءالى. ۇلكەن شەشەمنىڭ قامزولىنىڭ جانقالتاسىنا بويىم شاققا جەتەدى. سول سيقىرلى قالتادان ءتاتتى تا...
-
— ەندى ساليح تا تەمەكىگە سالىندى، مۇرتازانىڭ تارتقانى از بولعانداي... — دەپ كۇڭكىلدەدى ۇلكەن شەشەم كەشكە قاراي. — ۇيدە شىرپى تۇرمايدى.
