InfoHub Logo

كسرو تاراعاننان كەيىن قازاقستان الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق مەملەكەتكە اينالدى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستان سياقتى كوپۇلتتى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتى ونىڭ ىشكى ساياساتتاعى قىزمەتىنە دە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ونىڭ سەبەپتەرى دە بار ەدى. اتاپ ايتقاندا، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇراعان ورىس، ۋكراين، وزبەك، نەمىس، ت. ب. ۇلت ەكىلدەرى وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناسقا ۇمتىلۋى دا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ اتالعان مەملەكەتتەرمەن وزىندىك سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋىن قاجەت ەتتى.

تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇننەن باستاپ-اق قازاقستان حالىقارالىق ۇيىمدارعا ەز ەركىمەن مۇشە بولۋ مۇمكىندىگىن الدى. 1992 جىلدىڭ قاڭتارىنان ەقىۇ-عا مۇشەلىككە ەتتى. ال 1992 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىنان قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تولىق مۇشەسى بولدى. 1993 جىلدىڭ قازان ايىندا قازاقستان ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە بولدى (ەىۇ). 1994 جىلدىڭ 24 مامىرىندا ارنايى قۇجاتقا قول قويا وتىرىپ، قازاقستان «ناتو»-نىڭ «بەيبىتشىلىك جونىندەگى ارىپتەستىگى» ۇيىمىنىڭ 19-مۇشەسى بولدى.

وسى كەزەڭنەن باستاپ-اق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق ساياساتى وزىندىك دەربەس باعىت الدى. ەگەمەندىگىن العان العاشقى كۇننەن باستاپ-اق قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى باعىتى ەزىندەگى كەڭەس وداعىنان قالعان يادرولىق قارۋعا دەگەن قاتىناستى ايقىنداۋ ماسەلەسى بولدى. «بارلىعىمىزعا بەلگىلى قازاقستان كسرو تاراعاننان كەيىن قۋاتتى يادرولىق قارۋى بار ءۇش رەسپۋبليكانىڭ بىرەۋىنە اينالدى. رەسپۋبليكادا ءارقايسىسىندا 10-نان يادرولىق قوندىرعىلارى بار الەمدەگى ەڭ اۋىر سس-18 زىمىراندارى، يادرولىق قوندىرعىسى بار 240 قاناتتى زىمىراندار الىپ ۇشاتىن تۋ-95 مس ستراتەگيالىق بومبالاعىشتار ورنالاسقان ەدى». اتالعان يادرولىق قارۋلار قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنان ورىن تەپتى. اتاپ ايتقاندا، سولاردىڭ ىشىندە تورعاي وبلىسىنىڭ دەرجاۆينسك، سەمەي وبلىسىنىڭ جالعىزتەبە ماڭايىنداعى زىمىراندار ديۆيزياسىندا ساقتالۋعا قويىلعان يادرولىق قارۋلار رۇقسات ەتىلگەن كولەمنەن ەكى ەسەگە ارتىق بولدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا يادرولىق قارۋدى نەگىزدەۋ جانە دە جويقىن جاي قارۋ تۇرلەرىن جاپپاي ءوندىرۋ مەن ونى مەملەكەتتىڭ بارلىق ايماقتارىنا بىردەي ورنالاستىرۋدى ماقسات ەتكەن كەڭەەتىك سوعىس ساياساتىنا ساي ەلدىڭ شىعىسىندا قورعانىس ونەركاسىبى مەن جاڭا قارۋلاردىڭ سىناق الاڭدارىن نەگىزدەۋ جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرىلا باستادى. وسىنداي ماقساتتا (ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى مەرزىمدە، — ع. ق.) … قازاقستاندا اسكەري ونەركاسىپ كولەمىنىڭ كەڭ اۋقىمدى ينفراقۇرىلىمى قانات جايدى. ءمۇندا يادرولىق قارۋ جاساۋدىڭ بارلىق بۋىندارىن قامتيتىن ۋران وندىرۋدەن يادرولىق جارىلىستاردى سىناۋعا دەيىنگى اسا قۋاتتى يادرولىق عىلىمي-وندىرىستىك كەشەن ورنالاستىرىلدى.

رەسپۋبليكادا باسىم كوپشىلىگى كەمپو-عا (ەلەكتروتەحنيكالىق جانە ماشينا جاسايتىن قورعانىس كاسىپورىندارىنىڭ بىرلەستىگى) كىرەتىن 50-گە جۋىق قورعانىس ماڭىزىنداعى كاسىپورىندار بولدى. وسى زاۋىتتاردا جاياۋ اسكەرلەر ماشينالارى مەن اسكەري جانە بروندالعان ماشينالاردىڭ 18%-ى، ارتيللەريالىق قوندىرعىلاردىڭ، سس-21 تاكتيكالىق زىمىراندارىنىڭ اتىلاتىن قوندىرعىلارىنىڭ، جاعالىق قورعانىس زىمىراندارىنىڭ، قاناتتى زىمىرانداردىڭ ىشكى بەلشەكتەرىنىڭ، ت. ب. 11%-ى شىعارىلدى.

1950 جىلداردىڭ ورتاسىندا بايقوڭىردىڭ ءقۇرىلىسى باستالدى. اسا ۇلكەن كەشەن 6717 شارشى شاقىرىم الاڭدا (قازىرگى ماسكەۋ سياقتى 12 قالانىڭ اۋدانى) ورنالاستىرىلدى. عارىش كەشەنىنە ءقۇرامىنا زىمىرانداردىڭ ۇشۋ ايماعىنداعى قۋاتى جۇمسالعان بولىكتەرى قۇلايتىن اۋماعى دا جاتادى: قازاقستانداعى 4،6 ملن گەكتار جەر. زىمىرانداردىڭ اتالعان بولىكتەرى جەرگە قۇلاعان كەزدە جارىلىس بولىپ، جاعار مايدىڭ قالدىقتارى ەداۋىر جەرگە دەيىن شاشىراپ، جەرگە تاياۋ اتموسفەراعا تارايدى. ارنايى زەرتتەۋلەر وزەن سۋلارىندا گەپتيلدىڭ (زىمىران وتىنىنىڭ بولەگى) بولىپ، ونىڭ ازىقتىق ءشوپتى ۋلايتىندىعىن انىقتاعان. قازاقستاندا عانا وسى سەبەپتەن بارىپ شارۋاشىلىق ەسەپتەن 180 مىڭ گەكتاردان ارتىق مال ازىعىنا ارنالعان جەرلەر ەسەپتەن شىعارىلۋعا ءتيىس بولدى. عارىش ءايلاعى اسا ءىرى سۋ جانە ەنەرگيا قورىن تالاپ ەتتى. سۋى ازايىپ كەلە جاتقان ارال تەڭىزى مەن ونىڭ دەڭگەيىنىڭ ۇنەمى تومەندەپ وتىرعان جاعدايىندا ونىڭ (عارىش ايلاعىنىڭ، — ع. ق.) كۇندەلىكتى سۋعا دەگەن قاجەتتىلىگى 160 مىڭ شارشى مەتر بولدى.

قازاقستاننىڭ قاسىرەتى سەمەي اتوم قارۋىن سىناۋ الاڭى ەدى. مۇندا الەمدەگى ەڭ ءىرى دەگەلەڭ تاۋلارىنان قازىپ الىنعان 200-گە جۋىق شتولەننەن تۇراتىن تاۋ تاستارىنىڭ قوسىندىسى جاسالىندى. 40 جىل ىشىندە (1949 جىلدان باستاپ) سىناق الاڭىندا 470 (كسرو-داعى بارلىق جۇرگىزىلگەن 715 جارىلىستىڭ) يادرولىق جارىلىس جاسالىندى: 26-سى جەر ۇستىندە، 87ء-سى اۋادا، 354ء-ى جەر استىندا ىسكە اسىرىلدى. يادرولىق جارىلىستار قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىندا دا سىننان وتكىزىلدى. اتاپ ايتقاندا، كاسپيي جاعالاۋى تۇزدى-تاستى ايماقتاعى ازعىر سىناق الاڭىندا 1966-1979 جىلدار ارالىعىندا 17 جەر استى يادرولىق جارىلىسى ىسكە اسىرىلدى. (تاعى دا 21 جارىلىس جانە يادرولىق قۋاتى بار 4 زىمىراندىق سىناق رەسپۋبليكانىڭ بۇلاردان باسقا دا ايماقتارىندا جۇزەگە اسىرىلدى.)

يادرولىق قالدىقتار ماسەلەسى اسا قاۋىپكە اينالدى. قازاقستاندا ولاردىڭ قالدىعى جيناقتالعان 100 ورىن بار. يادرولىق قالدىقتاردىڭ كولەمى مولشەرمەن 419 ميلليون توننا دەپ انىقتالىپ وتىر. قورشاعان ورتانى لاستاندىرۋدىڭ ورتالىعى اتومدىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ارنالعان كاسىپورىندارى بولىپ وتىر. ولاردىڭ قاتارىنا، اتاپ ايتقاندا، سەليننىي جانە پريكاسپيي تاۋ-مەتاللۋرگيالىق كومبيناتتارى، «يزوتوپ» فيرماسى، ماڭعىشلاق ەنەرگوكومبيناتى، كسرو كەزىندوگى قۇرامىندا تومەنگى بايىتىلعان ۋرانى بار يادرولىق رەاكتوردىڭ وتىنىن جاساۋدا جەتەكشى ورىن العان شىعىس قازاقستانداعى ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتتارى جاتتى. ولاردىڭ قىزمەتتەرىنىڭ قورىتىندىسىن يادرولىق ءوندىرۋ قۇرىلىمىنىڭ ۇلكەن اۋماقتى يادرواكتيۆتىك زالالداعاندىعىن، تۇرعىندار دەنساۋلىقتارىنىڭ ەلەۋلى جانە مەيلىنشە زارداپقا ۇشىراعاندىقتارى-نان بىلۋگە بولادى.

وسى تۇرعىدا «… قازاق جەرى ءبىر كەزدەگى قاسىرەتىنەن ەندى ارىلىپ كەلەدى. كەزىندە قۇنارلى ايماعىمىزدىڭ ون سەگىز مىڭ شارشى كيلومەترى سىناق الاڭدارىنا ءبولىنىپ بەرىلگەن-دى. سونىڭ 88 پايىزىنىڭ بۇگىندە رادياسيالىق ءقاۋپى جوق دەپ تانىلدى. 8 پايىزدايى ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندە. 720 شارشى كيلومەترى اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا جارامايتىنداي بولىپ زارداپ شەككەن دەپ تانىلدى. اسىرەسە «اتوم كولى» دەپ اتالاتىن ايماقتىڭ جايى ايىرىقشا الاڭداتۋشىلىق تۋدىرادى. ول ماڭايدىڭ جەر بەتىنە شاشىراپ جاتقان ساۋلەسى ساعاتىنا 3-5 مىڭ ميكرورەنتگەنگە جەتەدى. ولار ەندى ەشقاشان قايتالانباق ەمەس»، — دەپ كورسەتەدى ن. ءا. نازاربايەۆ.

قازاقستان حالىقتارىنا اكەلگەن شەكسىز اپاتتى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ انىقتاعانىنداي، سىناق اۋدانىنداعى ەرەسەك ادام-دار اراسىندا كەمىندە ءۇش ءتۇرلى اۋىر ناۋقاس تۇرلەرى كەزدەسەدى. ولار -ونكولوگيالىق، جۇرەك-قان تامىرلارى جۇيەسى اۋرۋلارى جانە تۋبەركۋلەز. ولاردىڭ دەنساۋلىق جاعدايلارىنا جۇيەلى مەديسينالىق باقىلاۋ جاسالمادى. سىناق الاڭدارى ايماعىنداعى شوپانداردىڭ جاسى 50-دەن اسپادى. سىناق الاڭى ەڭىرىندەگى ايەلدەردىڭ 70 پايىزى قان ازدىعى اۋرۋىمەن اۋىرادى. تۋۋ كورسەتكىشى 1977 جىلى 23،7 — دەن 1996 جىلى 15،8-گە دەيىن قىسقاردى. تۇرعىنداردىڭ تابيعي ءوسىمى 4،5 ەسەگە ازايدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ساراپشىلارىنىڭ ەسەبى بويىنشا، سەمەي سىناق الاڭىنداعى جارىلىستاردان زارداپ شەككەندەردىڭ سانى 1،6 ميلليون ادامدى قۇراعان. (سەمەي وبلىسىندا — 750 مىڭ ادام، قاراعاندى وبلىسىندا — 48 مىڭ ادام، پاۆلودار وبلىسىندا — 52 مىڭ ادام، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا — 750 مىڭ ادام). «1991 جىلدىڭ باسىندا، — دەپ جازادى ن. ءا. نازاربايەۆ، — قازاقستان اۋماعىندا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ، اتاپ ايتقاندا، 1216 يادرولىق جارىلعىش زاتى بار كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق زىمىراندار جانە اۋىر بومبا تاسۋشى ۇشاقتارعا ارنالعان يادرولىق جارىلعىشتاردى قۇرايتىن مول قور جاسالدى. قازاقستان اۋماعىنداعى يادرولىق ستراتەگيالىق كۇشتەر قورى مۇمكىندىگىنشە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ جانە ونى جەتكىزۋ ءقۇرالدارىنىڭ ەڭ جاڭا تۇرلەرىنەن تۇردى».

ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن العان كۇننەن باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى سىرتقى ساياساتىندا بەيبىتشىلىك باعىتىن مالىمدەدى. ونىڭ مازمۇنى دا قازاقستاننىڭ ءوز اۋماعىندا ورنالاسقان يادرولىق قارۋدان باس تارتۋىندا بولدى. وسى قادامى ارقىلى قازاقستان بىردەن الەمدىك بەيبىتسۇيگىش قاۋىمنان يگى باعاسىن الدى. سونىمەن قاتار بۇل شارا ارقىلى ونىڭ الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەرمەن تەڭ دارەجەدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستار ورناتۋعا دا جاعداي جاسايتىندىعى بەلگىلى بولاتىن.

جالپى العاندا، قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋعا، ونىڭ رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىنا ورنالاسۋىنا دەگەن ساياساتى كەڭەس وداعى تاراماي تۇرىپ-اق بەلگىلى بولعان ەدى. ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ودان ارى قازاق كسر-ىنىڭ پرەزيدەنتى بولعان كۇننەن-اق سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىن جابۋ ماقساتىن قويدى. سونىمەن قاتار سەمەي سىناق الاڭىنىڭ جابىلۋىن قولداعان بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ نارازىلىعى دا كەڭەس وداعىنىڭ تاراماۋىنا قاراماستان، پرەزيدەنتتىڭ وسىنداي شەشىمىمەن ۇندەسە ءتۇستى. مىنە، سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىك العان كۇنگە دەيىن-اق رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى قازاقستان جەرىندە اتوم قارۋىن جويۋ ءىسىن تاباندى تۇردە جۇرگىزىپ كەلدى.

1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن سەمەي سىناق الاڭى جابىلدى. ن. ءا. نازاربايەۆ وسى شەشىمى ارقىلى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ، اسىرەسە 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى يادرولىق جارىلىس زاردابىن تارتىپ كەلگەن تۇرعىنداردىڭ ارمانىنىڭ ورىندالۋىن جۇزەگە اسىردى. «جوعارىدا ايتقانىمىزداي،-دەپ جازدى ن. ءا. نازاربايەۆ، — قازاقستان حالقىنىڭ تالابىنا ءۇن قاتا وتىرىپ، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ، مەملەكەتتىلىك پەن تاۋەلسىزدىك مۇددەلەرىنە ساي ارەكەت ەتىپ، 1991 جىلى 29 تامىزدا مەن «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى» № 409 جارلىققا قول قويدىم».

1991 جىلعى 21 جەلتوقساندا الماتىدا «يادرولىق قارۋ جونىندەگى بىرلەسكەن شارالارتۋرالى كەلىسىم»، سونداي-اق 1991 جىلى 30 جەلتوقساندا مينسكىدە «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ستراتەگيالىق كۇشتەر جونىندەگى كەلىسىم» قابىلداندى. الماتى كەلىسىمى، سول كەلىسىمدى جاساۋشى مەملەكەتتەر باسشىلارىمەن كەلىسىپ الماي تۇرىپ، يادرولىق قارۋدى ءبىرجاقتى قولدانۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كوزدەيدى. مىنە، سوندىقتان دا جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ زارداپتارىن، سونىڭ ىشىندە ءوز اۋماعىنا ورنالاسقان يادرولىق قارۋدىڭ بولاشاعىن ايقىنداۋ قازاقستاننىڭ XX عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىنداعى سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنا اينالدى. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ بۇل ماسەلەنىڭ ناقتى دا دۇرىس شەشىلۋىنە ەرەكشە نازار اۋداردى.

الايدا كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىنگى قازاقستانداعى يادرولىق قارۋ ماسەلەسى ەلدىڭ ىشىندە دە كەراعار پىكىرلەر تۋدىردى. وسى يادرولىق قارۋدى ەلدىڭ قورعانىسى ءۇشىن، يادرولىق ەكتەم مەملەكەتتەردىڭ مۇمكىن بولار كۇش كورسەتۋلەرىنە جاۋاپ رەتىندە ۇستاۋ ماسەلەسى دە قويىلدى. از عانا ۋاقىت بولعانىمەن، قازاقستان يادرولىق مەملەكەت دارەجەسىن الدى. وسىنىڭ ءوزى سول كەزدەگى باتىس ەلدەرىنىڭ رەسپۋبليكاعا نازارىن اۋداردى. جەكەلەگەن قوعام قايراتكەرلەرى، سولاردىڭ ىشىندە «ازات»، «الاش» ت. ب. قوعامدىق بىرلەستىكتەر جەتەكشىلەرى، كەيبىر ساياساتكەرلەر، ساراپشىلار، اسكەريلەر قازاقستان اۋماعىندا يادرولىق قارۋدى قالدىرۋ قاجەتتىگىن كوتەردى. پىكىر تالاسى باسپا ءسوز بەتىندە ەربىدى. اتاپ ايتقاندا، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان اسكەري قىزمەتكەر، قارۋلى كۇشتەر پودپولكوۆنيگى بىلاي دەپ جازدى: «… قارسى جاۋاپ بەرۋ قارۋىنان ايىرىلۋ ارقىلى (يادرولىق قارۋ تۋرالى ايتىلىپ وتىر) ءبىز ءار ارانداتۋشىلار ءۇشىن كەدەرگىسىز ايماق بولامىز. ءقازىر كىم ءبىزدىڭ شەكارامىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەدى. نەمەسە ءبىزدىڭ قورعايتىن ەشتەڭەمىز جوق پا؟ ءبىز يادرولىق قارۋىمىزسىز كۋۆەيتتەن دە قۋاتتىمىز با؟».

يادرولىق قارۋدان قازاق دالاسىن ازات ەتۋ، ونىڭ ەشقانداي دا قاجەتتىگى جوقتىعى تۋرالى دا پىكىرلەر ايتىلدى. ۋاقىت وتكەن سايىن سەمەي يادرولىق سىناق ايماعىنىڭ زارداپتارىن باسىنان كەشكەن حالىقتىڭ باسىم كەپشىلىگىنىڭ ونى تولىعىمەن، جىلدام رەسپۋبليكا اۋماعىنان الاستاتۋ تۋرالى ءۇنى باسىمىراق ەستىلە باستادى. الايدا وسى قارۋدان باس تارتقاننان كەيىن رەسپۋبليكانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كىم كەپىلدىكبەرەدى، ونىڭ سىرتقى ساياساتى قانداي باعىتتا جۇرەدى، دامىعان ەلدەرمەن قاتىناس قانداي دارەجەدە ورنايدى.ت. ب. ماسەلەلەر كۇن تارتىبىنە قويىلدى.

قازاقستان ەزىنىڭ ەگەمەندىگىن العان 1991 جىلدىڭ سوڭىنان ونىڭ الەمدىك قاۋىمداستىققا ەنۋى باستالدى. اتاپ ايتقاندا، بىرنەشە جىل كولەمىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىن الەمنىڭ 120-عا جۋىق ەلى تانىدى، ولاردىڭ 105-ىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتىلدى. شەتەلدەردە قازاقستاننىڭ 26 ەلشىلىگى اشىلدى. رەسپۋبليكادا 40 ەلشىلىك پەن حالىقارالىق جانە ۇلتتىق ۇيىمداردىڭ 16 ەكىلدىگى جۇمىس ىستەيدى. 800-دەن ارتىق مەملەكەتارالىق جانە ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەر مەن شارتتار جاسالىندى». الايدا الەمدىك مەملەكەتتەر تاراپىنان قازاقستانداعى يادرولىق قارۋ ماسەلەسىنە ەزىندىك پىكىرلەر دە قالىپتاستى. XX عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىنداعى رەسپۋبليكانىڭ حالىقارالىق ساياساتىنىڭ نەگىزى دە وسى قارۋدان ارىلۋعا بايلانىستى بولدى. 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا (قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن — ع. ق.) الماتىدا يادرولىق قارۋعا يە مەملەكەتتەردىڭ وعان بىرلەسكەن تۇرعىدا باقىلاۋ جاساۋ جولدارى ايقىندالدى. ودان كەيىن قازاقستان بەسجاقتى ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويىپ، رەسپۋبليكا ستراتەگيالىق شابۋىلداۋ قارۋلارىن قىسقارتۋ جانە شەكتەۋ كەلىسىمىن ورىنداۋعا مىندەتتەمە الدى.

«نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ قىسقا ۋاقىتقا بولسا دا يادرولىق مەملەكەت بولعانىن پايدالانباي قالعان جوق. ول يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن كەڭىنەن قويىپ، ونى قازاقستان ءۇشىن قاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزىنە اينالدىرۋعا باتىل كىرىستى. ياعني بۇل تاقىرىپ ءتىپتى كسرو تاراعانعا دەيىنگى گەنشەرمەن، مارگارەت تەچەرمەن، دجەيمس بەيكەرمەن كەزدەسۋلەردە باستى تاقىرىپقا اينالدى». قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان الاستاۋى مەن وعان اقش باستاعان يادرولىق مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلىلىك ءبىلدىرىپ وتىرعاندىعىن رەسپۋبليكانىڭ نارىق قاتىناستارىنا ەنۋى، بۇعان شەتەل ينۆەستورلارىن تارتۋ، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن ايقىنداۋ، ت. ب. ماڭىزدى ىستەرگە پايدالانۋدى ماقسات ەتكەن ەل پرەزيدەنتى اقش، ت. ب. ەلدەرگە ءوز مەملەكەتىنىڭ وسى قادامدارىنا كەپىلدىك بەرۋدى، ەكونوميكالىق، ت. ب. ءتۇرعىدا مىندەتتەمەلەر قابىلداۋدى تالاپ ەتتى. اتالعان باعىتتاعى جۇمىس ەڭ الدىمەن اقش باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلە باستادى.

كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن ۇلكەن يادرولىق قارۋعا يە بولعان قازاقستاننىڭ بۇل قارۋلاردى ساقتاۋىنا، تاراتپاۋىنا، پايدالانباۋىنا دەگەن اقش، باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى تاراپىنان سەنبەۋشىلىك پايدا بولدى. قازاقستاننىڭ يسلام ەلدەرىنە جاقىندىعى دا ونىڭ بۇل جويقىن قارۋلارىن يران، اۋعانستان، ت. ب. مەملەكەتتەر پايدالانىپ كەتە مە دەگەن ءقاۋىپتى كۇشەيتە ءتۇستى. ال جاعداي وسىنداي بولعاندا، باتىس الەمىنە دە ءقاۋىپ تونەتىندىگى بەلگىلى ەدى. سوندىقتان دا ولار قازاقستاننان يادرولىق قارۋدى الاستاتۋدى تالاپ ەتتى. «العاش تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇندەردەن باستاپ قازاقستانعا قۇراما شتاتتاردىڭ نازارى اۋدى. ونى اسىرەسە تاعدىرى بەلگىسىز جانە باقىلاۋسىز بولىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ يادرولىق قۋاتى الاڭداتتى. اقش الەمدەگى مەملەكەتتەردىڭ ەڭ العاشقىسى بولىپ قازاقستانمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى. الماتىدا اقش-تىڭ ۋاقىتشا ەلشىلىگىن اشقان امەريكاندىكتار باسقا ەلدەردەن اسىپ كەتتى. سونان كەيىن عانا قازاقستاندا تۇرىك، جۇڭگو، رەسەي، ءۇندى، يران، پاكيستان ەلشىلىكتەرى پايدا بولدى».

سولاي دەگەنمەن دە، قازاقستاننىڭ XX عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىنداعى وسى ەلدەرمەن، سونىڭ ىشىندە الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەرمەن كەڭ دە جان-جاكتى بايلانىسىنا ونىڭ اۋماعىندا قالعان يادرولىق قارۋ توسقاۋىل قويعانداي بولدى. اقش باستاعان مەملەكەتتەر قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان ءبىرجاقتى ارىلۋىن قالادى. ال كەي جاعدايلاردا بۇل ءىستىپتى ولاردىڭ تاراپىنان رەسمي تۇرعىداعى تالاپ ەتۋمەن دە ەرەكشەلەنەتىن بولدى.

قازاقستان ءوزىنىڭ XX عاسىرداعى ادامزاتتىڭ، جالپى دۇنيەنىڭ قاسىرەتىنە اينالعان سەمەي، ت.ب. يادرولىق سىناق الاڭدارىن جابۋى، ءوز اۋماعىندا ورنالاسقان كەڭەس وداعىنىڭ ەنشىسىنەن وتكەن يادرولىق قارۋلار مەن ونى جەتكىزۋ قۇرالدارىنان ءوز ەركىمەن قۇتىلۋ ارقىلى الەمگە بەيبىتسۇيگىش تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە تانىلدى. سونىمەن قاتار جەر شارىنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرى وسى قارۋعا يە بولۋعا جانتالاسا ۇمتىلىپ وتىرعان كەزەڭدەگى ونىڭ بۇل ارەكەتى الەم حالىقتارىنىڭ ىقىلاسىنا بەلەندى. ال مۇنىڭ بارلىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ كەرەگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەكەندىگى بارشا قازاقستاندىقتارعا، الەمدىك قاۋىمداستىققا بەلگىلى بولدى. وسى تۇرعىداعى ەلباسىنىڭ «تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تولىققاندى مۇشەس ءىبولدى، ونىڭ باستامالارى تاجىريبە جۇزىندە ءارقاشان كەڭ قولداۋ تاپتى جانە ناقتى ءىس جۇزىنە اسىرىلىپ وتىردى،» — دەگەن سەزى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ XX عاسىر سوڭىنداعى حالىقارالىق ساياساتىنىڭ، سونىڭ ىشىندەگى الەمگە اپات اكەلەتىن يادرولىق قارۋعا دەگەن كوزقاراسىنىڭ، ناقتى ءىس-قيمىلىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلاتىندىعى بەلگىلى.

---