InfoHub Logo

«تاراز-بولاشاق» مەديسينالىق كوللەدجىنىڭ وقىتۋشىسى
ايدابولوۆا فاريزا ەركينوۆنا

قوعامداعى ءوندىرىستىڭ، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ءومىردىڭ كۇردەلەنۋى مەن ادامزات ىس-ارەكەتىنىڭ بارلىق سالاسىنداعى ۇدەرىستەردىڭ سەرپىندى وزگەرىسى، بىرىنشىدەن بىلىمگە دەگەن سۇرانىستىڭ وسۋىنە الىپ كەلسە، ەكىنشىدەن وسى سۇرانىستاردى قاناعاتتاندىرۋدىڭ جاڭا قۇرالدارىن جاساۋ مەن تەحنولوگيالارىن انىقتاۋدى تالاپ ەتەدى. بۇكىل الەمدىك كومپيۋتەرلىك ينتەرنەت جەلىسىنىڭ دامۋى الەمدىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋسيالىق تولىق جەتىلۋىنە جاڭا جول اشتى. قازىرگى تاڭدا ينتەرنەتتى قولدانۋ ارقىلى ەلەكتروندى – كومپيۋتەرلىك جەلىلەر مەن تەلەكوممۋنيكاسيالىق ادىستەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءداستۇرلى ادىستەرى جاڭا وقۋ ادىستەرىمەن تولىقتىرىلۋدا. ينتەرنەت – تەحنولوگياسىنا نەگىزدەلگەن ەلەكتروندى وقۋلىق جۇيەسى الەمدىك جەلى ۇيىمىنا كىرۋ پرينسيپتەرى بويىنشا جاڭا فۋنكسيالاردى ورىندايدى [1].

زامان تالابىنا ساي ءاربىر ازامات ۇزدىكسىز ءبىلىم الۋ قاجەتتىلىكتەرى بويىنشا الەمدىك اقپاراتتار رەسۋرستارىنا، مالىمەتتەر قورىنا قول جەتكىزۋىنە ىقپال جاسالۋ ارقىلى ۇنەمى كاسىبي دەڭگەيىن بەلسەندى تۇردە جوعارىلاتىپ وتىرۋى قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىرعانى ءمالىم.

بiلiم بەرۋدi دامىتۋدىڭ قازiرگi كەزدەگi وزەكتi يدەياسى - ەلەكتروندى وقۋلىق بولىپ تابىلادى. ولار وقۋ پروسەسiن دارالاۋ مەن ديففەرەنسيالداۋعا، قاتەنi تەكسەرۋدi باقىلاۋ مەن كەرi بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋعا، وقۋ بارىسىندا ءوزiءن-وزi باقىلاۋ مەن ءوزiءن-وزi تۇزەتۋدi، ءارتۇرلi جاعدايلاردا تيiمدi شەشiمدi قابىلداي بiلۋ ەپتiلiگiن قالىپتاستىرۋعا، ويلاۋدىڭ بەلگiلi بiر تيپiن دامىتۋعا (كورنەكتi-بەينەلi، تەوريالىق)، وقۋعا ىنتاسىن كۇشەيتۋگە، تانىمدىق iس-ارەكەتiنiڭ مادەنيەتiن قالىپتاستىرۋعا مۇمكiندiك بەرەدi.

Internet-پرەزەنتاسيا رەتىندە لەكسيالار مەن وقۋلىقتاردى گيپەرتەكستىك فورماتتا يلليۋستراسيالىق، ۆيدەو جانە اۋديو قويىلىمدارعا تولى ەتىپ جاساۋ قيىن ەمەس. مۇنداي ماتەريالداردى مەكتەپ سايتتارىندا، ديسكى كەڭىستىگى تەگىن بەرىلەتىن بىرنەشە ونداعان web-سەرۆەرلەردە ورناتۋعا بولادى [1].

اقپاراتتىق وقىتۋ ماتەريالدارىن ينتەرنەتتە ورناتۋدا كوبىندە ەلەكتروندى وقۋلىقتاردىڭ اقپاراتتىق بولىگىنەن بولەك ونىڭ ىڭعايلى ناۆيگاسياسىن قۇرۋ، گيپەرتەكستىك بايلانىس جۇيەسىن ورناتۋ، قاپتامالار دايىنداۋ ادىستەرى جانە گلوسساري سياقتى مازمۇندى بولىگىن قۇرۋعا كوپتەپ كۇش جۇمسالاتىنى انىق.

زاماناۋي كۇردەلى اقپاراتتىق جۇيە رەتىندە قاراستىرىلاتىن ەلەكتروندى كىتاپحانالار ءبىلىم بەرۋ قويماسى بولىپ تابىلادى. بۇل حابارلاما بەرۋدىڭ ەرەكشە ءتۇرى. ەلەكتروندى كىتاپحانالاردىڭ كاتالوگتارى كوبىندە تەگىن ۇسىنىلادى. سونىمەن قاتار، تەگىن قىزمەت كورسەتۋدىڭ بىرنەشە جوباسى جاسالعان اسىرەسە كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى الساق تا جەتىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا ينتەرنەت جەلىسىنىڭ دامۋ قارساڭىندا ەلەكتروندى كىتاپحانالار زەرتتەلۋ ۇستىندە جانە قۇرىلۋ جاعىنان جەدەلدەتۋدە. وقۋ پروسەسىندە وقۋلىقتار، وقۋ ماتەريالدارى سياقتى كوپتەگەن اقپاراتتار جيىنتىعى ەلەكتروندى تۇرعىدا تالاپ ەتىلۋىنە بايلانىستى سوڭعى جىلدارى ەلەكتروندى اقپاراتتىق جيناقتاردى ەلەكتروندى كىتاپحانا رەتىندە قالىپتاستىرۋ ادەتكە اينالىپ كەتتى.

سD-Rوم، NWWء-تىڭ كومەگىمەن ينتەرنەتتىڭ گلوبالدى (اۋقىمدى) جۇيەسى ارقىلى قالىڭ بۇقارانىڭ ءبىلىم الۋىنا جول اشادى، وقۋشىلاردى وقۋ پروسەسىندە كەڭىنەن قامتىپ، باسقا دا كوپتەگەن ءداستۇرلى وقۋ ورىندارىنداعى وقۋ قۇرالدارىن قولداعانداي ەمەس، بۇل وقۋ پروسەسىن وزدەرى-اق مەڭگەرىپ باسقارا الادى (1-سۋرەتتەن كورۋگە بولادى). 

 

 

سۋرەت 1 - ءبىلىم الۋ پروسەسى

ەلەكتروندىق وقۋ ماتەريالدارى ءبىلىم پروسەسىنىڭ قولدانۋ مەن قامتاماسىز ەتۋ تاسىلدەرىنە جاتادى. ەلەكتروندى وقۋلىقتاردى پايدالانۋ – قىسقا مەرزىم ىشىندە قاجەتتى اقپاراتتى تابۋعا، ۋاقىتتى ۇنەمدەۋگە، ءبىلىمدى تەز ارادا تەكسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى زامانعا ساي كومپيۋتەرلىك تەلەكوممۋنيكاسيا ءبىلىم الۋ جانە الۋان ءتۇرلى وقۋلىق، اقپاراتتاردان حاباردار بولۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋدا. تاجىريبە كورسەتكەنىندەي، وقۋ كۋرستارىنىڭ قۇرىلىمدارى مەن ساپاسى قاشىقتان وقىتۋ ساپاسى سياقى ءداستۇرلى تۇردە ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم ساپاسىنان اناعۇرلىم جاقسى [2].

دىبىستار، قوزعالىستار مەن وبرازدار، تەكستەگى مازمۇندار بىر-بىرىمەن ۇيلەسە وتىرىپ وتە ءتيىمدى دە ۇعىنىقتى كەڭىستىگىن قۇرادى.

وسى كەڭىستىكتىڭ ءورىسى كەڭىپ، بايي تۇسكەن سايىن وقۋ پروسەسىنە قىزىعىپ، قاتىسقىسى كەلەتىندەر سانى دا كوبەيە تۇسەدى. جاڭا تەحنولوگيالار جۇيەسىندەگى پايدالانىلاتىن باعدارلامالار مەن اقپاراتتار الۋ جۇيەلەرىن ينتەراكتيۆتى تۇردە پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرى وقۋ پروسەسىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتىپ، ءوزارا سۇحباتتاسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى 2، 3-سۋرەتتەردە كورسەتىلگەن.

 

سۋرەت 2 - ەلەكتروندى وقۋ-ادىستەمەلىك ماتەريالدارىن قۇرۋ تەحنولوگياسى

 

         وسىنشاما ستۋدەنتتەردى كۇندىزگى وقىتاتىن بولىمدەردە وقىتىپ، ءبىلىم بەرۋ جۇگىن ەكونوميكاسى وركەندەپ، دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە دە بيۋدجەتتىڭ كوتەرە المايتىنى بەلگىلى. وسىعان وراي، سوڭعى ون جىل ىشىندە ءداستۇرلى ەمەس تەحنولوگيالار بويىنشا ءبىلىم الۋعا تالپىنعان وقۋشىلار سانىنىڭ سانى ءداستۇرلى وقۋ ورىندارىنداعى كۇندىزگى وقىتاتىن بولىمدەردە وقيتىن ستۋدەنتتەر سانىنان الدەقايدا جوعارىلاي تۇسكەندىگى كەزدەيسوق جاي ەمەس. دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءداستۇرلى ەمەس تۇرلەرىنە كوشۋگە جول اشاتىن وسى تەحنولوگيالاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، دايىندىق جاساپ جاتقان وقۋ ورىندارىنىڭ سانى ارتا تۇسكەندىگى بايقالادى.

 

 

سۋرەت 3 - ەلەكتروندى وقۋلىقتار قۇرۋ تەحنولوگياسى

 

ەلىمىزدىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەرگە ساي ءبىلىم بەرۋدى جەتىلدىرۋ باعىتتارىنىڭ ءبىرى - ءبىلىم بەرۋدى اقپاراتتاندىرۋ. وسى باعىتتاعى جۇمىستار 2010 جىلى قابىلدانعان ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن اقپاراتتاندىرۋدى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىلۋدا.

قازىرگى پوستيندۋستريالىق قوعامدا  اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ (ات) ءرولى وتە ماڭىزدى، ولار بۇگىندە قوعامدى اقىل-پاراساتپەن بايىتۋ، ونىڭ ەكونوميكاسىن،  ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى  مەن مادەنيەتىن دامىتۋ ۇردىسىندە شەشۋشى ورىندا. ولاردىڭ ادام ءومىرىنىڭ سان الۋان سالالارىندا كەڭىنەن پايدالانۋىنا بايلانىستى ولارمەن وقۋ مەن تانىمنىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە جەدەل تانىسا باستاۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قوعامدى اقپاراتتاندىرۋ ءۇردىسىنىڭ نەگىزگى وبەكتىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

زامان اعىمىنا ساي كۇندەلىكتى ساباققا بەينە، دىبىس قوندىرعىلارى مەن تەلەديداردى، كومپيۋتەردى قولدانۋ ايتارلىقتاي ناتيجەلەر بەرۋدە. بۇنداي  قوندىرعىلار وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، زەيىن قويىپ تىڭداۋمەن قاتار، تۇسىنبەي قالعان ساتتەرىن قايتالاپ كورۋگە، تىڭداۋعا جانە العان ماعلۇماتتى ناقتىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وقۋشىلاردىڭ وزدەرى دە الىنعان اقپاراتتى كوشىرىپ الىپ (ديسكەتكە، بەينە تاسپاعا) ونىمەن ءوز ىڭعايىنا قاراي جۇمىس ىستەي الادى.

اسىرەسە، ولاردىڭ تيىمدىلىگى:

1. قاشىقتان ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنىڭ تۋىنداۋى؛

2. قاجەتتى اقپاراتتى جەدەل تۇردە الۋ مۇمكىندىگى؛

3. ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى (بارۋ، كەلۋ، تۇرمىس تاۋقىمەتى ت.س.س. ماتەريالدىق شىعىندى قاجەت ەتپەۋى)؛

4. ءبىلىم ساپاسىنا اسەرى زور. اسىرەسە، ءتىل ساباقتارىنيگەرۋدە (اعىلشىن، ورىس، قازاق ت.س.س. تىلدەردى) ايقىن سەزىلەدى؛

5. ىس-ارەكەت قيمىلدى قاجەت ەتەتىن پاندەرمەن تاپسىرمالاردى وقىپ ۇيرەنۋدە (بي ونەرى، قول ەڭبەك، دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارى ت.س.س.)؛

6. قاراپايىم كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ سەزىنۋ نەمەسە قۇلاقپەن ەستۋ مۇمكىندىكتەرى بولمايتىنتابيعاتتىڭتاڭعاجايىپپروسەستەرى مەن ءار ءتۇرلى فيزيكالىق، حيميالىق، بيولوگيالىق تاجىربيە ناتيجەلەرىن كورىپ، سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى؛

7. وقۋشىنىڭ ءوي-ورىسىن، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋگە دە، ىقپالى زور (تەلەديدارداعى عىلىمي-كوپشىلىك، رۋحاني، تاريحي-تانىمدىق حابارلار مەن كومپيۋتەرلىك جۇيەدەگى شاحمات، دويبى، توعىزقۇمالاق ت.س.س. لوگيكالىق تۇرعىداعى ويىندار).

قازىرگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ەلەكتروندى بايلانىس جۇيەلەرىندە اقپارات الماسۋ ينتەرنەت، ەلەكتروندى پوچتا، تەلەكونفەرەنسيا، بەينەكونفەرەنسيا، تەلەكومۋنيكاسيالىق جۇيەلەر ارقىلى ىسكە اسىرىلۋدا. ءبىراق كەز كەلگەن جاڭالىقتىڭ جاقسىلىعىمەن قاتار زيانى دا بولاتىنى بەلگىلى. مۇنداعى ەڭ باستى نازار اۋدارارلىق ماسەلە: ولاردىڭ ارا سالماعى. دەمەك كەمشىلىگىن تۇزەپ، زيانىن جويىپ، ارتىقشىلىعىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەت.

سونىمەن بىرگە جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ءۇردىسىن باعدارلامالىق-تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا دا، ونىڭ پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق، فيزيولوگيالىق-گيگيەنالىق، ەرگونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق اسپەكتىلەردە وزگەرىس اكەلەدى.

كومپيۋتەرلىك ونىمدەردى ساتۋ نارىعىندا جىلدان-جىلعا ەلەكتروندى وقۋلىقتار ت.س.س سانى وسۋدە. سونىمەن قاتار، «ەلەكتروندى وقۋلىق» قانداي بولۋى كەرەك دەگەن داۋ-داماي جالعاسۋدا، قانداي قۇرىلىمنان تۇرۋ كەرەكتىگى جايلى. ادەتتەگى ەلەكتروندى وقۋلىقتىڭ قۇرىلىمى: وقۋ ماتەريالى، تاجىريبە، تەستىلەۋ.

ماتەريالدى ۇسىنۋدىڭ كادىمگى قۇجات تۇرىندە كورسەتىلۋى، ياعني، قاراپايىم تۇردەگى ەلەكتروندى وقۋلىق دايىنداۋ – ول سىزىقتىق تۇردە جالعاسا قولدانىلاتىن تەكستىك جۇيە. بۇل ەلەكتروندى  وقۋلىق ءتۇرى بويىنشا ازداعان ماتەريال تاقىرىپقا جانە بەتكە بولىنگەن، مازمۇندى سۋرەتتەر مەن تەكستىك ماتەريالدار كولەمىندە بەرىلۋى مۇمكىن. بۇل ەلەكتروندى  وقۋلىقپەن جۇمىس جاساۋ ءپرينسيپى بويىنشا وقىتىلاتىن تاقىرىپپەن تانىسۋ الدىن الا بەلگىلەنگەن، وزگەرتۋگە بولمايتىن زاڭدىلىقپەن جۇزەگە اسادى. بۇل كەزدە جۇيە بىرىنەن-سوڭ ءبىرى ورىندالادى جانە وقىتۋدىڭ ەڭ باسىنان باستاپ قولدانۋدى ۇسىنادى. بۇل وقۋلىق ءتۇرى بويىنشا ءبىلىمدى باعالاۋدا تەستىك جۇيە قۇرىلمايدى. مۇندا تەك وتىلگەن تاقىرىپقا جانە وقىلىپ بىتكەن ماتەريالدارعا عانا باعا بەرۋ پروسەسى جۇرەدى.

قورتىندىلاي كەلگەندە، وقۋ باسىلىمداردىڭ ديداكتيكالىق مۇمكىندىكتەرىن، كىشىگىرىم زەرتتەۋلەردىڭ وزىندە-اق، وقۋشىلاردىڭ وزدىك جۇمىس جاساۋداعى، ەلەكتروندىق وقۋلىقتارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ پەرسپەكتيۆالارى مەن ونىڭ ارتىقشىلىعى كورسەتىلەدى. مۋلتيمەديالىق تەحنولگيالاردىڭ ەلەكتروندىق وقۋلىق ىشىندە بار بولۋى، وقۋشىلاردىڭ وقۋ ماتەريالىن قابىلداۋ مەن ءتۇسىنۋ قابىلەتىن جوعارلاتادى. ەلەكتروندىق وقۋلىقتى جاساعاندا مۋلتيمەديالىق تەحنولگيالاردى قولدانۋى، ينتەلەكتۋالدى جاعىنان كوپ ۋاقىت جانە قاراجات الاتىنىن جانە جاساۋى قيىنعا تۇسەتىنىن وقۋ ورىندارىنىڭ باسقارۋشىلارى ءبىلۋى كەرەك.

ەلەكتروندى وقۋلىقتى ءبىر عانا ادام جاساۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان وعان ارنايى توپ قۇرىلىپ، يدەولوگيالىق جانە مەتوديكالىق نەگىزدە جاسايدى.

وقۋشىنىڭ ىس-ارەكەتتىك ەرەكشەلىگى – ونىڭ قۇرىلىمى، كاسىبي جانە تانىمدىلىق باعىتتىلىعى بار ءبىرتۇتاس قۇرىلىم بولىپ تابىلادى. بولاشاق ماماننىڭ ءبىرىڭعاي ىس-ارەكەتتىك قۇرىلىمىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردىڭ اقپاراتتىق-لوگيكالىق مودەلدەۋ ىسكەرلىگىن  قالىپتاستىرۋ قازىرگى كەزدە ماماندار دايارلاۋعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ كۇشەيۋىمەن، ولاردىڭ كاسىبي دەڭگەيىنىڭ اقپاراتتىق-كومپيۋتەرلىك، جالپى ينفورماتيكالىق دايىندىق دەڭگەيىنە تاۋەلدىلىگىمەن، ونىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك تۇرعىدا نەگىزدەلۋىمەن، ءبىلىم، ىسكەرلىك جانە داعدى دەڭگەيىمەن، وقىتۋ مازمۇنى مەن ادىستەمەلىك شارتتارمەن جانە ت.ب. فاكتورلارمەن سيپاتتالادى.

ەلەكتروندى وقۋلىقتى قۇرۋ بارىسىندا قولدانىلاتىن كونسەپسيالاردىڭ ءبىرى – ينفولوگيالىق ماتريسا كونسەپسياسى بويىنشا: اۆتور ءوزىنىڭ دايىنداۋعا العان ەلەكتروندى وقۋلىق قۇرىلىمىن تياناقتى، كوزىنىڭ مەتوديكالىق كوز قاراسى جانە ويىنا سايكەس جاساۋ جولدارىن ماتريسا ءتۇرىن كەلتىرسەك بولادى.

ەلەكتروندى وقۋلىق قۇرىلىمىن جاقسى قۇرۋعا، ماتەريال مازمۇنىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە جاساۋىنا قاراي وقۋعا بەيىمدەپ، ءاربىر ءبىلىم الۋشى ءوز تۇرعىسىنان قاجەتتى ماتەريالدى تاڭداۋىنا اسا كومەگى تيەدى. مۇنداي وقۋلىقتار ءارتۇرلى ديزايندا جاسالادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. بحانگال ش. Flash. تريۋكي. – سپب.: پيتەر، 2005

2. ە. ق. بالاپانوۆ، ب. ب.بورىبايەۆ، ا. ب. داۋلەتقۇلوۆ جاڭا ينفورماسيالىق تەحنولوگيالار- ا.: جتي، 2004

3. م. ق. بايجۇمانوۆا، ل. ق. جاپساربايەۆا ينفورماتيكا. ا.: جالىن، 2004

---