ۇلكەن ءۇمىت
ادەبيەتكە تۇڭعىش ەڭبەگىمەن كەلگەن جاس جازۋشىلاردان وقۋشى جۇرتشىلىعى سونى شىعارما كۇتەدى. كوركەم يدەيالىق قۇندىلىق، تاقىرىپتىڭ اكتۋالدىعىمەن قاتار، جۇرتشىلىق جاڭا شىققان جازۋشىدان ءومىردىڭ تىڭ ماتەريالدارىن كوتەرۋدە ادەبيەتكە قوساتىن كوركەمدىك وزگەشەلىگى، وزىندىك ۇلەسى بولۋىن تالاپ ەتەدى. وسى وزىندىك وزگەشەلىك قاسيەتتەرىمەن عانا جاس جازۋشى ءوزىنىڭ بولاشاق باعىتىن بەلگىلەپ، جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارادى.
ادەبيەتتە جاس جازۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي بىردەن دارالانىپ، وزىندىك قاسيەتىن سالعاننان اڭعارتا بەرمەيدى. جاستاردىڭ ادەبيەتتەگى قالىپتاسۋ جولى ءار ءتۇرلى. ءبىراق قانداي جاس جازۋشى بولماسىن ءوزىنىڭ الدىنداعى ادەبيەت ۇلگىلەرىنەن قانداي دارەجەدە بولسا دا ۇيرەنبەي كەتە المايدى. ال تالانتتى جاس جازۋشىلار كورنەكتى ادەبيەت ۇلگىلەرىنە قانشا ەلىكتەسە دە بەلگىلى دارەجەدە ءوز ءستيلىن، وزىندىك داۋىسىن العاشقى شىعارمانىڭ وزىندە-اق اڭعارتادى.
ءا. نۇرپەيسوۆ «كۋرليانديا» رومانى ارقىلى ادەبيەتكە جاڭا لەپپەن، وزىندىك قازىنامەن كەلدى. ارينە، جاس جازۋشى ۇلى ورىس ادەبيەتى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى ۇلگىلەرىنەن كوپ ۇيرەنگەن جانە ولاردىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرە دە بىلگەن.
وسىنداي ىزدەنۋ ارقىلى، الدىنداعى ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ شىلاۋىندا قالىپ قويماي، جۇرتشىلىق نازارىن اۋداراتىن جاڭا ءسوز، تىڭ وبرازدار الا كەلگەن. رومان ابدەن ءپىسىپ جەتىلگەن شىعارما دەگەن پىكىردەن اۋلاق بولا وتىرىپ، ءبىز، ەڭ الدىمەن، تالانتىن اڭعارتقان جاس جازۋشىنىڭ شىعارماسىنىڭ ءساتتى جاقتارىنا، ءتاۋىر شىققان وبرازدارىنا، وزىندىك وزگەشەلىكتەرىنە توقتالماقپىز.
اۆتور ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەسەك وقيعاسىن الىپ، سول ارقىلى سوۆەت ادامدارىنىڭ وتان سۇيگىشتىك سەزىمىن، جان قيارلىق ەرلىگىن، اسقان مورالدىق قاسيەتىن سۋرەتتەيدى. ونىڭ نەگىزگى گەرويلارى — كۇنى كەشەگى ۇلى ەرلىگى جىرعا اينالعان ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز. ادام بالاسىن ءفاشيزمنىڭ قۇلدىعىنان ازات ەتكەن قاراپايىم سوۆەت ادامدارىن كوركەم وبرازدار ارقىلى كورسەتۋدە جازۋشى ەلەۋلى تابىستارعا جەتكەن. ەڭ الدىمەن، وقۋشىنى سۇيسىندىرەتىن نارسە — جازۋشى وسى ادامداردى نەگىزىنەن سۋرەتشىگە ءتان ءىلىپ الار اڭعارىمپازدىقپەن بەينەلەيدى. العاشقى كەيىپكەرلەردىڭ تۇلعالارى كورىنە باستاعاندا-اق سۋرەتشىنىڭ، قولىن تانيسىڭ. پەتر دەنيسوۆ، ەسەي، قوجاق، سامەد سياقتى كەيىپكەرلەر كادىمگى ومىردەگى ءتىرى بەينەسىمەن، كوزگە ەلەستەر تۇرپاتى، قيمىلىمەن وقۋشىنى سۇيسىندىرەتىن ىش-دۇنيەسىمەن ەستە قالادى. بۇلاردان باسقا بايان، ميرونوۆ، عيزاتۋللين، وستاپچۋك ءتارىزدى بىركەلكى ءتاۋىر شىققان كەيىپكەرلەر وسى وبرازداردى تولىقتىرا تۇسەدى. كۋرليانديا تۇبىندەگى قاتتى ۇرىستارعا قاتىسقان وسى ادامداردىڭ قيمىل-ارەكەتىنەن، ەرلىك ىستەرىنەن وتان سۇيگىشتىك سەزىمىنەن، ۇلى ماقساتقا قابىسىپ جاتقان وي-ارماندارىنان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەلەۋلى ءبىر كەزەڭىنىڭ ەستە قالار كورىنىسى جاسالعان.
روماننىڭ باستى كەيىپكەرلەرى — ەسەي، دەنيسوۆ، قوجاق. بۇل ادامدار وقيعاعا باسىنان اياعىنا شەيىن تولىق قاتىسادى. ەسەي كىرشىكسىز تازا جاندى، وتانعا شىن بەرىلگەن، ەر جۇرەك سوۆەت جاسى. ونىڭ بەينەسىن سوزىنەن گورى ءىسى باياندايدى. ول اۋىر تاپسىرمالارعا ءوزى تىلەنىپ بارادى، سونى ورىنداۋدا جان اياماي ەرلىك كورسەتەدى. جاۋ تىلىنا راسيامەن بارىپ ءبىزدىڭ ارتيللەريانى دۇشپان اسكەرلەرى مەن پۋلەمەتتەرىنە تۋرالاۋى، نەمىستەر قورشاپ العاندا زەڭبىرەكتەن وزىنە اتۋىن تالاپ ەتۋى، كونتۋزيادان قۇلاعى ءبىتىپ قالعاندا الدىڭعى شەپتەن كەتپەي، سوعىسا بەرۋى، تاعى دا وسى سياقتى تاماشا ەپيزودتار ونىڭ ەرلىك بەينەسىن انىق سيپاتتايدى. ونى وسى ەرلىككە باستاعان سەزىم وتانعا دەگەن زور ماحاببات؛ ەگەر كەرەك بولسا، وتان ءۇشىن جانىن قۇربان ەتۋدەن ول ەش ۋاقىتتا تارتىنبايدى.
ەسەيدىڭ جاۋعا دەگەن ىزاسى قانداي مول بولسا، سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنە دەگەن ماحابباتى دا سونداي. ول ءوز قاراۋىنداعى سولداتتارىنا ادامدىق ۇلكەن ىقلاس، قۇرمەت كورسەتەدى. بايانعا دەگەن اياۋلى، تازا سەزىمى، ماحابباتىن بىلدىرۋدەگى جاسقانشاقتىعى دا ونىڭ وسى بەينەسىن انىقتاي تۇسەدى.
ءبىراق وسى سياقتى تارتىمدى ەسەي وبرازىنىڭ جەتىسپەي تۇرعان جاقتارى جوق ەمەس. ەسەيدىڭ بويىنداعى، چەرنىشيەۆسكيي ايتقان «جان ديالەكتيكاسىنىڭ» انىق كورىنبەۋى كوپ ولقىلىق كەلتىرىپ تۇر. بىلايىنشا ايتقاندا، جاس كەيىپكەر ەسەيدىڭ ءوسۋ جولى، ونىڭ ناعىز سوۆەت وفيسەرى بولىپ قالىپتاسۋى ياعني وي ءورىسى كەڭىپ، اسكەري ءبىلىم مەن ءومىر سىرلارىنا جەتىلە ءتۇسۋ جولى كومەسكى شىققان. روماننىڭ باسىنداعى ەسەيدىڭ روماننىڭ سوڭىنداعى ەسەيدەن ارتىپ كەتكەنى شامالى.
پەتر دەنيسوۆ پەن قوجاق ەرەكشە ەستە قالارلىق، سۇيكىمدى كەيىپكەرلەر. بۇلاردى باستان اياق ءوز كوزىڭمەن كورىپ وتىرعانداي، وزدەرىمەن بىرگە جۇرگەندەي بولاسىڭ. وسى ەكى جىگىت تالاي رەت كورگەن، قالجىڭداسقان، جاقسى دوستارىڭ سياقتى. دەمەك، ءوز كەيىپكەرلەرىن وقۋشىعا اسەرلى ەتىپ، ءتىرى كۇيىندە ەلەستەتە بىلگەن اۆتور، ءسوز جوق، تالانت يەسى. پەتر دەنيسوۆ اقجارقىن، ءازىلقوي جىگىت. ونىڭ ىشكى دۇنيەسى جازعى كۇندەي شۇعىلالى. وسى قاسيەتى مايدان ءومىرىنىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىل كوتەرۋگە وزىنە عانا ەمەس، وزگەلەرگە دە جاردەم ەتەدى. قيىن-قىستاۋ قاتەر ۇستىندەگى ونىڭ جايدارى كوڭىلى جولداستارىنا دا اۋىسادى. مايدان ءومىرىنىڭ قاhارلى ىزعارىنا جايما-شۋاق جىلۋ ەنگىزەدى. ءۇش ادام جاۋ تىلىندا قورشاۋدا قالىپ، قاتەرگە ۇشىراعاندا دا ول ءازىل ايتىپ، ءوز بويىنان جولداستارىنا دەمەۋ بولارلىق كۇش تابادى.
— «ءاي، قوجاق! ەستيمىسىڭ، فريستەر نە دەپ جاتقانىن؟ كۋرليانديا تۇبىندەگى قورشاۋدا جاتقان ولار ەمەس، ءبىز سەكىلدى عوي. سەن بىزدەن پارلامەنتەر بولىپ بارشى، قورشاۋداعى قول كوتەرسە قازىرگى جول ولاردىكى ەكەنىن ءتۇسىندىر. بۇل يتتەردىڭ جەردەن باستارىن كوتەرە الماي جاتىپ، «حوندە حوح» دەپ قوقاڭداعانى ءزابىر بولدى عوي، قاشانعىدان دا»، — دەپ ءوز باستارىنا ءدال ءقازىر قاتەر تونگەنمەن دە تۇپكىلىكتى «قوقايدىڭ» نەمىستەرگە كەلەتىنىن اڭعارتىپ، دوستارىنىڭ كوڭىلىن كوتەرەدى.
نەگىزىندە پەتر دەنيسوۆ تەك قۋ ءتىلدى، ءسوزۋار عانا ەمەس، رۋحاني دۇنيەسى جارقىن، بولمىسىنان كوڭىلدى، مەيىرىمدى ادام. ونىڭ جولداستارىنا دەگەن ىقىلاسى، اسىرەسە، قوجاقپەن دوستىعى كىسىنىڭ كوڭىلىن تەبىرەنتەدى. قوجاققا دەگەن پەتر دەنيسوۆ سەزىمى ەڭ جاقسى اعانىڭ، ءتاتتى جولداستىڭ سەزىمى. ول قوجاقتى قانشا ازىلدەسە دە ار جاعىندا دوستىق ىقىلاسى، اعالىق قامقورلىعى كورىنىپ تۇرادى. قالجىڭىنىڭ ءوزى ەركەلەتىپ، ارقادان قاققانى ءتارىزدى. قوجاق تا، دەنيسوۆتى بار ىقىلاسىمەن جاقسى كورەدى، وعان اعاسىنداي ابدەن ءپىسىپ جەتىلگەن شىعارما دەگەن پىكىردەن اۋلاق بولا وتىرىپ، ءبىز، ەڭ الدىمەن، تالانتىن اڭعارتقان جاس جازۋشىنىڭ شىعارماسىنىڭ ءساتتى جاقتارىنا، ءتاۋىر شىققان وبرازدارىنا، وزىندىك وزگەشەلىكتەرىنە توقتالماقپىز.
اۆتور ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەسەك وقيعاسىن الىپ، سول ارقىلى سوۆەت ادامدارىنىڭ وتان سۇيگىشتىك سەزىمىن، جانقيارلىق ەرلىگىن، اسقان مورالدىق قاسيەتىن سۋرەتتەيدى. ونىڭ نەگىزگى گەرويلارى — كۇنى كەشەگى ۇلى ەرلىگى جىرعا اينالعان ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز. ادام بالاسىن ءفاشيزمنىڭ قۇلدىعىنان ازات ەتكەن قاراپايىم سوۆەت ادامدارىن كوركەم وبرازدار ارقىلى كورسەتۋدە جازۋشى ەلەۋلى تابىستارعا جەتكەن. ەڭ الدىمەن، وقۋشىنى سۇيسىندىرەتىن نارسە — جازۋشى وسى ادامداردى نەگىزىنەن سۋرەتشىگە ءتان ءىلىپ الار اڭعارىمپازدىقپەن بەينەلەيدى. العاشقى كەيىپكەرلەردىڭ تۇلعالارى كورىنە باستاعاندا-اق سۋرەتشىنىڭ قولىن تانيسىڭ. پەتر دەنيسوۆ، ەسەي، قوجاق، سامەد سياقتى كەيىپكەرلەر كادىمگى ومىردەگى ءتىرى بەينەسىمەن، كوزگە ەلەستەر تۇرپاتى، قيمىلىمەن وقۋشىنى سۇيسىندىرەتىن ىش-دۇنيەسىمەن ەستە قالادى. بۇلاردان باسقا بايان، ميرونوۆ، عيزاتۋللين، وستاپچۋك ءتارىزدى بىركەلكى ءتاۋىر شىققان كەيىپكەرلەر وسى وبرازداردى تولىقتىرا تۇسەدى. كۋرليانديا تۇبىندەگى قاتتى ۇرىستارعا قاتىسقان وسى ادامداردى قيمىل-ارەكەتىنەن، ەرلىك ىستەرىنەن وتان سۇيگىشتىك سەزىمىنەن، ۇلى ماقساتقا قابىسىپ جاتقان وي-ارماندارىنان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەلەۋلى ءبىر كەزەڭىنىڭ ەستە قالار كورىنىسى جاسالعان.
قوجاقتى ءسوز قىلعاندا ايتا كەتكىمىز كەلگەنى سىرت قاراعان ادامعا بۇل پەتر دەنيسوۆكە ۇقساس ءتارىزدى كورىنۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ەكەۋى دە «كۇلدىرگى» تيپتەر. ءبىراق اۆتور نەگىزى بىرىنە-بىرى ۇقساس وسى ەكى وبرازدى شەبەرلىكپەن دارالاعان. پەتر دەنيسوۆ اشىق، ءازىلقوي بولسا، قوجاق قۋاقى. ونىڭ قۋلىعى كوبىنە سىرتقا اشىق شىقپايدى. كۇلىمدەپ كوزىنە عانا شىعادى دا وقتا-تەكتە جىلت ەتىپ كورىنىپ قالادى. وزىنە تاپسىرىلعان ءىستى، شاماسى كەلگەنشە، ايانباي، ادال ىستەيتىن قوجاقتىڭ ىشكە بۇككەن مول وي قازىناسى بار ءتارىزدى. وسى كىشىپەيىل جىگىت كوپ جەردە رۋحاني بايلىعىن، ار جاعىندا ءالى دە اشىلماي جاتقان كۇش بارىن اڭعارتادى. سوعىستىڭ اياق كەزىندە كوماندوۆانيە ونى وقۋعا جىبەرگەندە دە وسى قاسيەتىن بەك بىلگەن بولار.
ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى سۋرەتتەۋ ءۇشىن ۇلكەن شىعارمالارعا كوپ كەيىپكەر ەنگىزبەۋ قيىن. ويتكەنى، باستى كەيىپكەرلەردىڭ كوللەكتيۆتىڭ الۋان ءتۇرلى مۇشەلەرىمەن قارىم-قاتىناس جاسايتىنى داۋسىز. ەكىنشى جاعىنان، باستى كەيىپكەرلەردىڭ وبرازىن تولىق اشۋ ءۇشىن ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسىن كورسەتۋ قاجەت. ءبىراق از عانا ۋاقىتقا وقيعا جەلىسىنە بايلانىستى كورىنىپ كەتەتىن كەيىپكەرلەردىڭ ءبارى ەستە قالارلىقتاي سۋرەتتەلە بەرمەيدى. ال، نۇرپەيسوۆ رومانىنداعى قۋانىشتى نارسە، ول وسى بىر-ەكى كورىنىپ كەتەتىن ادامداردىڭ ءوزىن، جىلت ەتكىزىپ ەسىكتەن سىعالاتىپ قانا قويماي، ءارقايسىسىنىڭ زاڭدى ورنىن تاۋىپ، قىسقا دا بولسا شەبەر بەينەلەپ، ەستە قالارلىقتاي ەتىپ بەرە بىلگەن. ولار رومانداعى سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ گالەرەياسىن جاقسى تولىقتىرادى.
مەرگەندىك ونەرىن بەيبىت ومىردەن سوعىسقا الا كەلگەن ساپا بىردەن-اق وقۋشىنىڭ نازارىن اۋدارادى. ەتەك-جەڭى كەڭ، قيمىلعا ولاقتاۋ بولسا دا، ىسكە تاباندى ساپانىڭ بۇكىل تۇلعاسىندا، سويلەگەن سوزىندە جىگىت اعاسى بولعان قازاققا ءتان ەرەكشە ءبىر سيپات بار. روماننىڭ باس جاعىندا عانا كەزدەسەتىن بارلاۋشى عيزاتۋللين دە ءوزىنىڭ ەر جۇرەك وجەت قيمىلىمەن، جالىندى بەينەسىمەن وقۋشىنىڭ ويىن تەبىرەنتىپ، كوز الدىندا تۇرىپ قالادى. اسكەري داعدى سۇيەگىنە سىڭگەن، اسكەر ءومىرىنىڭ «رومانتيگى» — اقكوڭىل، ءبىر ءسات بوس قاراپ وتىرا المايتىن، «تاپالتاق، مۇرتتى كاپيتان» وستاپچۋك؛ مىنەزى ۇستامدى، قيىن-قىستاۋ قاتەرلى جەردە سابىرلى، سوعىس ونەرىنىڭ شەبەرى كەسەك بەينەلى ميرونوۆ؛ اشەيىندە ءىشى تار، كۇيگەلەك، ءومىردىڭ ۇساق-تۇيەگىنە بەرىلىپ، ىشكى ماعىناسىنا تەرەڭ بويلاي الماي قالعان، ءبىراق سىن ساعاتتا بۇرىن كاكىر-شۇكىرمەن بۇركەلىپ كەلگەن شىنايى ادامگەرشىلىك قاسيەتىن جارق ەتكىزىپ قازا تاپقان پەترۋشكين شە؟ قيمىلى ءىش پىستىراتىن، قورىتىندى شىعارۋعا اسىقپايتىن شەكتەن تىس بايسالدى، ىسكە مىعىم، قيىنشىلىقتا قول بەرەتىن ارتيللەريا ماستەرسكويىنىڭ باستىعى اندرەيەۆ شە؟..
مىنە، سولاردىڭ ءبارى شەبەر سۋرەتشىنىڭ قولىنان شىققان جاندى بەينەلەر. مايدانداعى سولدات سەمياسىنىڭ جاراستىعىن كەلتىرەتىن زاڭدى مۇشەلەرى. بۇلاردىڭ ءبارى مىنەز-قۇلقى، وي-جۇيەلەرى ءار ءتۇرلى، كوزدەگەن ماقساتى ءبىر جاندار. وتانعا دەگەن ماحاببات بۇلاردى ءتاتۋ-تاتتى سولدات سەمياسىنا بىرىكتىرەدى، كەڭ بايتاق، كوپ ۇلتتى وتانىمىزدىڭ ءار تۇپكىرىنەن، ءار ۇلتىنان جينالعان وسى ادامداردى بىرىنە ءبىرىن قيىسپاس دوس ەتەدى. سولدات دوستىعىن جازۋشى ءوز باتارەياسىنان اۋىسقان سكوريكوۆتىڭ سەزىمى ارقىلى جەتكىزە سۋرەتتەيدى: «تىلەگى، تالابى ءبىر باتارەيانى تاستاپ كەتۋ وعان مايدانعا اتتاناردا ءۇي ىشىمەن ايرىلىسۋدان دا اۋىر سوقتى. ءوزى مەن باتارەيانىڭ اراسىن بىلدىرمەي بەرىكتەپ ۇستاعان، جاسىرىن كۇشتى جايشىلىق ومىردە بايقاماپتى. اسىرەسە، جاڭا باستالعان ۇلكەن ءىستىڭ كۇن-تۇن ءجۇرىپ كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن يگىلىكتى جەڭىسى ىشىندە بىرگە بولماۋ ونىڭ رەنىشتى جانىنا ايرىقشا باتاتىن سەكىلدى...» (100-بەت).
جاۋعا ساتىلعان، وپاسىز سايكيندى اۆتور بار جانىمەن جەك كورىپ، جيىركەنە سۋرەتتەيدى. «كىشى لەيتەنانت جاراتىلىسى كىشى كوزدەرىن بۇرىنعىسىنان دا كىشىرەيتىپ، قىسىڭقىراپ الىپتى. الدىنداعى ءبۇيىرى شەكتى ۇزىن مويىن ادەمى گرافيننىڭ تۇبىندە عانا جىلتىراعان سىراعا: «شىركىن-اي، ءبىر قۇيۋعا دا جەتپەي تاۋسىلاسىڭ-اۋ» دەپ قىنجىلا ۋايىمداعانداي، كوزىن تىگىپ قادالادى.
...كىشى لەيتەنانت نۇرجانعا ايتقان بۇل ءسوزىنىڭ سوڭىنان دا حە-حە-حەلەپ ۇزاق كۇلدى. نۇرجان ونىڭ اڭگىمەسىن قۇلاق قويىپ تىڭداماي، الدىرعان كوفەسىن تاۋىسىپ ءىشىپ، تۇرىپ كەتتى. كوڭىلى قالىپ كەيىگەنى سونشا، كەتەرىندە كىشى لەيتەنانتپەن قوشتاسپاستان، ءاتى-جونىن دە سۇراماستان شاتىناعان اشۋلى كوزبەن ءبىر قارادى دا جالت بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتقاندا عانا، ۇيدەگى كوپ ادامنىڭ گۋىل كەڭەسىنەن كىشى لەيتەنانتتىڭ قىلعىنعان ادامداي قيقىلداعان حە-حە-حەسى ەستىلدى.
«بۇل نە ادام؟ الگى سوزدەرىنىڭ ىلامىنە قاراشى، توسىننان ءبىر كورگەن ادامعا ايتىپ جاتقان ءسوزى الگى. زاڭعاردىڭ ءىشى قانداي ەكەن، تارتپايتىن پەشتىڭ وڭەشىندەي بىقسىپ جاتىر ما ەكەن؟»
وسى قىسقا سۋرەتتەن سۇمىرايدىڭ بارلىق جيىركەنىشتى ۇسقىنى كورىنىپ تۇرعان جوق، پا؟
اۆتور ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ ماقسات ەتكەن ارەكەتىنىڭ جاي-جاپسارىن اشىپ، كەڭىتىڭكىرەپ بەرۋ ءۇشىن رەتتى جەرىندە سوۆەت ارمياسىنىڭ باسشىلىعىنا توقتاپ وتىرادى. جەكە ۇرىستاردى جانە مايدان ۋچاستوگىنىڭ جالپى جاعدايىن تالداعاندا ءا. نۇرپەيسوۆ، نەگىزىنەن، تاكتيكا جونىنەن ساۋاتتى ەكەنىن، اسكەري ونەردى ەداۋىر زەرتتەگەندىگىن اڭعارتادى.
رومانداعى سوۆەت گەنەرالدارىنىڭ وكىلى رازۋموۆ. ءتيىپ-قاشىپ سۋرەتتەلىپ، دارالانىپ جەتپەسە دە، ونىڭ وبرازى بىركەلكى ءتاۋىر شىققان دەي الامىز. اۆتور ونىڭ قولباسىلىق ونەرىن، تاكتيكالىق تاپقىرلىعىن، ءوي-ورىسىنىڭ كەڭدىگىن ءتاۋىر سۋرەتتەي وتىرىپ، سوۆەت گەنەرالىنىڭ سوعىستاعى جەڭىسىنە نەگىزگى سەبەپ بولاتىن سىرلاردى اشادى.
ءبىزدىڭ اسكەر باسىلارىمىزدىڭ جەڭىستەرىنىڭ ەڭ ءبىر باستى سەبەبى ولاردىڭ ءوز قولاستىنداعى سولداتتارىمەن مورالدىق جانە رۋحاني بىرلىگىندە. گەنەرال رازۋموۆ ءوز سولداتتارىنىڭ كوڭىل كۇيىن، حال-جاعدايىن ءجىتى باقىلاپ وتىراتىن ادام.
جەكە ءبىر وپەراسيا تۋرالى شەشىمگە كەلگەندە دە وسى جاعىن كوپ سالماقتايدى. بەل بۋىپ، باتىل قيمىل جاساعاندا دا ءوز اسكەرىنە ابدەن سەنىپ جاسايدى. رازۋموۆتىڭ سوۆەت سولداتتارىنا دەگەن ادامنىڭ قامقورلىعىن نۇرپەيسوۆ قىسقا ەپيزودتارمەن اشىپ كەتەدى.
گەنەرالدىڭ الدىڭعى شەپتەگى نۇرجاننىڭ روتاسىنا كەلۋى، جول ۇستىندە ماشينالاردى باتپاققا مالتىعىپ قالعان اۆتوروتانىڭ پوگونسىز لەيتەنانتىمەن كەزدەسۋى ەستە قالارلىق كورىنىستەر. ارينە، رازۋموۆ جاۋىنگەرلەرى مەن وفيسەرلەرىنە ورىنسىز ەلجىرەمەيدى، نە بولماسا كوڭىلدەرىن الداۋ ءۇشىن ارقالارىنان دا ەرسى قاقپايدى. بۇل ەكەۋىنىڭ دە قاھارلى سولدات ومىرىنە جاراستىعى شامالى. ءوز قاراۋىنداعىلاردىڭ قايسىسىنان بولسىن ءومىر تاجىريبەسى، اسكەري ءبىلىمى ارتىق، جاعدايدى ارىدەن بولجايتىن گەنەرال — سولداتتار مەن وفيسەرلەرگە قاتال تالاپكەر، كورەگەن سىنشى، جاقسى اقىلشى. «ۇستەمدىكتى ءوز قولىندا ۇستاپ، الىسقان جاۋىڭنان ۇنەمى ءبىر دەمىڭ جوعارى تۇرماسا جەڭگەنىڭ قايسى؟» دەگەندە گەنەرال جالعىز بىلەك پەن قارۋ كۇشىن عانا ايتپايدى. اۆتور گەنەرالدىڭ اۋزىنا «جىلى ءسوزدى» كوپ سالماسا دا، ونىڭ بار تۇلعاسىنان، ءتىپتى قاراۋىنداعىلارعا كەيىگەنىنىڭ وزىنەن ادامعا دەگەن مەيىرىم لەبى ەسىپ تۇراتىن ءتارىزدى. وسى گەنەرال مەن سولداتتاردىڭ اراسىندا سوزبەن اتاپ بەرۋگە قيىن ءبىر جاقىندىق سەزىلەدى. ال، ناعىز اكەلىك قامقورلىق دەپ وسى قاسيەتتى ايتاتىنى داۋسىز بولار. ۇلكەن اسكەر باسى قاۋىپ-قاتەرمەن ساناسپاي، قيىن كەزەڭدە الدىڭعى شەپكە كەلگەندە نۇرجاننىڭ، ءتىپتى نۇرجان عانا ەمەس، اۆتور مەن وقۋشىنىڭ دا گەنەرالدىڭ ءومىرى ءۇشىن بايەك بولاتىنى مىنە وسىدان.
روماندا نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىنىڭ جەكسۇرىن بەينەلەرى قىسقا دا بولسا ايقىن كورسەتىلگەن. نەمىستەردىڭ تەك قانا قارۋ كۇشى مەن وزدەرىنىڭ ۋستاۆتارىندا جازىلعان جالاڭ سوعىس ادىسىنە سۇيەنگەن تاكتيكاسى جانە سولداتتارىن تاياق كۇشىمەن جۇمسايتىن، ولاردان ماقسات-مۇددەسى ءتىپتى الشاق نەمىس گەنەرالدارى — ءبىزدىڭ سوۆەت گەنەرالدارى مەن ولاردىڭ ويلى، تەرەڭ تاكتيكاسىنا قاراما-قارسى پوليۋس. فاشيستەر كەرتارتپا پرۋسساكتاردىڭ تاياقپەن ورناتقان قىسىمشىلىق ءتارتىبىن مۇراعا الىپ، تاياقتىڭ ءامىرىن اتا-بابالارىنان دا اسىرىپ جىبەردى. ءبىراق تاياقپەن «ءتارتىپتى» بولعان پرۋسساكتار ىلعي جەڭىلۋمەن بولدى. گيتلەر ارمياسى دا سونىڭ قىرسىققان جولىن مىقتاپ قۇشتى.
— «مەنىڭ بۇيرىعىمدى ورىندادىڭ با؟ — دەدى شەرنەر. ورىنداماعانىن ورىنداۋعا مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىلە، تۇسىنە تۇرىپ سۇرادى. ونىمەن قاشاننان سىرمىنەز فون رۋبينشتەين بۇل شەرنەردىڭ سوقتىعار الدىنداعى ءجونسىز سۇيكەنۋى ەكەنىن بايقادى. مۇنان ءارى اشۋ وتىن قوزدىرماي، ىڭعايىن الىپ كىشىرەيە بەرگىسى كەلدى» (95-بەت).
گەنەرالدىڭ ۇسقىنى وسى بولسا، ونىڭ ءومىرىنىڭ كۇشى، ونى «ورىنداپ» جۇرگەن سولداتتاردىڭ سيقى مىناۋ:
«ءبىراق فون رۋبينشتەيننىڭ دە، فەرديناند شەرنەردىڭ دە ءامىر بۇيرىعى شتاب بوساعاسىنان شىققانشا كارلى بولسا دا، كوكالا تۇتىنگە كىرىپ، تارسىل-گۇرسىلدىڭ ىشىنە بارعاندا، ءزارى سىندى. اتىس ىشىندە اجالدى ءار مينۋت سايىن ون رەت توسىپ جۇرگەن ادامعا «اتامىن ءبارىڭدى دە» — دەپ تەلەفوننان ايقايلاعان الىستاعى گەنەرال، اقىل-ەسى اۋىسقان جىندى سەكىلدەندى. قىسىم كورگەن بريگادا شەگىنە بەردى» (92—93-بەتتەر).
شىعارمانىڭ جالپى كوركەمدىگى، ءتىپتى ءتىل مادەنيەتى جونىندە ءسوز قىلعاننىڭ وزىندە، ولاردى شىعارمانىڭ نەگىز — مازمۇنىنان، وبرازدارىنىڭ بەينەلەرىنەن ءبولىپ الۋ وتە قيىن. ويتكەنى ءتىل ويدىڭ سىرتقى كورىنىسى عانا ەمەس، ونىڭ مازمۇنى ەكەنى انىق. ويى سەرگەك، سۋرەتشى جازۋشىنىڭ ءسوزى دە ايقىن بولادى. مۇنداعى ەڭ قۋانىشتى نارسە — ءا. نۇرپەيسوۆ ادام بەينەلەرىن، ياعني كىسىنىڭ سىرت ءپىشىنىن، ءىش دۇنيەسىنىڭ الۋان قۇبىلىستارىن، وسى قۇبىلىستاردىڭ ادام وڭىندەگى كورىنىستەرىن، اركىمنىڭ وزىندىك ءبىر مىنەزدەرى مەن قىلىقتارىن جىكتەپ، انىق سۋرەتتەۋگە تىرىسقان جانە كوپ جەرىندە سۋرەتتەپ بەرە دە العان.
بۇعان ءبىزدىڭ ەرەكشە كوڭىل بولگەن سەبەبىمىز، قازاق، پروزاسىنىڭ اتاقتى شىعارمالارىن قوسپاعاندا، وسى كۇنگە دەيىن كوپ جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارى وسى ايتىلعان كوركەمدىكتىڭ شارتتى مىندەتىنە تولىق جاۋاپ بەرە الماي ءجۇر. مىسالى ادامنىڭ سىرت بەينەسىن، نە ىشكى قۇبىلىسىن، قيمىل-قوزعالىسىن سۋرەتتەگەندە، ءبىرسىپىرا پروزايكتەر ەرتەدەن قالىپتاسقان سيپاتتامالاردى الا سالادى. ال، وسى ادىسپەن جاسالعان بەينە سۋرەتشىنىڭ قولىنان شىققان جاندى سۋرەتتەن گورى باسپادان شىققان پلاكاتقا ۇقسايدى. ارينە مۇنداي بەينە وقۋشىنىڭ كوز الدىنا وزىنە تانىس، نە ءبىر جەردە كورگەن ءتىرى ادامدى ەلەستەتپەيدى. ءا. نۇرپەيسوۆ شىعارماسىنىڭ ءتىل كوركەمدىگىنە كەڭىرەك توقتالعىمىز كەلگەنى دە وسىدان.
جاس جازۋشىنىڭ جاقسى ءبىر قاسيەتى ول كەيىپكەرىنىڭ پورترەتىن بەرگەندە سىرت ءپىشىنىن جالاڭ الىپ، جانسىز سۋرەت ەتپەي، ادام وڭىندەگى قۇبىلىستى ونىڭ ىشكى دۇنيەسىمەن، مىنەزىنەن قابىستىرا كورسەتەدى.
«ونىڭ ەكى يىعى شىعىڭقى، شالقاق كەڭ جاۋىرىندى زور دەنەسىنە قاراماستان، وفيسەرلىك پوگونى بار سولدات شينەلى سالالى ۇزىن بويىنا قولپىلداپ كەڭ تۇردى... جول ازابىنىڭ قيىندىعىنان با، جوق الدە، ءتۇن ۇيقىسى شالا بولعانىنان با، — ايتەۋىر جاس لەيتەنانتتىڭ سۇرعىلت تارتقان، قوڭىرقاي قانسىز بەتىندە ءبىر قاتالدىق سۇس بار ەدى. اعى قىزارعان شارالى ۇلكەن كوزدەر قاراعان جەرىنە اۋماي قادالادى» (32-بەت).
بۇل اۆتوردىڭ نۇرجاندى وقۋشىمەن العاشقى تانىستىرۋى. وسى ءۇزىندىنى جالعاستىرىپ وقي بەرسەڭىز، نۇرجاننىڭ سىرت تۇلعاسى مەن قيمىلى كوز الدىڭىزعا ەلەستەپ، سول ارقىلى بولاشاق كەيىپكەردىڭ مىنەزدەرىنىڭ كەيبىر جاقتارىن اڭعارىپ قالاسىز. بۇل جىگىتتى كىتاپتان ەمەس، ومىردەن كورىپ، ءجىتى كوزبەن ءبىر شولىپ ءوتىپ، توسىن ادامنان العاشقى اسەر العانداي بولاسىز.
روماندا سوعىس كورىنىستەرى جاقسى بەرىلگەن. سوعىستى كوزىمەن كورگەن، قاندى ايقاستاردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ ۇرىس اسەرىن ءوز جانىمەن سەزگەن ادام جازعانى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان دا بۇل سۋرەتتەردە جالعان كورىنىس جوق. سوعىستىڭ جالپى پانوراماسى بولسىن، جەكە ادامنىڭ ۇرىس ۇستىندەگى قيمىل-ارەكەتى بولسىن روماننىڭ نەگىزگى يدەياسىن، جەكە كەيىپكەرلەردىڭ وبرازىن تولىعىراق اشا تۇسەدى.
«سىرتتاعى ءورتتىڭ مايلى، قارا ءتۇتىنى تانك ىشىنە ۇيتقىپ كىرىپ، كوزگە، مۇرىنعا تىعىلادى. دەمدى، تىنىستى تارىلتقان وتتى جالىن وزەكتى دە كۇيدىرىپ ورتەپ، ۇزارىپ ىشكە كەتكەندەي. تەمىر ساۋىتتىڭ ساڭلاۋ تەسىكتەرىنەن جىلت-جىلت جالاقتاعان قىزىل جالىن وقتا-تەكتە تانك ىشىنە ۇزارىپ كىرىپ، جانتالاسقان ورلوۆقا جان-جاعىنان ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ قالادى. ءوز تىرلىگىن كەڭ دۇنيەدەن بولگەن قاپاس، قاماساۋ قۋىستا دەم الا الماي تۇنشىعىپ بارادى. باسىن، يىعىن تەمىر جارعا سوعىپ ءجۇرىپ، قارمالاپ، قولىنا ۇستاعان نارسەلەردىڭ ءبارى دە شوقتاي باسىلادى. ەشنارسەدەن دەندەپ ۇستاي الماي، ءتۇتىن اراسىندا قولدارى ەربەڭدەپ ءبىر وڭعا، ءبىر سولعا ۇمتىلادى. تورعا تۇسكەن اڭداي، سىرتقا شىعا الماي تىرلىگىنەن دارمەنسىز ۇمىتتەنەدى... ۇستىندەگى كيىمدەرى كۇيە باستاعانىن دا سەزبەيدى. قىزىل جالىنى جىلت-جىلت جالاقتاعان قارا ءتۇتىن قورقىنىشتى ۇرەي تۋعىزادى. جەل ۇشىرعان مايلى قارا ءتۇتىن ءبىر كەزدە، تانكىنى تىرناقتارىمەن ءبۇرىپ الىپ، بۇگەرلەپ استىنا باسقان قاپ-قارا جىرتقىش قۇستىڭ اسپان ءجۇزىن جاسىرعان الىپ قاناتىنداي بوپ تا كورىنەدى. سونداي ءبىر قورقىنىشتى ۇرەي الدى-ارتىنان بىردەي قىسىپ انتالاي تۇسكەن شاق ەدى. ءتۇتىن اراسىنان:
— قولىڭدى بەر!.. تەز!.. تەز... — دەپ جانۇشىرعان جىپ-جىڭىشكە جەل داۋسى ەستىلدى. ءۇيىرىپ سوققان ىستىق ءتۇتىن ورلوۆتىڭ كوزىن اشتىرماي، قانشا الاسۇرىپ، جانۇشىرىپ بۇلقىنسا دا تانكىنىڭ قىزعان تەمىرىنە باسىن سوعا بەردى. ەندى، «كيىمىڭ ورتەندى-اۋ!..» — دەپ جانۇشىرعان اششى داۋىس دىرىلدەپ شىقتى. «وڭعا!.. وڭ جاققا بۇرىل!» — دەپ ءامىر ەتكەندەي بولدى. ورلوۆ ەكى بىردەي قولىن سوزىپ ۇمتىلا بەردى. سول جەردە، الدەقانداي جاننىڭ نازىك، ءبىراق سىڭىردەي قاتتى قولىن شاپ ەتىپ بىلەگىنەن ۇستاپ الدى. جان ەكپىنىمەن جاس بالا قۇرلى كورمەي، ورتەنىپ بارا جاتقان تانكىدەن سۇيرەپ الىپ شىقتى...
ورلوۆتىڭ ءالى ەسىندە، سول جاپ-جاس قىز ءتۇتىن استىنان دەم الا الماي ەنتىگىپ شىقسا دا، «جولداسىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادى. «بار» دەسە-اق، ونى تاستاي بەرىپ جالىن اتقان مايلى قارا تۇتىنگە قايتا سۇڭگيتىندەي ەدى» (156-157-بەتتەر.)
وسى تۇتاس، تاماشا ەپيزود قانداي رومانعا بولسا دا كورىك بەرە الادى. جانە ءبىر كوزگە تۇسەتىن نارسە اۆتور سونشاما ءسوز قازىناسىن اقتارىپ كوركەم، قاتال ءومىر بولشەگىنىڭ سىرتقى دۇلەي كورىنىسى مەن ىشكى كۇردەلى ماعىناسىن اشقاندا سارقىلىپ، قينالمايدى، ءالى دە تىنىسى كەڭ، ەركىن جاتادى.
سوعىس كارتينالارى ۇرىستىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭى مەن ءارقيلى جاعدايىندا روماننىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن مول بەرىلگەن. قاندى ايقاستىڭ اسەرى ءار الۋان ادامداردىڭ سەزىم ەلەگىنەن وتكىزىلگەن. بۇل رومانداعى سوعىستىڭ سۋرەتى مەن اسەرىنىڭ تولىقتىعى دا وسىدان.
نۇرپەيسوۆ جازۋشىنىڭ نەگىزگى قۇرالى — ءتىل جونىنەن كوپ ىزدەنگەن. ول كەي جەردە ادەبيەتتە قولدانىلماي ەسكىرىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىن ارشىپ الىپ جاقسى پايدالانعان. سونىمەن بىرگە حالىق تىلىندە قالىپتاسقان ۇعىمداردى دا مول كىرگىزگەن. ءبىراق ول حالىق اۋزىنداعى سوزدەردى العاندا ولاردى جاڭعىرتىپ، جاڭا ماعىنا بەرىپ پايدالانادى. «بەس-التى ءجۇز وق تۇيرەلەگەن بەس-التى مەتر جەردەن جارالانباي امان وتكەن ءوزىن، ورتتەن قالعان ءبىر شوق قامىستاي كورەدى» (58-بەت). «بۇل شەرنەردىڭ سوقتىعار الدىنداعى ءجونسىز سۇيكەنۋى ەكەنىن بايقادى» (95-بەت). «وسى اپاندارعا قاراپ، وزدەرىن اتىپ جاتقان اۋىل اراسىنىڭ يت-كۇشىگىندەي جاقىنداعى ۋاق مينومەت، جەڭىل زەڭبىرەك ەمەسىن شامالادى» (31-بەت). «وسى جاعدايدى ەسكەرگەن كومسومولەستەر مينادان قورقىپ «قاشىق تا بولسا جاقسى جولعا» ءتۇستى» (294-بەت). مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى حالىق اۋزىندا ءار تۇردە ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەر، ءبىراق وسى روماننىڭ ىشىندە ولار ءتۇپ نۇسقاسىنىڭ كوركەمدىگىن ساقتاپ باسقاشا جايتتى اسەرلى باياندايدى.
حالىق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن جانە ونى ءوز شىعارماسىندا مول پايدالانعان جاس جازۋشى تىڭ ءسوز وبرازدارىن، سونى بەينەلەۋ قۇرالدارىن ىزدەۋدە دە كوپ جۇمىس ىستەگەن. ول وسى ماقساتتا دا ەلەۋلى تابىسقا جەتكەن. روماندا بۇرىن ادەبيەتىمىزدە كوپ كەزدەسپەگەن جاڭا سۋرەتتەر ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. «دەمى القىمىنا تىعىلىپ اقىرىن لەپپەن سىبىرلاپ ايتقان ونىڭ ۇرەيلى داۋسىنان-اق، ەسەيدىڭ بويى مۇزداپ، جۇرەگى سۋ ەتە قالدى». «بۇل مايور كۇن كورمەي ۇيدە وسكەن وسىمدىكتەي، ءقان-سولسىز ۇزىن ارىق نەمىس بولاتىن».
وسى جاڭا ءسوز وبرازىن ىزدەنۋدە جازۋشى ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىنەن كوپ ۇيرەنگەن. كەي جەردە ورىس ادەبيەتىندە بار سۋرەتتەۋ نۇسقالارىن باتىل قولدانادى. «جاپىراقتارى سارعايىپ، مۇلگىپ تۇرعان بىركەلكى ماعىناسىز اعاشتار جاندى جابىقتىرعانداي... قانشا قادالىپ قاراساڭ دا باياعى ءبىر قوزعالمايتىن، وزگەرمەيتىن، تىنىشتالعان تولقىنسىز تەڭىز تۇبىندەي جانسىز، ءتىلسىز ءبىتىم» (182-بەت). بۇل بەينەلەۋلەر بۇرىن قازاق تىلىندە قالىپتاسپاعان. اۆتور ونى تابيعاتتىڭ سىرتقى كورىنىسى عانا ەمەس، ىشكى سىرىن اشۋ ءۇشىن پايدالانىپ وتىر. وسى سونى سويلەمدەر تالانتتى ادامنىڭ اۋزىنان شىققاندىقتان قازاقتىڭ ادەبيەت ءتىلىن جاتىرقاماي بىردەن ۇيلەسكەن.
روماننىڭ جاقسى جاقتارىنا ءسۇيىنىپ، اۆتوردىڭ ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن تالانتىنا قۋانا وتىرىپ، بۇل شىعارماداعى ەلەۋلى كەمشىلىكتەرگە توقتالماسقا بولمايدى. جاس جازۋشىعا ونىڭ كەمشىلىكتەرىن بۇگىپ قالماي، وسى باستان قاتتى ايتۋ كەرەك.
بۇل شىعارمانىڭ ەڭ باستى جانە ءىرى كەمشىلىگى رومانداعى وقيعا بولسىن، نەمەسە كەيىپكەرلەر بولسىن قاي-قايسى دا باسىنان اياعىنا دەيىن دامۋ جولىن تولىق وتپەيدى. سوندىقتان دا ءومىر بولشەگىنىڭ ادام وبرازدارىنىڭ باس-اياعى كەلتەك كەلىپ، رومان — ۇلكەن تاريحي وقيعانىڭ زاڭدى بەلەسىنەن گورى ءۇزىپ الىنعان حرونيكاعا ۇقساپ كەتەدى. ءبىز وسى پىكىردىڭ ۇشىعىن جوعارىدا ەسەي وبرازى تۋرالى ايتقانبىز. ول شىنىندا جالعىز ەسەيدىڭ باسىنداعى حال ەمەس، رومانداعى كەيىپكەرلەردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان جاعداي. جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن بىركەلكى ءتاۋىر شىققان كەيىپكەرلەردىڭ ءوزىنىڭ ءوسۋ جولدارى كوبىنە كومەسكى كەلەدى. ەكىنشىدەن، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جان اياماي ەرلىك ەتىپ جۇرگەن ادامدار تەك قانا جاراتىلىسىنان باتىر ەمەس، ونىڭ ۇستىنە سوۆەت قوعامىندا تاربيەلەنىپ، شىڭدالىپ وسكەن ادامدار عوي. ال، سوڭعى جاعداي روماندا ءجوندى اشىلماعان. ەڭ ءبىر ەستە قالارلىق كەيىپكەر پەتر دەنيسوۆتىڭ بۇرىنعى ءومىرى جايىندا اۆتور قىسقا عانا انىقتاما بەرەدى. باستى كەيىپكەر ەسەيدىڭ بۇرىنعى ءومىرى تۋرالى وقۋشى ەشنارسە بىلە الماي-اق قويادى.
ءبىز اۆتوردىڭ ستيلىنە، سيۋجەت قۇرۋ ادىسىنە قول سۇعۋدان اۋلاقپىز. وقيعا ون جىلدى قامتي ما، بولماسا ەكى ايدى قامتي ما، ول جاعى اۆتوردىڭ بيلىگىندە. ءبىراق سوۆەت ادامدارىنىڭ جانقيارلىق ەرلىگىنىڭ تۇپكى سەبەبىن اشۋعا جازۋشى مىندەتتى.
اۆتور العان وقيعاسىن تولىق مەڭگەرە الماعان. كوبىنە جازۋشىنى جەكە وقيعا بيلەپ، شىعارمانىڭ جالپى جەلىسىنەن تايدىرىپ اكەتەدى. اسكەر تىلىمەن ايتقاندا، جەرگىلىكتى ماڭىزى بار الدىڭعى شەپتى بۇزىپ، تاكتيكالىق جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن دجۋكستە ۇرىسىنا اۆتور قالىڭ روماننىڭ جارتىسىنان كوبىن بەرگەن. سوعىس تۋرالى روماندار تاريحىندا مۇنداي شامالى ۇرىس قيمىلىنا وسىنشا كوپ توقتالعان جازۋشىنى كورگەن ەمەسپىز. جاس جازۋشىنىڭ بۇل تالابى رومانعا پايداسىن تيگىزبەگەن. وسىنىڭ سالدارىنان اۆتور ۇلكەن كۇردەلى وقيعالاردى دارالاپ باسا كورسەتە الماي، كىشىگىرىم وقيعالار توپانىنا باتىرىپ العان. جاۋ تىلىنا ءوتىپ، ءوز باتارەياسىن راسيامەن باسقاراتىن، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جاۋ قولىنا ءتىرى تۇسكىسى كەلمەي، سناريادتى وزىنە اتۋىن سۇراناتىن ەسەيدىڭ ەرلىگى وتە ءبىر ەستە قالاتىن ەپيزود، ءبىراق وسى وقيعا ءدال وسى كۇيىندە، نە وسىعان ۇقساس تۇرىندە بىرنەشە رەت قايتالانعاندىقتان العاشقى كۇشتى اسەرىن جويىپ الادى.
تاعى ءبىر مىسال. روماننىڭ باس جاعىندا كۇزەتتە تۇرعان قوجاقتى كورەمىز، ول تۇندە كەلە جاتقان ادامداردى كوزى شالىپ الىستان توقتاتادى. بۇل ونىڭ قىزمەتكە ادالدىعىن، قىراعىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن كەرەك. ءبىراق وسى كىشكەنە ەپيزودتى جالعاسىنان دەرلىك ءتورت رەت سول كۇيىندە قايتالاعاندا اۆتور نە ۇتتى؟
ەسەيدىڭ ەكى رەت تۇتقىنعا ءتۇسۋى رومانعا ۇلكەن ءمىن بولىپ تۇر. جانە ەكەۋىندە دە تۇتقىنعا ورىنسىز تۇسەدى. بىرىنشىدەن، اۋىر ارتيللەريا كومانديرلەرىنىڭ ءۇزىلىپ قالعان تەلەفون ارقىلى جوعارىدان بۇيرىق كۇتىپ، شەگىنىپ كەتكەن جاياۋ اسكەردەن قالىپ قويىپ، جاۋ قورشاۋىنا ءتۇسىپ قىرعىنعا ۇشىراۋى ەرلىك ەمەس، قيىن كەزەڭدە ءوز تاراپىنان باتىل بايلام جاساي الماعاندىق. ەسەيدىڭ ەكىنشى جولى تۇتقىنعا ءتۇسۋى ءتىپتى كەزدەيسوق. ال، بۇل ەكى وقيعانىڭ ەكەۋى دە روماننىڭ لوگيكاسىنا قارسى. ويتكەنى الدىندا ءبىز كورگەن، جاۋ قولىنا تۇسكەننەن قازا تاپقانىن اناعۇرلىم ارتىق كورەتىن ەسەيدىڭ تۇتقىنعا ءتۇسۋى ءتىپتى زاڭسىز. بۇل اۆتورعا اياق جاعىندا سۇيىلىپ بارا جاتقان رومان وقيعاسىن از دا بولسا قويۋلاتۋ ءۇشىن كەرەك بولعان. مۇنداي كوركەمدىك شىندىققا قارسى كەلەتىن جەرلەر بۇل شىعارمانىڭ ءار جەرىنەن كەزدەسىپ قالادى. مىسالى جايدارى جانى بار پەتر دەنيسوۆتىڭ نەمىستەردەن قورلىق كورگەن اعاسىمەن كەزدەسكەندەگى جان تۇرشىكتىرەر قاتالدىعى دا كىتاپقا ىزعارىن تيگىزىپ، وقۋشىنى شىمىركەندىرەدى. سيۋجەت جەلىسىن شيەلەنىستىرۋ ءۇشىن كوركەم شىندىقتى بۇزۋ جاس جازۋشىعا ءقاۋىپتى دەرت.
نەگىزگى يدەيانى اشۋعا پايداسى جوق ورىنسىز قوسپالار مەن ۇساق-تۇيەك ەپيزودتاردان جانە كەرەكسىز قايتالاۋلاردان روماندى ءالى دە كوپ ارشۋ قاجەت.
ءپىسىپ جەتپەگەن دۇمبىلەز وبرازدار دا جوق ەمەس. سكوريكوۆ اۆتوردىڭ ويىنشا باستى كەيىپكەردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. ءبىراق ونىڭ بەينەسى سولعىن شىققان. ءار جەردە دايىن اقىل ايتقانى بولماسا، ول وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، ءىسى بار ادام ەمەس. نەگىزىندە ەسەيدىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويادى.
تاينوۆ، پولك كومانديرى بوبروۆ، مايور بورزىح جانە دە باسقا كەيبىر كەيىپكەرلەردىڭ ەلەۋلى قاسيەتتەرى اڭعارىلمايدى، بەينەلەرى كومەسكى، ەلەۋسىز قالادى. جازۋشى ءوز شىعارماسىنداعى ءاربىر كەيىپكەرگە، ونىڭ ىشىندە باستى كەيىپكەرلەرىنە وتە جاۋاپتى بولۋ كەرەك.
ەسەي مەن باياننىڭ اراسىنداعى ماحابباتتى اۆتور دۇرىس سۋرەتتەي الماعان. بۇل جەردە ول تاعى دا شىندىققا قارسى شىعادى. ەگەر وكوپتا وتىرىپ (135—136-بەتتەر)، ەسەيدىڭ بولاشاق جارىن اڭساپ ارمان ەتۋى وتە ورىندى بولسا، بايان مەن ەسەيدىڭ العاشقى جولىققاندا، قاندى قىرعىن ۇستىندە بىردەن ەلجىرەسە قالۋى ورىنسىز.
— «اي، اعاي-اي!.. «بولماسىن دەگەن وڭباسىن» دەگەن ەدى.
مەنىڭ ىسىمنەن ءوز باسىڭىزعا زالال كەلەتىندەي قيىلدىڭىز، عوي، ءتىپتى، — دەدى». قىم-قيعاش ۇرىس ۇستىندە وسى مانەرلى ءسوز قۇراماسى مەن جاساندى نازدىڭ ورىنسىز ەكەنى انىق.
اۆتور اندا-ساندا ءىلىپ-قاقپا سوزبەن قاعىستىرعانى بولماسا، بايان مەن ەسەي اراسىنداعى ماحاببات سىرىن اشپايدى. وقۋشى بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحاباتتى وزگە جۇرتتىڭ وسەك-اياڭىنان عانا اڭعارادى. بىرىنشىدەن، ورىنسىز قىلجاق، ۇساق وسەك مايدانداعى سوۆەت جاۋىنگەرلەرى مەن وفيسەرلەرىنە جات مىنەز. ەكىنشىدەن، ەكى جاستىڭ اشىق سىرلاسىپ سۇيىسۋىنە ەش نارسە بوگەت بولماسقا كەرەك ەدى.
ماحاببات — ادام جانىنىڭ ارداقتى سەزىمى. ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەر دە وسى ماحاببات ارقىلى كورىنەدى. سۇيىسپەنشىلىك ەرلىككە تالپىندىرادى. ماحاببات كوزى كورەگەن، سۇيىسكەن جاندار ەرەكشە رۋحاني سەزىممەن ءبىر-بىرىنىڭ وزگە ادام اڭعارمايتىن ەرەكشە قاسيەتتەرىن كورەدى سودان بارىپ سەزىمنەن تۋعان ماحاببات، اقىلدى، بەرىك دوستىققا اينالادى.
بۇل جاعدايدى ءبىز ەسەي مەن بايان اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىكتەن كورە المايمىز.
روماندا ءالى دە ءتىل مادەنيەتىنىڭ كەمىستىگى، جازۋشىنىڭ تاجىريبەسىزدىگى اڭعارىلادى. رومان باستان-اياق كۇردەلى، قۇرمالاس سويلەممەن جازىلعان. مۇنداي ءبىر ىرعاقتىلىق وقۋشىنى جالىقتىرادى. وسى شۇبالاڭقى سويلەمدەر اۆتور سۋرەتتەپ وتىرعان شارتتا-شۇرت سوعىس قيمىلىنىڭ قارقىنىن باسەڭدەتىپ، قىزۋ اسەرىن سۋىتىپ جىبەرەدى. گرامماتيكالىق جاعىنان قاتە، ورىنسىز شۇبالاڭقى سويلەمدەر شىعارمانىڭ كوركەم تىلىنە نۇقسان كەلتىرەدى. ءا. نۇرپەيسوۆ ءبىراز جەردە وسى بوياۋىن ورىنسىز قويۋلاتىپ جىبەرگەن. ونىڭ ويىنشا، وزىنەن ءوزى انىق نارسەلەردى تەڭەۋ جاماماي ايتسا كوركەم بولمايتىن ءتارىزدى. بۇل، ارينە، قاتە پىكىر.
جاس جازۋشى قازاق ادەبيەت ءتىلىنىڭ شەبەرلەرى مۇحتار اۋەزوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ اسەرىنە تۇسپەي كەتە الماعان. كوپ جەرىندە، وسى ەكى شەبەرگە تۋرا، اشىق ەلىكتەگەن. ۇلكەن جازۋشىلاردان ۇيرەنۋ وتە قاجەت، ءبىراق ولاردىڭ كولەڭكەسىندە قالۋعا بولمايدى. ءا. نۇرپەيسوۆتىڭ ءوز داۋسى بار، ۇلكەن جازۋشىلاردان شەبەرلىككە ۇيرەنە وتىرىن، سول ءوز داۋسىن شىڭداۋى كەرەك.
«كۋرليانديا» نۇرپەيسوۆ ءابدىجاميلدىڭ العاشقى ادىمى، قازاق پروزاسىنا قوسقان تۇڭعىش ۇلەسى. بۇل شىعارمامەن جاس جازۋشى ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن تالانت ەكەنىن اڭعارتتى. ادەبيەتىمىزگە جاڭا وبرازدار ەنگىزدى. ءبىراق بۇل رومان ءتورت اياعىنان تىك تۇرعان، جۇمىر شىعارما دارەجەسىنە جەتكەن جوق، ءالى دە قايتا ورالىپ كوپ جۇمىس ىستەۋدى كەرەك ەتەدى. تالانتتى جاس جازۋشىنىڭ بۇل كەمشىلىكتەردى تۇزەۋگە، بۇدان بىلاي دا تەرەڭ يدەيالى، كوركەم، سونى شىعارمالار جازۋعا كۇشى ابدەن كەلەدى.
1951
You Might Also Like
-
تايىر جاروكوۆ. وسى ەسىمدى ەستىگەندە سوۆەت داۋىرىندەگى قازاق پوەزياسىنان حابارى بار ادامنىڭ قۇلاعى ءبىر ەلەڭ ەتپەي قويمايدى. قازىرگى ەگدە تارتقانداردان بۇگىنگى جاستارعا دەيىن جاروكوۆ ەسىمى مەكتەپ پار...
