ەسكەندىردىڭ اسحاتى
اسحاتتىڭ كوشەسىن "گۋبەرناتور كوشەسى" دەيتىن جۇرت. "مۇندا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى تۇرادى ەكەن-اۋ" دەپ ويلاپ قالماڭىز تاعى. باياعىدا، شاماسى، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن، وسى كوشەنىڭ ورتاسىنان ءۇش ات جەككەن كۇيمەلى ارباسىن كۇمبىرلەتىپ، گۋبەرناتور قۇيعىتىپ وتكەن كورىنەدى. سول دوكەي تورەنىڭ كۇيمەسىنىڭ شاڭداعىنا شومىلعانىنا قۋانىشتان جۇرەگى جارىلا جازداپ، توبەسى كوككە جەتكەن قاراشىلار وسى كوشەنى گۋبەرناتور كوشەسى اتاندىرىپتى. الايدا بار بولعانى بەس ءۇيدىڭ باسىن قۇرايتىن قۇيتتاي تىعىرىقتىڭ "ەشكى ويماق" دەگەن اتى دا وڭاي ۇمىتىلماعانىن ايتقان ءجون. گۋبەرناتورلار، بايلار، تورەلەر توردەن ءتۇسىپ، بيلىكتەن قالعان زاماندا "ەشكى ويناقتى" قايتا جاڭعىرتقىسى كەلگەندەر دە بولعان. ايتسە دە "گۋبەرناتورلار" كەز كەلگەن ءۇيدىڭ قوقىرىندا ەشكىلەر كۇيسەپ جاتقانىنا قاراماستان، مۇنداي ىڭعايسىز اتتى قابىلدامادى. اۋىلداعى "توڭمۇرجا"، "ۇشاتەش"، "بايعىز"، "سارقىراما" اتانعان كوشەلەردەن "گۋبەرناتور كوشەسىنىڭ" شوقتىعى بيىك ەمەس پە؟ باسقا كوشەلەردەن مەشەۋلىك، ناداندىق، توپاستىق ءيىسى مۇڭكىپ تۇرادى.
بۇل كوشەنىڭ ەكى ەرەكشەلىگى بار-كەدەيلىك پەن تاكاپپارلىق. بەس ءۇيدىڭ تورتەۋىنە ەشكى مەن تاۋىقتان باسقا تۇك بىتپەگەن. تەك اسحاتتىڭ ۇيىندە عانا سوقىر بيە، جالعىز سيىر مەن تاي وگىز بار. كەدەيلىك بۇلاردىڭ اتا-بابالارىنان قالعان مۇرا، .تاڭدايلارىنا تالاي تاتىعان. ال تاكاپپارلىق دەسە، بالا-شاعاسىنا دەيىن شەتىنەن شىكىرەيىپ، شىرەنىپ شىعا كەلەتىن پاڭ. كىلەڭ گۋبەرناتوردىڭ اۋلەتى سياقتى شىنىندا. ىلعي داڭعوي، ماقتانشاق. "گۋبەرناتوردىڭ" قايسىسىن سويلەتىپ قاراساڭ دا وزگەدە جوقتىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ قولىندا تۇرعانداي. سوققان ءبورىسى وگىزدەي، ۇستاعان جايىنى بورەنەدەي، اتقان ۇيرەگى تىرناداي. تەك وزدەرىنە شىر جۇقپايتىنى، قولدارى قۇتايمايتىنى قىزىق. ءتىپتى بوسەتىن ءجونى جوق اقساق ءشاراي دا قىزىپ كەتسە، جىرتىلىپ-ايىرىلادى. "اقساقتىڭ اياعى تىنباس" — دەپ مەن تۋرالى ايتقان عوي. يارمان سوعىسىنان الىپ قايتقان اعاش اياقتان جارىعانىم-اي: تالمايدى، اۋىرمايدى، توڭبايدى، تەرلەمەيدى. وزگە ەكى شاباتا توزدىرعانشا، وزىمىزگە سىڭارى دا جەتەدى" دەپ سوعادى.
كىشكەنتاي كەزىمدە گۋبەرناتور كوشەسى ماعان يت ارقاسى قياندا جاتقانداي كورىنەتىن، وندا تۇراتىن ءار ادامنىڭ ءوز الدىنا قىزىق قۇپياسى بار سياقتى ەدى. سول ماقتانشاقتاردىڭ ەرسى قىلىقتارىن مەن كەيىن وسە كەلە ءتۇسىندىم. تاكاپپارلىق ولاردىڭ قۇرالى، قورعانى، ارقا سۇيەر تىرەگى ەكەن. باسقالاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىنە، اتاعىنا، داۋلەتىنە قارسى قويار بىردەڭە بولۋى كەرەك قوي. سونداعى تاپقان ايلاسى تاكاپپارلىق تۇگە. كەدەي-كەپشىك، تاكاپپار، اڭعال "گۋبەرناتورلار!" مەن سەندەردىڭ ءبارىندى دە ساعىنىپ، ەسىمە الامىن-تىرىلەرىڭدى دە، ولىلەرىڭدى دە...
سول "گۋبەرناتورلاردىڭ" بىرەۋى اسحات ەدى.
...مەن گۋبەرناتور كوشەسىمەن قىر استىنا بۇزاۋ ىزدەۋگە كەتىپ بارامىن. قاقپاسىنىڭ الدىندا زىعىردىڭ ساباعىنداي اپپاق شاشى كۇن شاپاعىنا مالىنعان اسحات ءتۇر. كوزدەرى دە زىعىردىڭ گۇلىندەي كوكپەڭبەك. مەن ونى تانيتىنمىن. تەك وسى كەزگە دەيىن ءبىر رەت تە بىرگە ويناماعانبىز. وزىمە تاس لاقتىرسا، الدە ءتىلىن شىعارىپ مازاقتاسا، "كىندىك" دەپ ءاجۋالاي قالسا، جاۋاپ قايتارعالى دايىندالىپ كەلەمىن.
— ءاي، بالا، بەرى قاراي كەل بىلاي! — دەپ ايقايلادى ول
— ءوزىڭ بەرى كەل. مەن بۇزاۋ ىزدەپ بارامىن، — دەپ تۇرعان ورنىمنان تاپجىلمادىم.
— قورىقپا، تيمەيمىن، — دەدى اسحات. مەن قايىرىلدىم. قاجەتى بولار دەپ وڭ جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ، قولىمدى ارقاما قايىرا ۇستادىم. ەكى كوزى كوگىلدىر ساۋلە شاشقان "زىعىر باس" ماعان قاراي ءوزى كەلە جاتتى. كەلدى دە جايۋلى الاقانىمەن مۇرنىمدى باستى.
— نەنىڭ ءيىسى؟
مەن ساسقانىمنان اۋزىمدى جۇما قويدىم. نيەتى بۇزىق بولسا، الاقانىن ەمەس، جۇدىرىعىن يىسكەتەر ەدى. توبەلەس شىعاراتىندار سويتەدى.
— ايتشى، نەنىڭ ءيىسى؟ — دەپ قايتالادى.
— ءيتتىڭ ءيىسى، — دەپ اۋزىنا قويىپ جىبەرگىم كەلدى، تەك اقسيا كۇلىپ تۇرعان سوڭ تيمەدىم. — جوق، ەشتەڭەنىڭ ءيىسى شىقپايدى، — دەپ باسىمدى شايقادىم.
— جاقسىلاپ يىسكەشى، — دەپ قويمادى ول، — تاناۋىڭدى بەرى اكەلسەڭشى...
جارىلىپ كەتكەن لاس الاقانىن يىسكەپ كوردىم. تەك نەنىڭ ءيىسى ەكەنىن ايىرا المادىم.
— ءاي، سەن دە، — دەپ كەكەتتى مەنى اسحات. — سونى دا بىلمەيسىڭ-اۋ. كومەش ءيىسى، مايعا پىسكەن كومەش ءيىسى. جاڭا عانا كومەش جەپ شىققانمىن.
مىناۋىسى قىزىق ەكەن-ماقتانۋىن قاراشى! كومەش جەگەننىڭ نەسى تاڭسىق!
— جەسەڭ جەپسىڭ-داعى. مەن بۇزاۋ ىزدەۋگە بارامىن.
— مەن دە ساعان بۇزاۋ ىزدەسەيىن بە؟
— ىزدەسسەڭ، جۇرە عوي...
شۇڭعىل ساي دەگەن جەرگە جەتكەندە اسحات ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ الدىق. لەزدە-اق بىر-بىرىمىزگە ۇيرەنىسىپ، شۇيىركەلەسىپ كەتكەنبىز.
— ءاي، توقتاشى، شالبارىمنىڭ قالتاسىندا تومپايىپ تۇرعان نە مىناۋ؟
— قاتقان نان.
— وتىرىك، تاس شىعار.
Miنe، سەنبەسەڭ، دەپ مەن قالتامداعى قولاقپانداي قارا ناندى شىعارىپ كورسەتتىم.
— بۇزاۋدى الداۋعا الىپ شىققانمىن. مىنەكەي...
بۇزاۋعا بەرگەنى نەسى، ونى بىلايشا دا ايداپ قايتپايمىز با؟ ودان دا ناندى ءوزىمىز سوعىپ الايىق.
— اۋ، جاڭا عانا مايعا پىسكەن كومەش جەدىم دەپ ماقتانعانىڭ قايدا...
— كومەشكە تاماعىڭ تويا ما، ونى قارا نانعا قوسىپ جەگەنگە نە جەتسىن.
— اۋ، نەگە قوسىپ جەمەدىڭ؟
— قارا نان بولمادى...
ءومىر دەگەن عاجاپ قوي. بىرەۋلەردە كىلەڭ كومەش، قارا نان جوق، بىرەۋلەردە قارا نان بار دا كومەش جوق. ءبىزدىڭ ۇيدە كومەش تەك جۇما كۇنى بولادى. اسحات مەنىڭ قولىمداعى قارا نانعا جۇتىنا قارادى دا، تامسانىپ، ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
— ءما، جەي عوي، — دەپ ناننىڭ سىنىعىن ۇسىندىم. ناندى قاق ءبولىپ، جارتىسىن قايتىپ بەردى. مەن باسىمدى شايقادىم.
— قارا نانعا قىزىقپايتىن ادامدى كورىپ تۇرعانىم وسى، — دەپ سيديعان سيدام سيراقتارىن سوزىپ، ءشوپ ۇستىنە وتىردى. تىزەسىنە كويلەگىنىڭ ەتەگىن جازىپ، اسىقپاي نان جەۋگە كىرىستى. ەتەگىنە تۇسكەن ناننىڭ ۇساعىن قاعىپ الىپ جەي بەردى.
— ناندى تۇرەگەپ تۇرىپ جەۋگە بولمايدى، — دەدى ول، — تۇرەگەپ تۇرىپ جەسەڭ، ءتىپتى تويمايسىڭ. ۇساعى جەرگە تۇسسە كۇنا جاساعانىڭ. كۇناڭ ءۇشىن ولگەندە توزاق وتىنا ورتەنەسىڭ. — ول سوڭعى ءتۇيىر ناندى شايناپ جۇتتى. تەك ورنىنان تۇرۋعا اسىقپادى. تاماعى تويىپ، كوڭىلى كوتەرىلگەن سوڭ قىزىق ءبىر اڭگىمە باستادى.
— اكەم ايتادى، بۇرىنعى وتكەن زاماندا سالت اتتى ءبىر پاتشا دالادا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى. بارا جاتىپ قارنى اشىپتى. قوينىنداعى نانىن الىپ، ات ۇستىندە جەي باستاپتى. مۇرشاسى بولماعان كورىنەدى اسىققان پاتشانىڭ. سوڭعى ءتۇيىر نانىن جەي بەرگەندە ءبىر ۇساعىن جەرگە ءتۇسىرىپ الىپتى. پاتشا اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، الگى ۇساقتى ىزدەپتى. ىزدەي بەرىپتى، ىزدەي بەرىپتى. ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ەڭبەكتەپ، ىزدەمەگەن جەرى قالماپتى. قالاي ىزدەسە دە تابا الماپتى. ءتورتىنشى كۇنى ۇيىنە قايتسا، بۇكىل سارايى قايعىرىپ وتىرعان ۇستىنەن شىعىپتى. وسىدان تاپ ءۇش كۇن بۇرىن پاتشانىڭ ەڭ سۇيىكتى ۇلى سۋعا كەتىپ ءولىپتى. قۇدايدىڭ بۇدان دا جامان كارىنە ۇشىرارمىن دەپ قورىققان پاتشا الگى نان ۇساعى تۇسكەن جەرگە قوس مۇنارالى مەشىت سالىپتى، — دەيدى. بۇدان سوڭ ونى قۇداي جارىلقاپ پا، جوق پا — ونىسىن قايدام...
قايداعىنى بىلەدى-اۋ، قۋ بالا! شىقىلىق-شىقىلىق ەتىپ تاس توبەمىزدەن ءبىر دۇركىن ساۋىسقان ۇشىپ ءوتتى. مۇنى بىلەم: الاقانات ساۋىسقان بالاپاندارىن ۇشۋعا باۋلىپ ءجۇر. وتكەن اپتادا عانا قارا تورعايلار مەن قارلىعاشتار بالاپاندارىن ۇشىرعان بولاتىن. بۇگىن ساۋىسقاندار ۇشىرادى. دەرەۋ ءبىر تاستى الا سالىپ، ساۋىسقانداردى كوزدەپ لاقتىردىم.
— ساۋىسقان، ساۋىسقان، جۇمىرتقاسىن تاۋىسقان!
— ءتيىپ كەتسە قايتەسىڭ؟ — دەپ اتىپ تۇردى اسحات.
— تيسە، تيە بەرسىن، ساندۋعاشتىڭ بالاپانى ەمەس قوي.
— ساۋىسقانعا دا ءوز بالاپانى اياۋلى. ونىڭ دا جانى بار. دۇنيەدەگى بارلىق زاتتىڭ جانى بار-اعاشتاردىڭ دا، تاستاردىڭ دا، ولەڭ ءشوپتىڭ دە... جانى بولماسا، ءومىر سۇرە الا ما ولار؟ ءبىزدىڭ ساۋساعىمىز كەسىلسە قىزىل قان اعادى، اعاش بۇتاعى قىرقىلسا، اق قان اعادى. تەمىرگە تەمىردى سوقساڭ، شىقىلدايدى عوي، سولاي ەمەس پە؟ تەمىردىڭ شىقىلداعانى-جىلاعانى.
بىلمەيتىنى جوق بۇل اسحاتتىڭ. ادام با ءوزى؟ ونىڭ اق شاشى، كوكپەڭبەك كوزى، سارى كىرپىكتەرىنەن كۇدىكتەنىپ قالدىم. وسى ماڭايداعى اپپاق بالا ءبىر ءوزى-قارا تاۋىقتىڭ ۇياسىندا وسكەن ۇيرەكتىڭ ۇلبىرەگەن اڭ بالاپانى سياقتى. بەسىكتە جاتقاندا پەرى ايىرباستاپ كەتپەدى مە ەكەن؟ پەرى وز بالاسىن قالدىرىپ، كىسى بالاسىن الىپ كەتەتىن كورىنەدى عوي. قوي، ولاي ەمەس شىعار! پەرى بالاسىنا مۇنداي اقىل، مۇنداي جاقسى بولۋ قايدا!
ءبىز شۇڭعىل سايدى دا، تەرەڭ سايدى دا تۇگەل ارالاپ، تاۋدىڭ ار جاعىن اينالىپ شىقتىق. جوكەلى قول ورمانىنا جەتتىك، مۇكىش بۇلاعىنان سۋ ىشتىك. تالاي بۇزاۋعا كەزدەستىك، ايتەۋىر، ءبىزدىڭ اقماڭدايدىڭ ءىزىن دە تاپپادىق. ارىپ-شارشاپ ۇيگە قايتتىق. قايتىپ كەلسەك، اقماڭداي ءبىزدىڭ شارباقتىڭ كولەڭكەسىندە ماڭقيىپ جاتىر. دەرەۋ قاقپانى اشىپ، بۇزاۋدى قاقپايلاي قۋىپ، قوراعا قامادىق.
لاشىقتىڭ سىرتىندا اينالاقتاپ جۇرگەن ۇلكەن شەشەم مەنى ماقتاپ جاتىر.
— بارەكەلدى، بالام، ەسەيىپ، ەرجەتكەنىڭ، قولعانات بولعانىڭ عوي ەندى.
— مەن ەمەس، اپا، ەسەيگەن مىنا بۇزاۋ عوي...
— وندا ەكەۋىڭنىڭ دە ەسەيگەنىڭ.
— اپا، مىناۋ اسحات دەگەن بالا. ماعان بۇزاۋ ىزدەۋگە كومەكتەستى.
— وعان دا راقمەت. ەندەشە ۇشەۋىڭ دە ۇلكەيگەنسىڭدەر. قويماعا بارىپ، قوناعىڭمەن سالقىن قاتىق ىشىڭدەر.
— نانمەن ىشەيىك پە؟
— نان وسىندا.
— جارايدى، مەن قايتايىن ەندى، — دەپ مىڭگىرلەدى اسحات، — ۇيدە جۇمىرتقا ءپىسىرىپ قويعان شىعار.
مۇنى ەسىتكەن ۇلكەن شەشەم قۋلانا جىميىپ، اسحاتتى جىبەرمەۋگە تىرىستى.
اس-اسقا، ءاp استىڭ ورنى باسقا. جۇمىرتقاعا دا ورىن تابىلار. قاتىق قۇيعان توستاعاندارىڭا ءبىر قاسىقتان قايماق قوس. سوڭعى سوزدەرىن ول ماعان ارناپ ايتتى.
اسحات كوپ جالىندىرمادى... لاشىقتاعى سالقىن سايادا قاتىقتى سىلقىتىپ سوقتىق. قوناق توستاعانىن جالاپ قويدى دا، ءبىر جاڭالىق ايتتى:
— باعانا كومەش جەدىم دەگەنىم شىلعي وتىرىك. اشىققان سوڭ ءوزىمدى الدارقاتۋ ءۇشىن ايتقانىم عوي. جۇمىرتقا دا سولاي. ەكى اپتادان بەرى كۇنىنە ءبىر رەت پىسىرگەن اتالا كوجەمەن كۇن كورىپ وتىرمىز. اكەم مەشىتتەن كەلمەدى، اعام قالاعا كەتكەن. ۇيدەگى تىرىلىكتىڭ ءبارى ءىبىراي ەكەۋىمىزدىڭ موينىمىزدا. — ەندى ونىڭ داۋىسىندا ماناعى تاكاپپار توقمەيىلدىكتەن تۇك جوق. الدىمدا شۇيكەدەي شال ءوزىنىڭ مۇڭ-زارىن قاقساپ وتىرعانداي. — ءقازىر دەنەمىزدە تيتتەي دە ماي قالماعان. كەشە ىبىراي ەكەۋمىز قارنىمىزدى ءبىراز كۇنگە قىزدىرىپ جاتتىق. جىلت ەتكەن ماي كورىنبەدى. سودان اعامدى مازاقتاپ ولەڭ شىعاردىم. ەشكىمگە ايتپايتىن بولساڭ، وقىپ بەرەيىن.
— نان ۇرسىن، ايتپاۋعا انت ەتەمىن! — دەدىم مەن.
— بىلاي دا، انت بەرمەسەڭ دە سەنەمىن.
ىبىراي جاتىر ماقتانىپ، كۇنگە قارنىن قاقتانىپ، ەكى قاداق ماي شىققان شاربىسىنا شاتتانىپ.
— تاماشا. ىبىراي نە دەدى بۇعان؟
— شاباتا تىگەتىن قالىپپەن قاق ماڭدايدان قوندىردى. شەكەم ءىسىپ كەتتى. جازىلار، ماڭگى تۇرار دەيسىڭ بە، ءبىراق مىنا ولەڭ ەستە قالادى. ونى قالىپپەن ۇرىپ قۇرتا المايسىڭ.
اسحات اڭقىلداعان اق كوڭىل بالا ەكەن. بار سىرىن جايىپ سالدى.
— مەنىڭ قوسالقى اتىم "سارى ماسا"، — دەدى ول — تۇرىمە، تىلىمە قاراي قويىلعان ات. ءتىلىم اششى. "بارلىق پالە تىلدەن" دەگەندەي، وسى تىلىمنەن جازىپ ءجۇرمىن.
بۇل اتاعىمنان ۇيالمايمىن. ءبىر جەرىم كەمىپ قالار دەيسىڭ بە؟ "سارى ماسا" دەگەندە نە تۇر...
— مەنىڭ دە قوسالقى اتىم بار، — دەدىم ودان قالعىم كەلمەي. — تەك جۇرت ايتقاندا ۇيالام.
— ا-حا-حا!-دەپ شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى اسحات. — سەنىڭ اتىڭ كەرەمەت — كىندىك! دۇنيەدەگى ەڭ قاجەتتى نارسە كىندىك قوي. اربانىڭ قاڭقاسىن ۇستاپ تۇراتىن نە؟ ارىسى، كىندىگى! ەڭ قۇرمەتتى، اتاقتى ادامدى نە دەيدى؟ "جەردىڭ كىندىگى" دەيدى. بۇعان قوسا، سەنىڭ اۋىلدا بوبەك تۋعان سايىن ءۇي-ۇيدى ارالاپ جۇرتتان سىي كورەتىنىڭ سول كىندىكتىڭ ارقاسى!
— تاعى ايتا بەرسەڭ توبەلەسەمىن، — دەپ ەسكەرتتىم مەن.
— ءوي، اۋمەسەر، سەنىڭ اتىڭدى ماعان بەرسە، ماقتانار ەدىم.
— ماقتاناتىن تۇگى جوق، — دەپ شورت كەستىم مەن، ول دا ءسوزدى سوزبادى.
ايتسە دە، "كىندىكتى" اسحاتتىڭ اۋزىنان ەسىتكەندە پالەندەي ىزالانبادىم. ونى قايىرىپ تاستاعانىم جاقتىرماعاندىقتان ەمەس، "قوناق، ءجونىڭدى ءبىل" دەگەندى ەسكەرتكەنىم ەدى. ال باسقالار ايتسا، جىنىم كەلەدى. تاياۋدا حاميتجانمەن قورازداي قىرقىسىپ، قانعا باتقانىمىز سول ءۇشىن عوي. ءبىراق "كىندىك" كەلە-كەلە تىستەسەڭ دە، تىرناساڭ دا ايىرىلمايتىنداي مىقتاپ جابىستى. تۇبىندە ول مەنى جەڭدى، جەڭىلگەنىمدى مويىندادىم...
ءبىر كۇن ىشىندە اسحات مەنى باۋراپ الدى. ۇيىنە قايتىپ كەتكەن سوڭ ونى ساعىنا باستادىم. وسىدان سوڭ ءبىز اجىراماس دوس بولىپ كەتتىك.
اسحات ومىردە باعى جانباعان سورلى. ءومىر بويى باسى شىرعالاڭنان شىقپادى. قۇربان ايتىنىڭ الدىندا باسىنا بىردەن ەكى قاسىرەت تاپ بولدى.
مال ورىستەن قايتقان كەزدە شارباقتىڭ ءبىر شەتىنەن شىعىپ، اسحاتتىڭ ۇيىنە باردىم. اعاسى ىبىراي ەكەۋى قوراعا مالىن قاماپ جاتىر ەكەن. وگىزى قوراعا بىردەن كىردى دە، سيىرى كەگەجەكتەپ، جولاماي قويدى. جالىنسا دا، شىبىقتاسا دا قاسارىسىپ قالدى. قوراسىنان بەزگەن-اۋ، شاماسى. ايلاسى قالماعان ىبىراي سيىردىڭ ۇستىنە ءمىنىپ، قوراعا كىرگىزگىسى كەلدى. بۇعان دا كونبەدى. سيىر كەنەت موڭكىپ قالدى دا، ابايسىزدا تاقىمى بوس شاباندوزدى ءۇيىلىپ جاتقان قوقىردىڭ ۇستىنە الىپ ۇردى. ءوز وبالى وزىنە. كىسىگە كۇلىپ، قىلجاقتاۋعا قۇمار عوي، سازايىن تارتسىن.
ءىنىسى تابان استىندا تاقپاق شىعاردى:
اتىڭ ارىق، ىبىراي!
ارتىڭ جارىق، ىبىراي!
قوس ءمۇيىزدى تۇلپارىڭ.
جۇيرىك ەكەن، سۇمىراي!
ءىبىراي اسحاتقا كەزىن باقىرايتا تاپ بەرگەندە، ءىنىسى دەرەۋ جالتارىپ:
— وگىز كۇشتى مە، سيىر كۇشتى مە؟ — دەدى.
— وگىز! — دەدىك ءبىز ىبىراي ەكەۋمىز قاباتتاسىپ. ەركەك كىندىكتىڭ كۇشتى بولاتىنىن قۇيتتاي بالا دا بىلەدى.
— جۇرىڭدەر، وندا سيىردى سۇيرەپ كىرگىزەمىز.
— قالايشا؟
— قۇيرىعىن وگىزدىڭ قۇيرىعىنا بايلايمىز!
ىبىراي ماۋباس بالا. مۇنداي قۋلىق ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيدى. ءبىراق ىنىسىنە بوي بەرمەۋگە تىرىستى:
— قىستىرىلا كەتەتىن، نايساپ! بۇل اقىلدى ءوزىم دە تاۋىپ تۇرعانمىن. اعاڭنىڭ شاۋجايىنان العاندى قايدان شىعاردىڭ؟
— جاي ايتىپ جاتقانىم عوي.
— اعاڭ امان جۇرسە، قور بولمايسىڭ، باۋىرىم، ءبىزدىڭ باس سارقىلماس قازىنا عوي، — دەپ ماقتانا جونەلدى "گۋبەرناتور" قوقيلانىپ. مۇنى مەنىڭ كوزىمشە ادەيى ايتىپ ءتۇر. — بار، اكەل وگىزدى!
اسحات جۋاس الا وگىزدى سيىردىڭ قاسىنا ايداپ كەلدى. ىبىراي ولاردىڭ قۇيرىقتارىن مىقتاپ بايلادى. اسحات وگىزدىڭ مۇيىزىنەن ۇستاپ، اقىرىن قوراعا قاراي تارتتى. ءتورتتاعانداپ كەرى شەگىنگەن سيىر تۇرعان ورنىنان تاپجىلمادى. وگىز وجەتتەنە تارتىپ، ومىراۋلاپ العا ۇمتىلدى. ەكەۋىنىڭ قۇيرىقتارى دا سوزىلىپ، جىڭىشكەرىپ كەتتى. دەمەۋ بولار دەپ ىبىراي ۇزىن شىبىقپەن وگىزدىڭ جونىنان شىقپىرتتى. بىردەڭە شىرت ەتتى. جالت قاراساق، وگىزدىڭ قۇيرىعى ءبىر قارىستاي بولىپ شولتيىپ قالىپتى. جۇلىنعان جەردەن قان بۇرق ەتتى. وگىز ىشقىنا وكىرىپ جىبەردى دە، قورانى باسىنا كوتەرىپ، اۋلانى شىر اينالا شاپقىلادى. ءۇيدىڭ قاسىنداعى قيسايىپ تۇرعان شارباقتان شاپشىپ، قۇلاتىپ كەتتى. ولەردەي قورقىپ، ەسىنەن تانعان سورلى سوناۋ قىر استىنا قاراي شىعىنا قاشتى.
ۇشەۋىمىز وگىزدىڭ ىزىنەن تۇرا جۇگىردىك. تەك ونى ءىڭىر تۇسە كەرى الىپ قايتتىق. قۇيرىعىنىڭ اۋىرعانىنا شىداي الماي، شابا-شابا سىلەسى قۇرىپتى. باسىن دا كوتەرە المايدى. اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ تۇر.
باسىنا سالدەسىن وراپ، مەشىتكە قۇپتان نامازىنا بارۋعا شىققان ەسكەندىر اعاي ءبىزدى قاقپا الدىندا قارسى الدى. ماناعى وگىز وقيعاسىن اسحاتتىڭ اپاسى كورىپ تۇرعاندى. ءبارىن اكەسىنە جەتكىزگەن بولۋى كەرەك، شاماسى. سوندىقتان ەسكەندىر اعاي ءاي-شايعا قارامادى:
— مىناۋ قاي ءيتتىڭ تاپقانى؟ — دەپ قولىنداعى وگىز قۇيرىعىن شولتاڭ ەتكىزدى.
— اسحاتتىڭ تاپقامى، — دەدى ىبىراي، — ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەيتىن نارسە، اكە.
— ءا، تاعى دا سەن تاپقان ەكەنسىڭ عوي! اكەڭ جاقسى، شەشەڭ كەيۋانا، ءوزىڭ توبەتتەن تۋعان كۇشىكسىڭ!
مەشىت ساعالايتىن ءدىندار قارت شامدانعان شاقتا تالاي دورەكى، بىلاپىت سوزدەردى ايتىپ سالدى دا، كەنجە بالاسىنىڭ قۇلاعىنا شاپ بەرىپ، ەكىنشى قولىنداعى وگىزدىڭ جۋان قاندى قۇيرىعىمەن اسحاتتىڭ ارقاسىن وسىپ-وسىپ جىبەرىپ، قوراعا قاراي دىردەكتەتە سۇيرەپ كەتتى. قۇپتان نامازىنىڭ ورنىنا قارت قايىستاي قاتقان ارىق بالاسىن ەستەن تانعانشا سابادى. ىبىراي تابان استىندا زىم-زيا جوعالىپ كەتتى. اسحاتتا ءۇن جوق، تەك وگىزدىڭ قۇيرىعى سۋىلداپ، ارقاسىنا شىرپىلداپ ءتيىپ جاتىر. تاستاي قاراڭعى. اقىرىندا قورانىڭ ىشىنەن ەسكەندىردىڭ اق سالدەسى سۋماڭ ەتتى.
— ساعان نە كەرەك مۇندا؟ بار، ۇيىڭە قايت! — دەپ جەكىردى ماعان. ءبىراق قايىرىلماي كەتە بەردى. ەسىك الدىنداعى قۇماندى تەۋىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە، ۇيگە كىردى.
مەن اسحاتتىڭ قاسىنا جۇگىرىپ باردىم. ول ۇيىلگەن قيدىڭ ۇستىنە قۇلاشىن جايا ەتپەتىنەن قۇلاپتى. ارا-تۇرا سولقىلداپ قويادى. نە دەرىمدى بىلمەي، اڭقيىپ تۇرمىن. باس جاعىنا تىزەرلەپ وتىرا قالدىم. ول اقىرىن قولىن سوزىپ، مەنىڭ تىزەمدى سيپادى. سول ءسات تاپ تۇبىمىزدەن ۇلكەن شەشەمنىڭ مەنى شاقىرعان داۋىسى ساڭق ەتتى.
— مەن مۇندامىن، اپا!
— قايداسىڭ؟
— قورانىڭ ىشىندە وتىرمىن. ەسكەندىر اعايدىڭ قوراسىندا! — داۋىسىم شىققانىمەن، تۇرىپ كەتۋگە ال-دارمەنىم جوق پا، الدە زەيىنىم جەتپەي مە، مەلشيىپ وتىرا بەردىم.
ۇلكەن شەشەم قورانىڭ اۋزىنا كەلدى.
— كىسىنىڭ قوراسىندا نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭ، تاستاي قاراڭعىدا؟
— اسحاتتى اكەسى ولتىرە سابادى. وگىزدىڭ قۇيرىعى ءۇشىن. تۇرا الماي جاتىر.
"وگىزى نەسى، قۇيرىعى نەسى؟" دەپ تاپتىشتەپ ءبىر ورنىندا تۇرمادى شەشەم. قاراڭعىدا قارمانىپ ءجۇرىپ ىڭىرسىپ جاتقان اسحاتتى تاپتى دا، اقىرىن قولىنان تارتىپ تۇرعىزدى.
— ءجۇر، بالام، ۇيگە بارايىق.
— ويباي، ارقام! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى اسحات. ۇلكەن شەشەم ونى قولىنان جەتەكتەپ، ۇيگە الىپ كىردى.
ەسكەندىردىڭ تورىندە سوقىر شام جىلتىراپ ءتۇر. ۇيدەگى جان بىتكەن شىمىلدىقتىڭ ىشىنە تىعىلعان عوي، شاماسى. سەلت ەتكەن دىبىس جوق. ەسكەندىر ءبىر قۋىستا ساكى ۇستىندە تاسبيق ساناپ وتىر.
— تاسبيعىڭدى قويا تۇرشى، ەسكەندىر! — دەدى ۇلكەن شەشەم داۋسىن كوتەرە ءتۇسىپ. اناۋ تىڭدامادى. — ساعان ايتام! — دەپ نىعارلادى شەشەم. — شال تاسبيعىن تاستامادى، تەك ساناعانىن قويدى. العا سوزىلعان ەكى قولىنىڭ ساۋساقتارى تاسبيق تىزبەگىن ۇستاعان قالپىندا سىرەسىپ، قاتىپ قالدى.
— كەلىڭىز، جەڭگەي. حوش كەلىپسىز... — دەدى ءتىسىنىڭ اراسىنان ىسىلداپ. — تورلەتىڭىز.
— يمانىڭ بار ما سەنىڭ؟ — ول اسحاتتىڭ بورشا-بورشا تىلىنگەن ارقاسىن اشىپ كورسەتتى. — ناعىز جىرتقىش ەكەنسىڭ سەن. حايۋان دا ءوز بالاسىن وسىلاي سويىپ تاستاماس. سەن حايۋاننان دا قاتالسىڭ. قۇدايدان قورىقپاساڭ، ادامنان ۇيالساڭشى. وسى قانىپەزەرلىگىڭە قاراماي، مەشىتتە ناماز وقىعانىڭ قۇرىسىن!
— ءتاڭىرىڭنىڭ امىرىنە ءتىل تيگىزبە، جەڭگەي. قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرارسىڭ...
سەن ادام بالاسىن رەنجىتپە. ادام قارعاسا، كورىڭدە دە تىنىش جاتا الماسسىڭ.
ۇلكەن شەشەمنىڭ بۇلاي اشۋلانعانىن مەن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەنمىن. بالاپانىن قورعاپ، بوكتەرگىگە شىرىلداي جۇگىرگەن ماما قاز سياقتى. ءارى ءوز بالاپانى ەمەس قوي. ءوز بالاپانى ەمەس دەيمىن-اۋ... ۇلكەن شەشەم اسحاتتىڭ دا كىندىك شەشەسى ەدى.
— بايقا، — دەپ ەسكەرتتى ول قارتقا، — ەندىگارى ماڭدايىنا شەرتپە بالانىڭ. ونىڭ كوڭىلىنە ءقازىر دىق سالساڭ، كەيىن ازاپ تارتاسىڭ. جازانىڭ جامانى-اكە مەن بالانىڭ وشپەندىلىگى.
ەسكەندىر قارت ودان ءارى ەگەسپەدى. باسقا بىرەۋ وعان وسىلاي ءتىل تيگىزىپ، شىمبايىنا باتىرسا، شاپتىعار ەدى. مەنىڭ ۇلكەن شەشەمە قارسى تۇرا المايدى. اۋىلدا ونىڭ بەتىنە كەلەر ءبىر جان جوق.
— ءاي، شىمىلدىق ىشىندە كىم بار؟ — دەپ داۋىستادى ەسكەندىر. — قوناق كەلگەنىن ەسىتپەدىڭدەر مە، نەمەنە؟ ساماۋىر قويىڭدار!
ءبىر قۋىستان بىردەڭە تىسىر ەتىپ، بىردەڭە سالدىرلادى، ءبىراق ەشكىم جاۋاپ قاتپادى. ۇلكەن شەشەم اسحاتتى قولىنان ۇستاپ، ساكىگە وتىرعىزدى دا، ءبىز قايتىپ كەتتىك.
— وگىزدىڭ جۇلىنعان قۇيرىعى جەتىلە مە، اپا؟ — دەپ سۇرادىم مەن قايتىپ بارا جاتقاندا.
— جەتىلەدى. ءبارى دە جەتىلەدى. تەك ۇزىلگەن ءۇمىت پەن قالعان كوڭىل تۇزەلمەيدى، — ونىڭ وسى سوڭعى سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن مەن، ارينە، تەرەڭ تۇسىنە المادىم.
ەكىنشى بالە اسحاتقا ەرتەڭ قۇربان ايت دەگەن كۇنى كەلدى. كوشەنىڭ بارلىق بالاسى مەيرام كۇنى تۇستەن كەيىن اقماناي كولىنە ات جالداۋعا بارماق بولىپ، كۇنى بۇرىن ۋادە بايلاسقانبىز. مۇرتازا اعام ماعان كوك ايعىردى بەرمەكشى. اقمانايعا ات جالداۋدىڭ ءوزى تاماشا. وعان بارعانشا ءار بالا ءوز اتىنىڭ جال-قۇيرىعىن تاراقپەن تاراپ، تىكەنەكتەن تازارتادى، ءتىپتى قىزداردىڭ بۇرىمى سياقتى ءورىپ قويادى. اسەمپازدار الگى بۇرىمدارعا ءتۇرلى-تۇرلى جەمەلىك قوسىپ ورەدى. ءبىزدىڭ ءۇي مۇندايدى ۇناتپايدى. مەن كوك ايعىردى بويىم جەتكەنشە جەردە تۇرىپ، بويىم جەتپەگەنىن ۇستىنە ءمىنىپ تاراپ، سىلاپ-سيپادىم دا اسحاتتىڭ ۇيىنە كەتتىم. اسحاتتىڭ ارقاسىنداعى جارانىڭ قابىرشاقتارى قارا قوتىر بولىپ تۇسە باستادى، بەتىندەگى قارايىپ قالعان جەرلەرى دە سارعىش تارتىپ كەلە جاتتى. "نە بولدى؟" دەپ سۇراعاندارعا ول: "وگىز ءسۇزدى" دەپ جاۋاپ قايتاراتىن. ماعان دا سولاي دەۋدى ءوتىندى. بار ايىپتى بايعۇس وگىزدىڭ باسىنا اۋدارا سالاتىنىمىز نەلىكتەن ەكەنىن قايدام؟ بۇعان اقىلىم جەتە بەرمەيدى ءالى.
قورانىڭ ورتاسىندا كۇيەۋگە ۇزاتىلاتىن قالىڭدىقتاي جاساندىرىپ، ساندەپ قويعان سىڭار كوز قارا بيە ماڭقيىپ ءتۇر. بيە ەمەس، ءون بويى سۋرەت. قوس قۇلاعىنا كەستەلەپ تىگىلگەن شاشاقتى بەت-ورامالدار بايلانعان، ءتىپتى الدىڭعى اياقتارىنا اق شۇبەرەك ورالعان، جالىنا قىزىل الا جەمەلىك قوسىپ ورىلگەن، قۇيرىعىنا ءىرىلى-ۋاقتى تەڭگەلەر تاعىلعان. قارا سۇلىكتەي جىلتىلداپ تۇر. اتتەڭ، كوزى جالعىز. ول دا تۇلەن تۇرتكەندەي تىنىمسىز جىپىلىقتاپ، ءىرىڭ اعادى، قاسقا. مۇنداي مول جيھاز قارا بيەگە قايدان كەلدى ەكەن دەيسىز بە؟ شاماسى، بالالار ەكى اپاسىنىڭ ساندىعىن سارقا اقتارعان بولۋى كەرەك. بالكىم، بۇلاي ەمەس شىعار. اپالارى قولىنان بەرۋى دە مۇمكىن. اجال اۋزىنان قالعان اسحاتتى ەكەۋى دە مۇسىركەپ، قاتتى ايايتىن.
وسىلاي اشىرەپىلەپ ساندەگەن قىسقا مويىن، سالپى قارىن قارا بيەنىڭ جوكەدەن ەسكەن نوقتاسىن ەكى جاعىنان ىبىراي مەن اسحات ۇستاپ، تاقپاق ايتىپ، سەكىرە بيلەپ ءجۇر:
شۋ، قارا جورعا! شۋ، قارا جورعا!
اققۋ مويىن، بۇراڭ بەل،
جەلدەي جۇيتكىپ، جەلدەي جەل
شۋ، قارا جورعا!
توتى قۇيرىق، تىك قۇلاق،
ءبىر ادىمى بەس بولار.
ونى مىنگەن شاباندوز،
حان قىزىنا كەز بولار.
شۋ، قارا جورعا! شۋ، قارا جورعا!
التىن تۇياق، جىبەك جال!
ءبىر جالت ەتىپ قاراپ قال!
قاراپ قال؛ قاراپ قال!
مۇنشا ماقتاعاندا قارا بيە ءتىپتى باسىن دا شۇلعىمادى، قۇيرىعىن دا قيمىلداتپادى، ءمىز باقپاي تۇرا بەردى. "قاراپ قال، قاراپ قال!" دەپ جالىنعاندا ءسال سەلت ەتكەن سياقتى. شاماسى، وسىنشا ماراپات-ماداقتى جاقتىرماعان-اۋ. اسحات جاققا باسىن جالت بۇرىپ، ابايسىزدا ونىڭ سول قۇلاعىن تۇبىنەن تىستەپ، قىرشىپ ءتۇستى. قاپ، ەرتەڭىندە قۇربان ايتى ەدى...
ءسويتىپ، بيىلعى مەيرامنىڭ بەرەكەسى قاشتى. مەن قان تۇكىرىپ جاتتىم، دوسىم ءومىر بويى سىڭار قۇلاق بولىپ قالدى.
كوپ ۇزاماي ۇشاتەش كوشەسىندەگى قادىرقۇل قارتتىڭ جەتى جىلدان بەرى بەدەۋ جۇرگەن جاس زايىبى ۇل تاپتى. مەن سوڭعى مارتە وسى شىلدەحانانىڭ داستارقانىنان سىي كورىپ، راقاتتانىپ بوبەك مونشاسىنا ءتۇستىم. قادىرقۇل اتاي شارۋاسى كۇيلى كىسى، تۋعان-تۋىسقانى دا تولىپ جاتىر. شاشۋ مول، جۇرت قايماققا قارىق بولعانىمەن، ءۇي يەلەرىنىڭ كوڭىلى كوتەرىلە قويمادى. ەنجار قارسى الدى جۇرت بالانى. ۇلكەن شەشەمنىڭ ءبىر كەمپىرمەن اس ۇيدە سىبىرلاسىپ ايتقان سوزدەرىنە قايران قالدىم.
كەسكىنىنە قاراشى، اينىماعان قۇزعىن عوي، — دەدى الگى كەمپىر.
— كىمنەن تۋسا دا دۇنيەگە كەلگەن پەندە، — دەدى ۇلكەن شەشەم، — ءوز تىلەگىمەن كەلدى دەيسىڭ بە، وزگەلەردىڭ تىلەگىمەن كەلگەن، ءبىراق ءبارىبىر ءوزى ءۇشىن تۋعان، وز تاعدىرىن الا تۋعان. جىلى شىرايمەن قابىلداڭىز. ءشۇبالانىپ، شەك كەلتىرمەڭىز، كۇللى رۋىڭىز ۇياتقا قالار. قاعىپ-سوعىپ رەنجىتپەڭىز، وبالى بار-دى. كىم ءبىلسىن، بالكىم، كيەلى بالا شىعار. ءتىپتى پايعامباردىڭ ءقايسىبىرى وسىنداي جەڭىل جۇرىستەن جارالعان كورىنەدى.
باسىم قاتتى: قۇزعىننان اينىمايتىنى نەسى؟ "جەڭىل ءجۇرىسى" قالاي؟ الدە بۇل بالانى بىرەۋ قۇس ۇياسىنان تاۋىپ الدى ما دەسەم... ءاي، قايدام! بوپەنى "قۇدىقتان الادى-مىس" الدە "تىرنانىڭ ۇياسىنان تاۋىپ الادى-مىس" دەگەن ەرتەگىلەرگە سەنۋدىڭ زامانى وتكەنى قاشان. ادامنىڭ قالاي تۋعانىن دا، كىمنەن تۋعانىن دا بىلەمىز ەندى. سوندىقتان "قۇزعىن" دەگەنى اقىلعا سىيمايدى-اۋ. وسى اقىلعا سىيماس نارسەنىڭ سىرىنا بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ قاندىم. بايقاپ قاراسام، ءبارى دە قاراپايىم-اق جاي ەكەن...
قادىرقۇل قارتتىڭ سىرتىنان ايتىلعان وسەكتىڭ ءبىر ۇشى قۇزعىن اتانعان ىسماعۇلعا تىرەلەتىن ءتارىزدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا سالالى ساي بار، سايدىڭ تۇبىندە جىلتىراپ اعىپ جاتقان جىلعاشىق بار. ساي ونشا تەرەڭ ەمەس، جىلعاشىعى ونشا كەڭ ەمەس. قادىرقۇل قارت قالاعا ءۇن ساتۋعا كەتكەن تۇندەر ونشا قاراڭعى دا، ونشا جارىق تا بولماسا كەرەك. اداسپاي كورىسەرلىك، وڭاشا سىرلاسارلىق، ايتەۋىر، ويداعىداي بولعان عوي سول تۇندەر. اۋ، قايداعىنى سوعىپ تۇرمىن مەن مۇندا! نە بولعانىن كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستىپپىن بە؟ قوي، كىسىنىڭ ءسوزى كىسى ولتىرەر دەگەن بار...
ەسمىرزا ەسىمدى بالا اي وسەرىن كۇن ءوستى. وسكەن سايىن قادىرقۇلدىڭ جان-جۇرەگىن باۋراپ، سۇيىكتى پەرزەنتكە اينالدى. ەسمىرزا العاش ات جالىن تارتىپ مىنگەندە قادىرقۇل قۇرداستارىنا قىزىق ءبىر حيكايا ايتىپتى. "ەسمىرزانىڭ شەشەسى كەلىنشەك بوپ تۇسكەن كوكتەمدە، — دەپتى ول، — مەنىڭ كارتوپ ەگەتىن باقشامدا ءبىر الما اعاشتىڭ شىبىعى كوگسرىپ شىقتى. قولىمنان كوشەتىن تىگىپ، نە تۇقىمىن ەككەن ەمەسپىن. تۇقىمىن قۇدايتاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن جەل ۇشىرىپ اكەلگەن. قانشا قىراۋ، قانشا شىققا مالىندى الگى نازىك شىبىق. ىستىققا كۇيدى، سۋىققا توڭدى. سوناۋ قىستاعى سۇراپىل بوراندا الما اعاشتارىنىڭ ۇلكەندەرى ءۇسىپ قۇرىدى. مىناۋ امان قالدى. نەبىر قيىندىقتارمەن التى جىل ارپالىسىپ، جەتىنشى جىل كوكتەمدە ءتاڭىرى ماعان كەنجە ۇلىمدى سىيلادى. اق جارىلقاپ، كۇن تۋدى".
— پاي-پاي،-دەپ باس يزەيدى كوپتى كورگەن كونەلەر. — الما اعاشتىڭ حيكاياسىن قارت ءوزى ايتپاي، مۇنى ونىڭ تىلىمەن وزگەلەر شىعارعان-اۋ، شاماسى...
سولاي بولۋى دا ىقتيمال. تالاي كەزدەسسەم دە قادىرقۇلدىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتكەن ەمەسپىن مۇنداي ءسوزدى. ايتەۋىر، ەسمىرزا قايعى-قاسىرەت كورمەي وسە بەردى...
...وسى ەسمىرزانىڭ سىيىنان مەن اسحاتقا دا ءبىراز سارقىت اكەپ بەردىم. ەكى قالتامدى سىقاي تولتىرىپ، بال قوسقان شاقشاق الىپ قايتقانمىن. ءبىر قالتامداعىنى قارىنداسىم مەن ىنىمە ءبولىپ بەردىم دە، ەكىنشىسىنە تيمەدىم. كەشكە تامان كوك ايعىردى توبەنىڭ سىرتىنا جايۋعا بارا جاتقاندا گۋبەرناتور كوشەسى ارقىلى ءجۇردىم دە، اسحاتتىڭ اۋلاسىنا سوقتىم. ول دا قارا بيەسىن ءمىنىپ شىقتى. تەرەڭ سايدىڭ ار جاعىنا شىعىپ، اتتاردى شىدەرلەپ جىبەرگەن سوڭ كوك شالعىنعا كوسىلىپ جاتتىق. دوسىما ارنالعان سارقىتتى شىعارماقشى بولىپ قولىمدى قالتاما سالسام، بال قوسقان شاق-شاق ەزىلىپ، شالبارىمنىڭ ءبىر جامباسىنا جابىسىپ قالىپتى. قالتامدى تەرىس اينالدىرىپ، ارەڭ دەگەندە سىپىرىپ الدىق. سارقىتتىڭ تەڭ جارتىسىن اسحات وزىمە قايتا ۇسىندى.
— كەڭىردەگىمە كەلگەنشە تويعانمىن، مىنە، — دەپ اۋزىمدى اشىپ كورسەتتىم.
ول كادىمگى ادەتىنشە شاق-شاقتى اسىقپاي شايناۋعا كىرىستى.
— بۇگىن تاعى دا بالەگە قالدىم، — دەدى ول شۇناق قۇلاعىنىڭ ورنىن سيپاپ.
— نەگە؟
— ولەڭ شىعارعانمىن. تاڭەرتەڭ تۇرسام، اكەمنىڭ بەت-اۋزى قازدىڭ مامىعىنان كورىنبەيدى. تۇندە جاستىعىنىڭ تىسى جىرتىلىپتى. مەن تاباندا مىنا ولەڭدى سۋىرىپ سالدىم:
اكەيىمنىڭ مىندەرى —
پىر-پىر ۇشقان جۇندەرى.
اكەم توزىپ بارادى،
مىندەرىنەن ىلگەرى.
— "وي، جاعىڭ قارىسقىر!" دەپ ايقايلاپ، كون شارىقپەن قويىپ قالدى. جاندى جەرىمە دوپ ءتيدى. بۇكتەلىپ ءتۇستىم. ءوزىم دە وسەرمىن-اۋ، تىلىمدە تىكەنىم بار.
اق باس، شۇناق اسحات بىردەن قاراعاندا ءبىر تۇتقاسى تۇسكەن ساماۋىردان اينىمايدى. باتىپ بارا جاتقان كۇن شاپاعى سول ساماۋىردىڭ بۇيىرىندە قۇبىلىپ ويناعاندا ونىڭ شاشىن دا جالتىراتىپ جىبەردى. توبەنىڭ باۋرايىنا ۇلبىرەگەن كوك تورعىنداي كوگىلدىر اراي جىلجىپ كەلە جاتتى.
— اناۋ كوگىلدىر اراي، — دەيدى اسحات، — كوكتەن تۇسەدى. كۇنى بويى كۇمبەزى قىزادى دا كەشكە تامان ودان كوگىلدىر اراي شاشىراپ، توڭىرەككە كوك توزاڭ شاشادى.
ارينە، دۇرىس ايتادى ول ايتپەسە، قايدان شاشىراسىن مۇنداي كوگىلدىر اراي؟ جەردەن كوتەرىلسە، بۋ بولىپ بۇرقىرار ەدى عوي. جەر بەتى الدەقانداي مۇڭدى تىنىشتىق قۇشاعىندا ماۋجىراپ جاتىر. جوعارىدا بۇلت، تومەندە جەل جوق. تاياۋ تۇستاعى توعايدان الدەكىمنىڭ وتە مۇڭدى، وتە زارلى ءانى الگى تىنىشتىقتى ءتىلىپ ءوتتى. اتتى كىسى-اۋ، شاماسى. جاياۋ كەلە جاتقان كىسى مۇنداي ەركىن، مۇنداي زارلى ءاندى شىرقاي الماس ەدى. مەن ءوزىم دە اتقا تاقىمىم تيسە، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، شەرىمدى تارقاتام، الدە قاتتى مۇڭايامىن.
ءبىز ءاننىڭ تەك سوڭعى سوزدەرىن انىق ەسىتتىك.
شورتان ورلەر، سۋدىڭ ەرىنە،
كىسى كىرمەس، كىسى كورىنە...
— شايحىنىڭ بالاسى رامازان بۇل — اسحات ءانشىنى داۋسىنان تاني كەتتى. — اكەسى مارقۇمدى جوقتاعانى عوي.
ءبارىن بىلەدى اسحات...
وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن بولعان وقيعا بۇكىل اۋىلدى تەبىرەنتتى. كاشافەتدين مەن ءشايحۇللا اتتى اعايىندى ەكى كىسى لەكاريەۆكا دەگەن ورىس دەريەۆنياسىنىڭ قاسىندا ديم وزەنىنە كوپىر سالىپ جاتىر ەكەن. كاپىر ەندى-ەندى ءبىتتى دەگەندە كاشافەتدين جاڭساق باسىپ، سۋعا قۇلاپ تۇسكەن. ءجۇزۋ بىلمەيتىن اعاسىن قۇتقارماق بولىپ ءشايحۇللا ديمگە سەكىرگەن. سۇڭگىپ كەتىپ، قايتىپ شىقپاعان. كاشافەتدين ارەڭ دەگەندە جاعاعا شىعىپ، ءشايحۇللا ۇشتى-كۇيلى عايىپ بولعان. ءۇش كۇن وتكەن سوڭ عانا ونىڭ دەنەسى ءديمنىڭ تومەنگى سالاسىنان قالقىپ شىققان. باسى سۋدىڭ استىنداعى ەسكى باعانانىڭ تۇبىرىنە سوعىلىپتى. سودان ەسىنەن تانىپ، باتىپ ولگەن.
رامازاننىڭ داۋسى تىنسا دا، ءسوزى مەن اۋەنى كوڭىلىمىزدە سايراپ قالدى.
كىسى كىرمەس، كىسى كورىنە...
— اسحات، ءاۋ، اسحات، — دەدىم مەن مۇڭايىپ قالعان دوسىما. — ويلاپ قاراساڭ، شايحى ءوزىنىڭ كورىنە ەمەس، اعاسىنىڭ كورىنە كىرگەن-اۋ. كاشافەتدين اعاي ولۋگە ءتيىس ەدى عوي.
— قايدان بىلەيىن، — اسحات باسىن شايقادى، — مۇنى مەن بىلمەيمىن. ۇلكەن شەشەڭنەن سۇرا. ادامنىڭ تۋۋى تۋرالى ءبارىن بىلەدى، ءولىم تۋرالى دا بىلەتىن شىعار.
ءبىراق ۇلكەن شەشەمنەن مەن مۇنى سۇرامادىم. ءولىم تۋرالى تاپتىشتەگەندى جاقتىرمايدى.
ءبىراز ءۇنسىز وتىرعان سوڭ اسحات ءبىر ءتۇرلى سىرلى ۇنمەن اڭگىمە باستادى.
— مەن ءقازىر ءوزىم ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىم جوق، وزگە ءبىر بالا ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن. ەشكىمگە جاريالامايتىن بولساڭ، ەكى ءتۇرلى سىرىمدى ايتام. ايتپاۋعا انت بەرەسىڭ بە؟
— نان ۇستايىن.
— سەن ءسىزدىڭ كوشەنىڭ باسىنداعى شىمقاي قارا شاشتى، قارا كوزدى فاريزا دەگەن جەتىم قىزدى بىلەسىڭ عوي. الگى ءۇيى بيىك...
— بىلەم.
— سول فاريزانى وگەي شەشەسى كۇن سايىن بالاعاتتاپ، سابايدى. مەن سياقتى ول دا باقىتسىز جان. ءبىز جەتىم فاريزا ەكەۋمىز مۇڭداسپىز. ماعان بۇل تۋرالى اناۋ اۋليە بۇلاقتىڭ قاسىنداعى قوس قايىڭنىڭ بىرەۋى ايتتى. جالعانداعى جالعىز ايايتىنىم تاپ سول قىز. ءوزىمدى دە سونداي اياپ كورگەن ەمەسپىن. ول جايىندا ولەڭ دە شىعاردىم.
بيىك-بيىك ىزمالا
زار جىلايدى قىز بالا.
زار جىلاعان قىز بالانى
ايايمىن دا قىزعانام.
— وسى ولەڭدى ايتامىن دا جىلايمىن.
— سەنىڭ جىلاعانىڭنان وعان نە پايدا؟
— ازىرشە تۇك پايدا جوق. ەرجەتكەن سوڭ مەن وعان عاشىق بولماقپىن. كۇندەردىڭ كۇنىندە، كوكتەمگى كۇن شىعىپ كەلە جاتقان ساتتە، مەن ونى جەتەكتەپ الامىن دا كۇنگە قاراي تارتام. ءبىز اردەن ورگە ورلەيمىز. توبەمىزدە قۇستار تولاسسىز سايراپ تۇرادى، الدىمىزدا كولبەڭدەگەن اق كوبەلەكتەر ۇشىپ، بىزگە جول سىلتەيدى. قۋانىشىمىزدى كورىپ، گۇلدەر باس يەدى، جىلان ىنىنە، قاسقىر ۇڭگىرىنە قاشادى. ءبىز دۇنيەنىڭ ەڭ شىرقاۋ شىڭىنا-قىزدار تاۋىنان دا بيىگىرەك تاۋ باسىنا شارىقتاپ شىعامىز، ءتىپتى كوكتىڭ ءوزى تومەندە قالادى. بۇدان كۇللى الەمنىڭ بارلىق اۋىلدارى، بارشا قالالارى كورىنىپ تۇرادى. تاۋدىڭ ءۇستى كوكوراي شالعىن، قالىڭ ءشوپ. ءسال ەڭكەيسەك، مۇلدەم كورىنبەي كەتەمىز. سول كوك شالعىندى بۇركەنىپ، قىزدىڭ سول جاق بەتىنىڭ الماسىنان ءسۇيىپ الامىن. سول بەتىندە ادەمى مەڭى بار...
— ءتۇۋ! تاپقان ەكەنسىڭ. — اسحاتتىڭ سۇيىسكەنى ماعان ۇنامادى. اسىرەسە قالىڭ شوپكە جاسىرىنىپ، بەتىن سۇيگىزگەن فاريزانىڭ قىلىعى تىپتەن ەرسى كورىندى.
— عاشىقتار ءسۇيىسۋى كەرەك. سۇيمەسە بولمايدى. مەن ءدال ءقازىر دەيمىسىڭ، وسكەن سوڭ... فاريزا جەتىم بولماسا، وگەي شەشەسى ونى جابىرلەمەسە، بالكىم مەن وعان عاشىق بولماس ەدىم... باقىتتى ادامعا مەنىڭ دە كەرەگىم ءبىر تيىن. الگى قوس قايىڭنىڭ بىرەۋى ماعان: "بىرەۋگە بىرەۋ كەرەك، قيسىققا تىرەۋ كەرەك" دەدى. فاريزا مەن مەنىڭ ءىسىم قيسىق. بىر-بىرىمىزگە تىرەۋ بولۋىمىز كەرەك. تەك ءبۇل جايىندا جان بالاسىنا جاريالاۋشى بولما ەندى.
— انت ەتتىم عوي، — دەدىم مەن، — نەمەنە، انتقا سەنبەيسىڭ بە؟
— سەنەمىن.
نەگە ەكەنىن قايدام، اسحاتتىڭ مىنا "سىرى" كوڭىلىمە قونا قويمادى. بىلەم، ول قالاسا فاريزانى ەڭ بيىك تاۋعا دا الىپ شىعادى، كۇن نۇرىنا دا ورايدى، سايراعىش قۇستاردى دا ۇستاپ بەرەدى وعان، بۇلاقتاردان ۇيرەنگەن اندەرىن دە شىرقايدى. كوكتەن اسىپ، شىعانعا شارىقتايدى. قۇدىرەتىندە شەك جوق ونىڭ.
ءبىراق الگى فاريزانى دا بىلەمىن. ونىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنان وتكەن سايىن تاقيامدى جوندەپ، قيعاشتاپ كيەمىن، مۇرنىمدى دا سيرەگىرەك تارتۋعا تىرىسامىن... بەكەر ايتتى اسحات ءبۇل "سىرىن". ءسۇمبىل قارا شاشتى، قارا كوزدى، سول بەتىندە قارا مەڭى بار جەتىم قىزدىڭ تەڭى ەمەس كورىنەمىن مەن سەبەبى، ءالى ازاپ شەگىپ كورمەپپىن.
قانداي قيىندىق كورسەم دە دوسىمنىڭ سىرىن جان بالاسىنا ايتپاسپىن اق تۇيەنى كورگەنىم جوق... مەنىڭ كوڭىلىمدە ارپالىسىپ جاتقان الاساپىران ويلاردى دوسىم سەزبەدى. ونىڭ ءوز قيالى ەزىنە جەتەتىن.
— قۇس بولساق، ءقازىر-اق ۇشىپ كەتەر ەدىك، — دەدى اسحات. — مەن ونى قالايدا كوندىرەر ەدىم.
— سەن قانداي قۇس بولۋدى قالايسىڭ-سۇڭقار ما، اققۋ ما، الدە قاراتورعاي ما؟ — دەدىم مەن. ول ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى دا، ءبىرازدان سوڭ جاۋاپ قايتاردى:
— جوق، مەن ءبارىبىر قۇس بولماس ەدىم. قۇسقا اينالسام، مەنى ىزدەپ كەلگەن قۇيىن تابا الماي، كەيىن قايتادى عوي.
— قانداي قۇيىن؟
— ەكىنشى سىرىم وسى قۇيىن. انتىڭدى قايتالا.
— نان ۇستايىن!
اسحاتتىڭ جۇدەۋ جۇزىنە قارادىم. ونىڭ كوك كوزدەرى ويعا تولى.
— مەن بۇل جەردە ەمەس، باسقا ەلدە-جىبەك مايسا، ءتاتتى جەمىستەر پىسكەن ساحارادا تۋعانمىن. ءبىر كەزدە قاتتى سۇراپىل سوعىپ، مەنى كوتەرىپ، اسقار تاۋلار، دارقان داريالار، قارا ورماندار اسىرىپ، وسىندا اكەلىپ تاستاعان. مەنىڭ ورنىما وسىدان باسقا بالانى ۇشىرىپ اكەتكەن. الگىگە راقات، ماعان بەينەت كورۋ ءۇشىن سولاي ەتكەن. مەزگىلى جەتكەندە ءبىزدى قايتادان الماستىرادى. جات جەردەن كەلمەگەن بولسام، مەنى جات ۇيانىڭ بالاپانى سياقتى وسىلاي شەتتەتەر مە ەدى؟ ءبۇل بەينەتتىڭ دە شەگى بار شىعار. اناۋ قايىڭدى كول جاقتان كوتەرىلىپ كەلىپ، مەنى الادى دا كەتەدى. داۋىل تۇرعان سايىن مەن قورانىڭ باسىنا شىعىپ، كۇتەمىن. تەك ازىرشە مەزگىل جەتكەن جوق. تاتاتىن ءدامىم بار، كەشەتىن وتىم بار، كورەتىن بەينەتىم بار.
مەنىڭ جۇرەگىم سۋ ەتتى.
— وندا سەنى پەرى ايىرباستاعان عوي... پەرىنىڭ بالاسى شىعارسىڭ
— جوق، پەرىنىڭ بالاسى اق ەمەس، قارا بولادى. ايتىپ تۇرمىن عوي، مەنى وزگە دۇنيەدەن، باقىتتىلار ەلىنەن اكەلىپ تاستاعان. مەنى تۇبىندە ىزدەپ تابادى...
بۇدان سوڭ دا تالاي سۇراپىل سوقتى، قۇيىن كوتەرىلدى، ءبىراق ءبارى دە مەنىڭ دوسىما تيمەدى. اسحاتتىڭ ەزى دە قايتالامادى ءبۇل اڭگىمەسىن. مەن دە قايتىپ ەسىنە سالمادىم.
تاعدىرمەن تالاسا تۇلەپ وستىك. بۋىنىمىز بەكىپ، قاناتىمىز قاتتى. اسحات ويلى، بايسالدى جىگىت بولدى. كىشكەنتاي كەزىندە اكەسى وعان: "شايتاننىڭ ساباعىنا جولاما!" دەپ مەكتەپكە بارۋعا تىيىم سالدى، كەيىن ءوزى دە ىقىلاستانبادى. شالا ساۋاتتى قالپىندا قالدى. ءبىراق بۇكىل اۋىلعا ءسوز تاپقىر، ءانشى، ءارى جىرشى اتاندى. اششى ءتىلى، وتكىر ءسوزى ءۇشىن تالاي تاياق جەدى. "جازىقتى جانعا جازا كوپ" بولسا دا ول ءتىلىن تىيمادى، ايتقانىنان قايتپادى.
ءبىر زاماندا كۇللى ەل ۇستىنە زۇلمات قارا قۇيىن ءتوندى. ول جىگىتتەردى ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ، قيانعا اكەتتى. باقىت ەلىنەن ەمەس، باقىتسىزدىق ەلىنەن كەلگەن ءبۇل الاپات. ول كەرىسىنشە، ءبىزدى راقات دۇنيەسىنەن ءقاۋىپ دۇنيەسىنە لاقتىردى. جىبەك مايسا، عازيز اتامەكەن اسحاتقا سوندا ەرەكشە ىستىق سەزىلدى. سول سۇراپىل شايقاستاردا شىڭدالدىق. ءبىرىمىز اجالعا كەزىكسەك، ءبىرىمىز داڭققا بولەندىك. ءبىراق تۋعان توپىراعىمىزدىڭ ىزگى نۇرى بارىنەن بيىك كوتەرىلىپ، تىرىلەردىڭ رۋحىنا، ولىلەردىڭ قابىرىنە شۇعىلا شاشتى.
كوبىمىزدى وتتى قۇيىن يت ارقاسى قيانعا الىپ كەتتى. اسحات تا حابار-وشارسىز عايىپ بولدى. جوق، بۇعان سەنە المايمىن. ول حابارسىز كەتەتىن جان ەمەس. مۇمكىن، ونىڭ كوك كوزدەرى كوگىلدىر اسپانعا قوسىلىپ كەتكەن شىعار. ولگەندە ول جەردە تىپىرشىپ، جيىرىلىپ ولمەگەن بولار: ات ۇستىنەن ۇشىپ تۇسكەن شىعار، الدە ۇشاقتا سامعاپ كەلە جاتقاندا اۋەدە لاپىلداپ جانىپ كەتكەن بولار. ول اڭقىلداعان، سۇلۋ ادام ەدى. جالتىراق ەمەس، حاس سۇلۋ ەدى. اق كوڭىل اسىل ادامنىڭ جامان ءولۋى مۇمكىن ەمەس. ول اقىن ەدى. اقىننىڭ جامان ءولۋى مۇمكىن ەمەس.
اسحاتتى زامان تۇڭعيىعىنا ءبىرجولا باتىپ كەتتى دەسەم، كوپ جىل وتكەن سوڭ ول تۋرالى كوزگە كورىنبەس جەل سياقتى، قۇلاق ەسىتپەس نۇر سياقتى ءبىر حابار ەل ىشىنە تولقي تارادى. بۇل حاباردى عارىشقا جول اشقان ەرلەردىڭ بىرەۋى جەتكىزگەن كورىنەدى. سول عارىشتان كەلگەن ازامات شىرقاۋ شاعانداعى گالاكتيكالاردىڭ بىرىندە پلانەتادان — پلانەتاعا سەكىرە اتتاپ جۇرگەن اق باستى، كوك كوزدى، سىڭار قۇلاق جاس جىگىتتى بايقاپ قالعان. قولىندا لاپىلداعان شىراعى بار ەكەن. سول شىراعىمەن جىگىت جاھانداعى سونگەن جۇلدىزداردى بىرتىندەپ قايتا جاندىرىپ، ءسونىپ بارا جاتقاندارىنا وت تامىزىپ ءجۇر ەكەن. بۇعان كامىل سەنۋگە بولادى. ويتكەنى ول اقىن ەدى. دەمەك، اقىن ءوزىنىڭ باستى ىسىمەن اينالىسقانى عوي...
You Might Also Like
-
— اناۋ ەشكى تەرىلەرىن تالىپكە اپارىپ بەرۋ كەرەك ەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، ءوزى كورىنبەيدى، — دەدى اكەم تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە. ءوزى ارباعا ات جەگىپ، الدەقايدا كەتىپ قالدى. اعايلارىم مەن كى...
