ۋولتەر ايزەكسەن جازىپ شىققان البەرت ەينشتەيننىڭ عۇمىرناماسى ۇلى فيزيكتىڭ ينتەللەكتۋالدىق جەتىستىكتەرىن عانا ەمەس، سونداي-اق ونىڭ جەتىستىكتەرىنە جاناما قاتىسى بار جايلاردى دا: اتاق-داڭقىن، سوعىسقا قارسى قام-قارەكەتىن، وتباسى وشاق قاسىنداعى قيىندىقتارىن دا قامتيدى. الايدا، ەڭ قىزىقتى مالىمەت ەينشتەيننىڭ قالاي وقىعانى جونىندە ايتىلاتىن جەرىنە قاتىستى.

ەينشتەين قانشالىقتى اقىلدى بولدى؟

ونىڭ ماتەماتيكا/فيزيكانى «ۇشكە» ءبىلىپ، ماتەماتيكا مەكتەبىن بىتىرە الماعانى ەينشتەين جايىندا ەڭ كوپ ايتىلاتىن اڭگىمەلەردىڭ ءبىرى. بۇل راسىندا بولعانى-بولماعانىنا قاراماستان، اڭىزعا اينالىپ كەتەتىن قاۋەسەت تاريحتاردىڭ ءبىرى.

ءبىراق بۇل شىندىققا جاناسپايدى. ەينشتەين كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ-اق ماتەماتيكاعا وتە جەتىك بولعان. ەينشتەيننىڭ ءوزى «مەن ماتەماتيكادان ەشقاشان قۇلاپ كورگەن ەمەسپىن. ون بەس جاسقا دەيىن ديففەرەنسيالدىق جانە ينتەگرالدىق تەڭدەۋلەردى يگەرىپ الدىم» دەيدى. الايدا، ول ۋاقىتتا ەينشتەين ءالى كەمەڭگەر بولىپ سانالمايتىن. ايتپاقشى، ينتەرنەتتەگى ىزدەۋ جۇيەسىنە «Albert Einstein's matriculation certificate 1896» دەپ جازساڭىز، ونىڭ ديپلومىنىڭ فوتوسۋرەتىن ەش قيىندىقسىز-اق تاۋىپ الاسىز.

ەينشتەين ماتەماتيكا مەن فيزيكانى قالاي وقىدى؟

ەيشتەيننىڭ فيزيكاعا قوسقان ۇلەسىن ەسكەرسەك، بۇل ورىندى سۇراق. مۇندا ايزەكسەننىڭ كىتابىندا ايتىلاتىن ەينشتەيىننىڭ كەيبىر ءادىس-امالدارى.

①

وقىپ-ۇيرەنۋ مەكتەپكە بارۋعا ەمەس، قيىن پروبلەمالاردى شەشۋگە بايلانىستى

اتاعى جەر جاراتىن عالىم بەرگەن تاپسىرمانى جاتتاپ الىپ ءجۇرۋدى جانە ساباققا بارۋدى سۋقانى سۇيمەيتىن. ءوزى ايتقانىنداي، «مەن ۇيدە كوپ وينادىم جانە تەوريالىق فيزيكا مايتالماندارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىدىم».

ون ەكى جاسار كەزىندە ونىڭ «اريفمەتيكاداعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن اعىتۋعا يكەمدىلىگى بولدى» جانە ونىڭ اتا اناسى وعان جازداي وقىپ زەردەلەۋىنە بولاتىن وزىق ماتەماتيكالىق وقۋلىقتى ساتىپ الىپ بەردى.

ول كوپشىلىك بارعانىنداي ساباققا قۇر بارىپ جۇرمەدى، ول فيزيكانى وقىدى. ول ءوز بەتىمەن يدەيالاردى جانە تەڭدەۋلەردى ەرمەك قىلدى. سول كەزدىڭ وزىندە «تىڭداعانشا ىستە» ونىڭ باستى قاعيداتى بولدى.

②

ءسىز ءبىر نارسەنى دالەلدەي الساڭىز، وندا شىنىمەن-اق ونى بىلەسىز

ءبىر نارسەنى ءتۇسىنىپ العانىڭىزدى قايدان بىلەسىز؟ ەينشتەيننىڭ ءادىسى كەز كەلگەن پايىمدامانى ءوزى دالەلدەۋگە تىرىسىپ كورۋىندە ەدى. ءبارى ونىڭ كىشكەنتاي بولعان، ياكوب كوكەسى «پيفاگور تەورەماسىن دالەلدە» دەپ ۇران تاستاعان، كەزدە باستالدى.

ەينشتەين بىلاي دەپ ەسىنە العان ەدى: «كوپ كۇش-جىگەرىمدى جۇمساپ جاتىپ، ايتەۋىر ءۇشبۇرىشتار سىقىلدى فيگۋرالار نەگىزىندە مەن ول تەورەمانى اقىرى «دالەلدەدىم».

ايزەكسەننىڭ تۇسىندىرۋىنشە ەينشتەين تەوريالاردى وزدىگىنەن دالەلدەۋگە تىرىسىپ ءجۇرىپ، ولارعا شىنىمەن دەن قويدى. كادىمگى جولمەن ەينشتەيننىڭ قارۋىنا اينالعان فيزيكانى زەردەلەۋدەگى بۇل ءتاسىل ءبارىنىڭ ءىش قۇرىلىسىن بىلۋگە دەگەن اۋەستىگى مەن «تابيعاتتى سالىستىرمالى تۇردە قاراپايىم ماتەماتيكالىق قۇرىلىم ارقىلى ءتۇسىنىپ الۋعا بولادى» دەگەن سەنىمىنىڭ ارقاسىندا پايدا بولدى.

وسىنىڭ وزىنەن-اق ايگىلى عالىمنىڭ ايرىقشا ىنتا-اۋەستىگى مەن ينتۋيسياسى بولعانى انىق بايقالادى. ولار ينتەلەكتتەن گورى كوبىرەك بولعان بولۋى دا مۇمكىن.

③

ينتۋيسيا ءمان-ماڭىزى تەڭدەۋلەردەن دە ارتىق

ءيا، ونى ءينتۋيتيۆتى فيزيك دەپ اتاعان دۇرىسىراق بولار ەدى. وعان فيزيكادا ينتۋيتيۆتىك ءتاسىلدى قولدانۋعا جەتەلەيتىن اارون بەرشتەينىڭ كىتاپتارىنىڭ ىقپالى زور بولدى. ولار «قيالداعى عارىش ارقىلى ساياحات» نەمەسە «جارىقتىڭ جىلدامدىعى» تاقىلەتتەس ويدان شىعارىلعان سۋرەتتەرگە تولى بولدى.

ەينشتەيش ينتۋيسياسىن قالاي دامىتقان ەدى؟ ونىڭ بۇل جونىندەگى ويلارى ينتۋيسيا — جاس كەزدەگى ينتەللەكتۋالدىق تاجىريبەنىڭ ناتيجەسى دەگەنگە كەلىپ سايادى. ونىڭ كىشكەنتاي كۇنىندە قالىپتاسقان تەورەمالاردى دالەلدەۋ مەن كۇردەلى پروبلەمالاردى شەشۋ ادەتى ءوزىنىڭ قيالىندا ابستراكتتى-ۆيزۋالدىق بەينەلەردى جاساپ وتىرۋ قابىلەتىنە سەپ بولدى.

④

ويلانۋ تىنىش كەڭىستىك پەن تەرەڭ زەيىندى قاجەت ەتەدى

ەينشتەيننىڭ ادام سەنگىسىز قابىلەتى بولدى. ونىڭ بالاسىنىڭ جازۋىنشا: «ەڭ قاتتى جىلاعان بالانىڭ داۋىسى دا اكەمنىڭ مازاسىن الا المايتىن. ول جان-جاقتاعى شۋدىڭ دەڭگەيىنە كوڭىل بولمەي جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەتىن».

بەرندەگى پاتەنتتىك بيۋرودا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزى تۋرالى فيزيكتىڭ ءوزى بىلاي دەيدى: «مەن بۇكىل جۇمىسىمدى 2-3 ساعات ىشىندە تىندىرىپ تاستايتىنمىن. قالعان ۋاقىتتا ءوزىمنىڭ يدەيالارىمدى جەتىلدىرۋشى ەدىم». وسى ۋاقىتقا دەيىن دامىتىپ كەلگەن ادام نانعىسىز زەيىن قويا بىلۋشىلىگى شارىقتاۋ شەگى (كۋلميناسياسى) «ادامدى ابدەن قالجىراتقان ءتورت اپتالىق ەستەن اداسۋشىلىق» بولعان جالپى سالىستىرمالىق تەورياسىن ەڭسەرۋگە كومەگى ءتيدى. الايدا، بۇل ونىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتتى.

نە دەسەك تە، دەن قويۋشىلىق پەن جالعىزدىققا دەگەن قۇشتارلىعى وعان تالاي شىڭداردى باعىندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.

⑤

ويشا جاسالعان تاجىريبەلەر ارقىلى يدەيالاردىڭ ءمانىن اڭعارۋعا بولادى

ەينشتەين ويشا جاسالاتىن تاجىريبەلەردىڭ ناق جانكۇيەرى بولدى. وعان ەش شىعىندالۋدىڭ قاجەتى جوق جانە ولار وتە جىلدام جاسالۋشى ەدى. ونىڭ ەڭ تانىمال تاجىريبەلەرى «ەينشتەين پارادوكسى» مەن «ەگىزدەر پارادوكسى» بولدى.

بارلىق ويشا تاجىريبەلەرى، ءوز كەزەگىندە تەوريالارمەن جانە پروبلەمالارمەن اينالىسۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنەتىن، فيزيكانى ينتۋيتيۆتىك تۇرعىدا ءتۇسىنۋ نەگىزىندە كۇرىلعان ەدى.

⑥

شابىت دوستارمەن سەرۋەن قۇرىپ جۇرگەندە كەلەدى

جالعىز قالۋ مەن ءبىر نارسەگە عانا زەيىن قويۋشىلىق ەينشتەيننىڭ وقىپ، فيزيكامەن اينالىسۋىنىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرى بولسا دا، كۇرعان اڭگىمە-دۇكەندەر مەن سەرۋەندەرى ونى وتە ءجيى شابىتتاندىرىپ وتىردى.

حوتيا ۋەدينەنيە ي سوسرەدوتوچەننوست بىلي ۆاجنىمي كومپونەنتامي توگو، كاك ەينشتەين ۋچيلسيا ي زانيمالسيا فيزيكوي، وچەن چاستو يمەننو بەسەدى ي پروگۋلكي س ليۋدمي پريۆوديلي ەگو ك وزارەنيام.

ەسكى دوسى ميكەلە بەسسومەن قۇرعان سەرۋەنى بۇنىڭ ەڭ بەلگىلى مىسالى بولا الادى. ارنايى سالىستىرمالىق تەورياسىمەن باسىن قاتىرىپ جۇرگەن كەزدە ول، سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، دوسىنا تەوريانى تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ كەلە جاتقان. تاۋى شاعىلعان ول مويىعانىن مالىمدەگەن. الايدا، كەنەتتەن وعان وي كەلدى — ەرتەسى كۇنى ول بەسسوعو پروبلەمانى تولىقتاي شەشكەنىن ايتقان ەدى.

يدەيالاردى باسقالارمەن ءبولىسىپ، ولاردى داۋىستاپ تالقىلاۋ كەزىندە ءجيى-جيى جاڭا يدەيالاردى تابۋعا بولادى.

⑦

بۇلىكشى بولىڭىز

ەينشتەين ەشقاشان كونفورميست (بارىنە كەلىسۋشى) بولعان ەمەس. ونىڭ بۇلىكشىلىك رۋحى باستاپقى اكادەميالىق مانسابىنا كەسىرىن تيگىزدى، ءبىراق ۇلكەن-ۇلكەن جاڭالىقتاردى اشۋىنا سەپتىگىن دە تيگىزدى.

ول فيزيكادا قابىلدانعان بارلىق قاعيدالار مەن داستۇرلەردىڭ جەتەگىندە كەتىپ قالعان جوق. ول، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، باسقاشا پىكىردى جاراتپايتىن نەمىس ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جاقسى كورمەدى. ءسىز ەينشتەيننىڭ عۇمىرناماسىن وقىپ-بىلە باستاعان كەزىڭىزدە «ول كىسىمەن ينتەللەكت تۇرعىسىندا تەڭەسە الۋىڭىز نەعايبىل، ءبىراق ءوز بويىڭىزدا ەينشتەيندىك تاباندىلىق پەن بىلۋگە قۇمارلىقتى دامىتىپ الۋىڭىزعا بولادى» دەگەن ماڭىزدى ويعا كەلۋىڭىز مۇمكىن.

ىسكە ءسات!

---