سىرلاسۋ رەتىندە
مەنىڭ «ەسىمدەگىلەر» دەپ جازىپ جۇرگەندەرىم ءقازىر قالىڭ كىتاپ بولىپ، وسى جيناعىمنىڭ ءبىر تومىنا اينالىپ وتىر. سوندىقتان كىرىسپەگە ءومىر تاريحىمدى بايانداپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى. ويتكەنى، «ەسىمدەگىلەردە» مەنىڭ ءومىرىم تۇگەل قامتىلعان.
ال جازۋشىلىق جولىمنىڭ كەيبىر كەزەڭدەرى تۋرالى سىرلاسۋ ابدەن كەرەك.
اتاقتى پاۋستوۆسكيي:
«ورىس ءتىلىنىڭ اۋەندىلىك بايلىعىنىڭ بارلىق قۇدىرەتى ماعان ولەڭ ارقىلى اشىلدى. بىلاي قاراعاندا ول سوزدەر ولەڭدە جاي عانا، قاراپايىم ايتىلا سالعانداي عوي. ءبىراق سونىسىنىڭ ءوزى عاجاپ دۇنيە ەمەس پە؟ كوپىرشىگەن تاسقىن اعىنى اعاش بۇتاعىن قالاي قاعىپ الا جونەلسە، ولەڭ سوزدەردى دە مەنى سولاي جۇلىپ الا جونەلگەن. مەن توڭىرەگىمدى تۇگەل ولەڭنىڭ ءمولدىر زاتتارى ارقىلى كورەمىن»، - دەپتى.
پاۋستوۆسكيي تۋعان انا ءتىلى تۋرالى ايتىپ وتىر عوي. مەنىڭشە ءاpكىمدەر-اق ءوز ءتىلى تۋرالى وسىلاي سويلەيدى.
عابدوللا توقاي:
«ەي تۋعان ءتىل، ەي ماتۋر ءتىل،
اتكام - انكامنىڭ ءتىلى.
دۋنيادا كوپ ءنارسا ءبىلدىم
سين، تۋعان ءتىل ارقىلى»، -
دەپ تە سوندىقتان ايتقان.
ەكى جازۋشىنىڭ دا تۋعان ءتىل تۋرالى بۇلاي سويلەۋلەرىندە ءبىر سەبەپ بار. ول بارلىعىمىزعا بىردەي ۇعىمدى ورتاق سەبەپ.
كەرىپ وتىرسىزدار، تاتاردىڭ ۇلى اقىنى دا ءوز تىلىنە اتا-اناسىنىڭ ءتىلى بولۋىمەن قاتار سۇلۋ جانە ۇستاز بولعاندىعى ءۇشىن عاشىق. ول دا بۇكىل دۇنيەنى، ول دۇنيەدەگى قۇبىلىستار مەن زاتتاردى تاتار ولەڭىنىڭ ءمولدىر جاۋھارلارى ارقىلى قابىلداعان، ۇلى بولمىستى ءوز ءتىلىنىڭ كورسەتۋى بويىنشا تانىعان.
مەنىڭ ءوز بولجالىم مەن سەنىمىمشە دە: ولەڭ ءتىلدىڭ سوعىپ تۇرعان جۇرەگى، ءجۇرىپ تۇرعان قانى سەكىلدى. سوندىقتان دا ءتىل مۇزدامايدى، ولمەيدى.
ۇلكەن الەمدىك ومىردەگى قيمىل، ىرعاق سياقتى، تىلدە دە ماڭگى توقتالمايتىن قيمىل - ىرعاق، بار. سولاردى الدىمەن سيپاتتايتىن ەلەڭ. بارلىق ومىردە دامۋ، جىلىلىق بار سياقتى ءتىلدىڭ. دە باياۋ سەزىلەتىن دامۋى، جىلىلىعى بار. ونى دالەلدەيتىن دە ولەڭ.
ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دە سونداي. «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، - دەپ اباي سوندىقتان ايتقان.
ادام قىزىق قوي، مەن كەيدە ويلانىپ جاتقاندا تالاي نارسەلەر ەسىمە تۇسەدى. نەعۇرلىم كوپ ويلانسام، سولعۇرلىم قۋانامىن. ويتكەنى، تالاي-تالاي جارىق سۋرەتتەر، ىستىق كەزدەسۋلەر كوز الدىمنان وتەدى. مەن قۋانعاننان ەلىگىپ باسىمدى كوتەرەمىن. وسىنداي تۇستا ءتىپتى سوناۋ بەسىكتەگى، جورگەكتەگى كەزىم دە ەستە ساقتالعانداي سەزىنەمىن. مۇمكىن، مەن شەشەمنىڭ، سوزىنە تۇسىنبەگەن بولارمىن. ءبىراق ونىڭ ءۇنى، ءانى ەسىمدە بولۋى كەرەك. مەنى سول ادەمى ءۇن، كۇيلى سوزدەر عاجاپ ىرعاعىمەن تەربەمەسە، شايقاماسا ۇيىقتاماعان بولار ەم عوي. مەن ءاربىر جىلاعاندا، شەشەمدى شاقىرعاندا سولاردى ساعىنىپ شاقىرعان بولۋىم كەرەك. سول ادەمى ءۇن، كۇيلى سوزدەرمەن قايتا تابىسقاندا جۇبانعان بولۋىم كەرەك. مەن وسىعان سەنەمىن.
ءبىز ولەڭ دەسەك، پوەزيا تۋرالى سويلەسەك ۇلى جىراۋلاردان باستاپ ابايلاردى ايتا باستايمىز. شىنىندا ءبىز ولارعا كەيىن سابيلىك جاستان اسقان سوڭ كەزدەستىك قوي. ال، ولارعا دەيىن شە؟
ءبىز «اپا»، «كوكە»، «اتا»، «اجە» دەگەنگە تۇسىنگەننەن - اق ەلەڭنەن قۇلاعىمىز ءبىر بوساپ كوردى مە؟ ميىمىزعا دا ولەڭ ۇيالاي باستاعان جوق پا؟ سودان باستاپ بىزگە، وسى بارلىعىمىزعا بار دۇنيە ولەڭ سيقىرلارى، پاۋستوۆسكييشە ايتقاندا: «ولەڭنىڭ ءمولدىر زاتتارى» ارقىلى تانىلدى عوي.
مەنىڭ ويىمشا قازاقتىڭ ولەڭ سوزدەرى انگە (مۋزىكاعا) قوسىلۋشى عانا ەمەس، ەندى ءوزى تۋعىزۋشى دا سياقتى. كەيدە ءانىن بىلمەي-اق ءبىر قىزىق، كۇيلى ولەڭدەردى.ەسىنە الساڭ، جەل سياقتى ما، ورمانداعى ىزىڭ، قامىستاعى سىلدىر سياقتى ما ءبىر عاجاپ جۇمباق، ءۇن كوز الدىڭدا ىرعالا جونەلمەي مە؟ - ءيا سويتەدى.
كەيبىر جۇمباق، جاڭىلتپاش، ايتپەسە كۇلدىرگى ءۇشىن ايتىلعان سوزدەر قۇلاعىمىزعا ءوز مۋزىكاسىمەن قۇيىلادى.
سىلدىرامانىڭ ار جاعىندا،
سالدىرامانىڭ بەر جاعىندا.
ماڭىرامانى ۇلىما جەپ جاتىر..، -
وسى جۇرتتى كۇلدىرەتىن، قۋانىشقا بولەيتىن اڭگىمەنى مەن دە ءبىر جاپىراق - بالا كەزىمدە ەستىگەنمىن. بۇل نە دەگەن قىزىق دۇنيە دەپ ىشتەي تاڭدانعانمىن.
سول ءسابي شاعىمدا ەسىمدى قالعان مىنا ءبىر شۋماق ولەڭ بۇگىندە جۇرەگىمدە ۇيالاپ جاتىر:
سىلدىر - سىلدىر قامىسقا سىرعام ءتۇستى، جار-جار،
سىرلاسپاعان جات ەلگە اپام ءتۇستى، جار-جار،
اپام ءۇشىن قابىرعام قايىسادى،
قولىمداعى قوس جۇزىك مايىسادى، جار-جار،
ءالى كۇنگە دەيىن وسىلار ويىما - تۇسسە بالاشا قۋانامىن. ويتكەنى، ماعان سوناۋ كەزدەگى ولەڭ گاۋھارلارى ارقىلى كورىنگەن عاجايىپ سۇلۋ، ەرتەگى دۇنيەلەر قايتا ەلەستەيدى. ءبىر ءتۇرلى ەلىگەمىن:
سىلدىرامالاردان وتكىم كەلەدى،
سالدىرامالارعا جەتكىم كەلەدى،
دالامداعى ماڭىراما ما، ۇلىما ما...
دەگەن عاجايىپ جانۋارلاردى كورگىم كەلەدى. اپكەمنىڭ سىرعاسىن ىزدەگىم كەلەدى. وسىنىڭ ءبارى سويلەپ تۇرعان سۋرەتتەر، ومىردە ەشكىم كورمەگەن حايۋاندار ەمەس پە؟ اپكەمنىڭ سىرعاسى قانداي سيقىرلى. ول تابىلماسا دا ۇلكەن قايعى عوي.
وندا اسەم جىگىت:
داريانىڭ ارجاعىنان كوردىم سەنى،
سىرعاڭدى قايىق قىلىپ وتكىز مەنى، -
دەپ كىمگە ەركەلەيدى؟
ولەڭ، سوزدەر ءبىزدىڭ ەكىنشى انامىز، ەكىنشى ۇستازىمىز. ول سوزدەر بولمىستاعى كورىنىستەردى قايتادان سىرلى بوياۋىمەن جازىپ شىققان سۋرەتشى - حۋدوجنيك. ول ءوزىنىڭ قۇدىرەتتى سيقىرىمەن سول كادىمگى كورىنىستەردەن فانتاستيكا جاسايدى، ءبىزدى سولاي تانۋعا ۇيرەتەدى. سول ۇيرەنگەندەرىمىزدى وزگەلەرگە قالاي تانىتۋدى ۇيرەتكەن دە بىزگە وسى ولەڭ سوزدەر. ولەڭ ءوزىنىڭ تاڭعاجايىپ سيقىرلى سوزدەرىمەن، تەڭدەسسىز ونەرىمەن ءبىزدىڭ، ءارقايسىمىزدى قازاق قىپ، سۋرەت سالا بىلەتىن ادام ەتىپ شىعاردى.
ادەتتە، بالالىق شاعىڭدى اڭساپ، سول ءبىر ءتاتتى كەزىڭ، تاماشا كۇندەرىڭ سياقتى كورىنەتىن كەزەڭدى جىرلاساڭ كەيبىر سىنشى جولداستار كۇلە باستايدى.
— اڭساپ وتىرعانىڭ جالاڭ اياق - جالاڭباس جەتىم شاعىڭ. با؟ قارا نان تىسىڭە تيمەي، تۇسىڭە ارەڭ كىرگەن شاعىڭ با؟ بۇل قاي ارمان؟ بۇل نەنىڭ يدەاليزاسياسى، — دەيدى، شىن دوستىق جۇرەكتەن. مۇندا ۇلكەن دۇرىستىق، شىندىق بار. مەنىڭ بالالىعىم وزگە قۇربى -قۇرداستارىم سەكىلدى جۇدەۋ-جاداۋ وتكەنى راس، قارا ناننىڭ تۇسىمە كىرمەگەنى دە راس. ءبىراق ويلاڭىزدارشى، مەنىڭ اڭسارىم سول جۇدەۋ-جاداۋلىق پا ەكەن؟
مەن «ولەڭنىڭ سيقىرلى ءمولدىر زاتتارى» ارقىلى ەڭ العاش تانىعان، العاشقى قابىلداعان عاجايىپ فانتاستيكالىق دۇنيەمدى ىزدەپ وتىرعام جوق پا؟ بۇل مەنىڭ ومىردەگى بارلىق بولمىستار، بارلىق قۇبىلىستار مەن كۇناسىز، اق جۇمىرتقاداي پاك كەزىمدە تابىسقان شاعىم ەمەس پە؟ ول مەنىڭ ءبىر-اق رەت كەلىپ وتكەن، كورگەن تۇستەي جوعالعان قاناتتى بالالىعىم ەمەس پە؟ ەگەر سىنشى بالالىق شاعىن ءدال وسىلاي وتكىزگەن بولسا، اقىن «ساعىنىشىن» دۇرىس قابىلدايدى. ءوز جانىنىڭ كۇيىندەي، ءوز جۇرەگىنىڭ سىرىنداي قابىلدايدى. بۇل قازاق اقىندارىمەن سىنشىلارىنىڭ اراسىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن باقىتتى كەزەڭ.
ارينە، ءبىز تۋا سالا سويلەپ كەتپەدىك. ءوز ويىمىزدى، ءوز سەزىمىمىزدى وزگەلەرگە جەتكىزۋ ءۇشىن بىردەن اعىل-تەگىل قۇيىلىپ كەتە العان جوقپىز. ءبىز انا تىلىمىزدەگى نە ءبىر عاجاپ نارسەلەردى كادىمگى جاراتىلىستاعى بار نارسەلەردەي (تاۋ، بۇلت، جەر، ادام، ورمان سياقتى)، بولماۋى مۇمكىن ەمەس زاتتارداي كوردىك.
— انەكي اپپاق قار.
— انەكي جاپ-جاسىل شالعىن - دەۋشى ەدىك قوي. سول سياقتى:
— انەكي، قوبىلاندى!
— انەكي، الپامىس! - دەدىك. ولار ءبىزدىڭ جاس قيالىمىزدا ارىدەن كەلگەن ەمەس، امبە كەزدە جۇرەگىمىزدە جۇرگەن، قاسىمىزدا تۇرعان وراسان قايراتتى، ەسەپسىز مەيىرىمدى، ءبىزدى شەكسىز قىزىقتىراتىن تۇلعا بوپ تۇرادى دا قويادى.
شالكەز جىرىنداعى:
الداسپان قىلىش سۋىرعان،
اجالعا قارسى جۇگىرگەن.
جاۋرىنىنا قاندى جەبە سىيماعان،
جاعاسىنا ادام قولى تيمەگەن،
ايتپەسە:
اتقان وعىن وزدىرعان،
دۇسپاننىڭ توبىن توزدىرعان، -
دەگەن سياقتى ونداعان سۋرەتتەر جادىمىزدا. سونىڭ ءبارىن ميىمىزعا قۇيعان قازاق، جىرى -ونىڭ سۋرەتكەر ولەڭ سوزدەرى - ءبىزدىڭ رۋحاني ءتاڭىرىمىز.
ءبارىمىزدىڭ دە اكەمىز بولعان. مەنىڭ اكەم ەرتە ولگەندىكتەن جادىمدا سۋرەتى ساقتالماپتى.
ەسىمدە جوق شىن سۋرەتى،
اكەم مەنىڭ قانداي كىسى.
تەك ەلەستەي بۇلدىرلايدى
الدە كىمنىڭ كولەڭكەسى.
ايتسە دە اكەم قانداي كىسى ەدى، ەركەك ەدى-اۋ دەپ ماقتانعىم كەلەدى،
قوڭىراۋلى نايزا وڭگەردىم،
جەتىمدەرگە جەم بەردىم.
جەرسىزدەرگە جەر بەردىم، -
دەگەن ماحامبەت، سول مەنىڭ اكەم ءتارىزدى.
جاڭا عانا شالكەز كورسەتكەن ادام دا ءيا مەنىڭ اكەمنىڭ ءوزى، ءيا سونىڭ جاقىندارى بولۋ كەرەك.
گرەكتەر سۇيىكتى گەرويلارىنىڭ كوبىن جارتىلاي ادام، جارتىلاي قۇداي رەتىندە بايانداعان عوي. سوندىقتان شىعار، ولاردىڭ تۇلعالارى اسا ءىرى، قيمىلدارى وراسان. ءىرى تۇلعالاردىڭ يدەيالارى دا ءىرى بولادى ەكەن: جارىقسىز قالعان، سۋىق دۇنيەدە جاۋراعان ادامدارعا وت بەرەم دەپ كۇرەسىپ جۇرەدى، بارىنشا ەجەت، بارىنشا شىدامدى پرومەتەي ءوزى تاسقا تاڭۋلى قالسا دا يدەياسىنان قايتپايدى عوي.
مەن دە قارشادايىمنان ءدال وسىنداي، گرەكتەردىڭ كىشىگىرىم قۇدايلارىنداي:
اجالعا قارسى جۇگىرگەن..
اتقان وعىن وزدىرعان...
قوڭىراۋلى نايزا وڭگەرگەن
قازاقتاردىڭ جارتى قۇدايلارىنىڭ ورتاسىندا تۋىپ وسكەندەيمىن. راسىندا دا سولاي عوي قاراڭىزدارشى.
ءبىز قوبىلاندىنى ەپوستىڭ باتىرى دەگەندى كەيىن عالىمداردان ۇيرەنگەن سوڭ ايتىپ ءجۇرمىز. ماعان قوبىلاندى ەس بىلگەلى - اق ءوز اۋىلىمىزدىڭ، ءوز قاۋىمىمىزدىڭ ءبىر ۇلى ادامى سياقتى بوپ كەتكەن-دى. ءالى سونداي.
مەن قوبىلاندىنىڭ ەنشىلەسى ءتارىزدىمىن، سان رەت ونىڭ الىس جولدان تەرگە شومىپ قايتقان تايبۋرىلىن دا سۋىتقانمىن. انالىقتىڭ جالعىز ۇلىنا جاقسى تىلەك تىلەگەنى دە ەسىمدە. قۇرتقا جەڭەشەمنىڭ جول شەتىنە تەلمىرە قاراپ باتىرىن كۇتكەنى دە ەسىمدە. باتىر كەيدە كۇتكەن جارىنا كۇلىم قاعىپ، كوڭىلدى ورالسا، كەيدە اۋىر سوعىستان ساۋىتى دال - دال، دەنەسى قان-قان بوپ قايتاتىن. سونىڭ بارىندە دە قۇرتقا كۇتىپ الاتىن.
سول ەلىم، اتا-انام، جارىم دەگەن باتىر بۇگىن دە. ۇلى وتاننىڭ شەگىندە، جاۋدىڭ وتىندە، ەلىنىڭ، ماحابباتىنىڭ كۇزەتىندە تۇرعان سياقتى. مەن كەيدە سوعان قاراپ وتىرىپ تا سويلەپ كەتەمىن.
بۋرىلىن قارا استىندا شاپشىپ ويناعان،
كورسەم دەپ تۇر ول كۇركىرەگەن مايداندى.
كىرەدى ءقازىر قاپ-قارا بۇلتقا قايناعان،
اعىزىپ قاندى، سالادى جاۋعا ويراندى.
كۇن باتسا دا، ول باتپايدى، سونبەيدى،
قاس قارايا ءوزى دە قان بوپ قايتادى.
قىز قۇرتقاسىن قۇشاقتاپ قانا وتىرىپ،
قينالعانىن كۇبىرلەپ قانا ايتادى.
ال، قۇرتقا شە؟
قارا كوزى مولدىرەپ،
قىزىل ەرنى ۇلبىرەپ،
سۇيەيدى دە سۇيگەنىن،
كورسەتپەيدى كولەگەيلەپ
اق ءجۇزىنىڭ ىستىق جاسقا كۇيگەنىن.
مەن بۇل ءۇزىندىنى ەڭ اسىلدارىمنىڭ ءبىرى بولعان سوڭ كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىن، بۇل مەنىڭ ءسابي كۇننەن باستاپ قيالىما ۇيالاعان، ىشىمە قازاق ولەڭى بوپ كىرگەن جارىقتاردىڭ ءبىر ۇشقىنى. بۇل مەنىڭ سول ءسابي كۇندەردە كەۋدەمە ەنگەن، جۇرەگىمە قوناقتاعان كىشكەنە عانا ولەڭ قۇسىنىڭ سىلكىنىپ قالعانداعى ءبىر سىبدىرى. ءسويتىپ بۇل يدەاليزاسيا ەمەس، وتكەندى، وتكەننىڭ «بالپاڭ باتىرىن» ارمانداۋ ەمەس.
ەپوس ءوزىنىڭ ۇشقىر ىرعاعىمەن، وت شاشقان سيقىرلى سوزدەرىمەن جاس ۇلانىن ءوز الەمىنە كىرگىزەدى دە، وعان ءوزىنىڭ اسپان - جۇلدىزدارىن، ورمان - تاۋلارىن، تەڭىز - داريالارىن ۇسىنادى. ءبىز وندا قۇستان وزعان جۇيرىكتەر شابىسىن، قىرانداردىڭ جولبارىس العانىن، الىپ جىگىتتەردىڭ تاۋداي داۋلەردى جەڭگەنىن قىزىقتايمىز. جارىق پەن قاراڭعى، سۋىق پەن ىستىققا دا سوندا تۇسىنەمىز، بوياۋلاردىڭ دا سان الۋان ءتۇرىن تانيمىز. دانىشپان قارتتارىمىزدىڭ ءپالساپالارىنا دا سوندا جەتىگەمىز. بۇل مەنىڭ ەز ءومىرىمنىڭ دە ءبىرىنشى كەزەڭى.
ەكىنشى كەزەڭدە ءبىز وسى تۋعان تىلدەگى ولەڭدىك سوزدەردىڭ جۇمباق سيقىرلارى ارقىلى ءوزىمىزدىڭ وي - سەزىمىمىزدى وزگەلەرگە قابىلداۋدى، ياعني، ءسوز اسپاپتارىن اقىندىق قاجەتىنە قالاي جۇمساۋدى ۇيرەنە باستايمىز. ەندى سوعان اۋىسايىق.
* * *
اقىندىق تالانت (قابىلەتتىلىك دەگەن دۇرىستاۋ بولار) تۋرالى بۇل جەردە كوبىرەك سويلەۋ قاجەت ەمەس سياقتى. ءبىر - اق اداممەن بىرگە تۋاتىن اقىندىق قابىلەتتىڭ بارلىعىن ازداپ ايتۋ كەرەك بولار. ويتكەنى، اقىننىڭ شىعارمالىق، لابوراتورياسى بۇل مەزەتكە دە بايلانىستى. پۋشكين: «قاي تالانتتى الساق تا ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. شەبەر تاسشى مراموردا جاسىرىن جاتقان يۋپيتەردى قالاي كورەدى، تاستىڭ بۇجىر قاباتتارىن قاشاۋلاپ، ونى جارىق دۇنيەگە قالاي الىپ شىعادى؟ اقىننىڭ باسىنداعى ويلار ءتورت جولداعى ۇيقاس، اسەم، كەلىسىمدى ىرعاقپەن قالاي توگىلە قالادى»، - دەيدى.
ادامنىڭ وسى قاسيەتتەرىن پۋشكين تالانت دەپ تانىعان.
گوركيي: «ليەۆ نيكولايەۆيچتىڭ ەكى كوزىندە مىڭ كوز بار ەدى»، - دەيدى. بۇل دا تالانتتى مويىنداۋ بەلگىسى. ول ەسەنيندى ەكىنشى رەت بەرليندە كورگەندە اقىنعا جەتى كۇشىگىنەن بىردەي ايرىلعان قانشىق تۋرالى ولەڭىن ايتقىزىپتى.
پوكاتيليس گلازا سوباچي
زولوتىمي زۆەزدامي ۆ سنەگ.
دەگەن جولداردىڭ ەسىندە قالعانىن ايتادى.
«وسىدان كەيىن - دەيدى گوركيي، - مەن ەسەنيندى پوەزيا قۇيىلىپ، سەزىمگە لىق تولتىرىلعان ەرەكشە ءبىر قۇپيا سىر دەپ ۇعىندىم»، - دەيدى.
ارينە تالانتتىڭ دا ۇلكەنى، كۇشتىسى بار. ودان دا اسقان قۇدىرەتتىلەرى بار.
اقىن تالانتىن موتورعا سالىستىرۋ ءبىر ءتۇرلى كەلىسىمسىزدەۋ، ءبىراق ۇعىنۋ ءۇشىن وتە ىڭعايلى.
گوركيي تولستوي تۋرالى ەگەر ول بالىق بولسا، تەك وكەانداردا جۇزەر ەدى دەگەن، بۇل دا تالانتتىڭ ايىرماسىن كورسەتۋ ءۇشىن ايتىلعان مىسال. ءبىز بۇرىن موتوردىڭ قۋاتىن ون ات، ءجۇز اتتىڭ كۇشىمەن ەسەپتەۋشى ەدىك. ءقازىر اتومدىق ەنەرگيانى سان ميلليون اتتىڭ كۇشىمەن سالىستىرامىز. ءقازىر ءبىز وسىنداي قۇدىرەتتىلىك ارقاسىندا جەردىڭ تارتۋ كۇشىنەن بوسانىپ كوسموسقا شىقتىق. راسىندا دا ءبىزدىڭ ەنەرگيانى پايدالانۋىمىزدا شەك بولماسقا كەرەك.
مەن تالانت ايىرماشىلىقتارىندا دا سوندايلىق ۇلكەن ولشەۋلەر بار دەپ بىلەمىن. ءالىم كەلگەنشە تالانتتار دارەجەسىن دۇرىس تانۋعا تىرىستىم.
ەكىنشى ايتار سىرىم: ۇلىلىقتاردى سىيلادىم، ولارعا قىزىقتىم، ءبىراق ولاردان ەشتەڭەنى دە قىزعانعان جوقپىن. مەنىڭ اششى ايتاتىن، جان داۋسىم شىعاتىن كەزدەرى دە بولادى، ءبىراق، وزىمە دەيىنگىگە، وزىممەن تۇستاستارعا ەش نارسەنى كوپسىنگەن ەمەسپىن. وزىمنەن سوڭعىلارعا دا سولاي ەتەم عوي دەيمىن. بۇل ماقتان ءۇشىن ەمەس. بۇل جەردە مەنىڭ ايتپاعىم ءاربىر اقىننىڭ ونەرلىك بيوگرافياسىنا، ونىڭ اقىندىق، لابوراتورياسىنا ەڭ الدىمەن كەرەك نارسە -تازالىق، ادالدىق، ادىلدىك. وسى ۇشەۋى بار جەردە سەن باقىتتىسىڭ. وندا سەنىڭ وزگەنى ءتۇسىنۋىڭ دە وڭاي، وزگەگە ءتۇسىندىرۋىڭ دە وڭاي. تۋا بىتكەن تالانتتى ۇرىق دەيمىز، ءبىراق سول ۇرىقتى ادام ءوزى ەسىرىپ، جەتىلدىرىپ الادى.
جيىرمادان اسقانشا مۋزىكا، جيۆوپيس، تەاتر تۋرالى عىلىم بارى مەنىڭ تۇسىمە كىرگەن جوق. سوعان دەيىن مەن موسارت، بەتحوۆەن بارىن، شەكسپير، بالزاك، تولستوي، گەتە بارىن، گرەكتەر سكۋلپتۋراسى، ءريمنىڭ ارحيتەكتۋراسى بارىن ەستىگەم جوق. سوعان دەيىن پۋشكين، اباي بارىن ەستىسەم دە ولاردى فەوداليزم اقىندارى دەپ كەلدىم. سوعان دەيىن ءبىزدى مادەنيەت قازىناسىمەن تىكەلەي بايلانىستىراتىن ورىس ءتىلىن دە بىلگەن جوقپىن.
مەن وسىلاي كەلدىم دۇنيەگە.
— تاعى دا قايتالايمىن، مەن ءوز تىلىمدە جىرعا كەزىندە اۋىزدانسام دا، بارلىق ادام بالاسىنا ورتاق ۇلى قازىنالارعا جەتە الماي قويدىم. شىنىن ايتساق، بۇگىن دە ءالى جەتىپ بولعان جوقپىن.
— بۇل قالاي؟ مەن ادەبيەتكە ارالاسقالى قىرىق بەس جىل ءوتتى عوي، سودان بەرى ۇلى مادەنيەتتەرگە قانىعاتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا، - دەۋگە ابدەن بولادى.
تاعى دا مويىنداۋ كەرەك. سول قىرىق بەس جىلدىڭ، جيىرما بەس جىلى اتقا مىنەرلىكپەن، جينالىستارمەن، بەلسەندىلىكتەرمەن ءوتتى.
وقۋشى قاۋىم، سىزدەر مۇنى دا ءابدىلدا تاجىبايەۆ دەگەن اقىننىڭ تۆورچەستۆولىق ومىرىنەن كورگەنبىز دەپ ساناڭىزدار.
ايتسە دە، ءبىز ۇلتتىق شەڭبەردە قالىپ قويعانىمىز جوق. پوەزياداعى قازاق ءداستۇرىن يگەرۋمەن قاتار دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە جەتۋگە تالپىنا باستادىق. ءبىزدىڭ وقۋىمىزعا، ىزدەنۋىمىزگە سوۆەت تۇسىندا اشىلعان كەڭ جول، مول مۇمكىنشىلىك - ورىس ءتىلى ارقىلى ءار زامانداعى وزات ەلدەردىڭ وزىق ونەرلەرىنە تابىستىردى. ءبىز كوبىرەك تالپىنىپ، قاتتىراق قيمىلداۋعا تىرىستىق. ولقىلىقتارىمىزدى تولتىرۋعا، تەسىكتەرىمىزدى بىتەپ، جىرتىقتارىمىزدى جاماۋعا كىرىستىك. سونىڭ ناتيجەسىندە ءوزىمىزدىڭ ازاماتتىق مىندەتىمىزگە قوسا ەستەتيكالىق مىندەتىمىزدىڭ نە ەكەنىن دە اڭعارا باستادىق.
بالزاك ءبىر كەزدە: «مۋزىكادان ءوز تاريحىن تاۋىپ، ماحاببات تۋرالى ءوز ويىن تانىپ، ءسابي شاعىنىڭ ەسكە تۇسەر پوەزيالىق كەزەڭىن اڭعارۋشىلار ءتىپتى از» دەپ فرانسۋز زامانداستارى تۋرالى ايتىپتى. ول تاعى ءبىر جەرىندە:
«مۇمكىن، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاربيەمىز ءالى جەتىسىپ قالىپتاسپاعان شىعار، كوركەمدىك سەزىمىمىز دە تولىعىپ جەتپەگەن بولار. مۇمكىن، سۇلۋلىق، ونەر جايىن سويلەۋدى گازەتتەرگە تاپسىرىپ، سوعان داعدىلانىپ كەتكەن شىعارمىز...» دەپتى.
بۇ دا ونىڭ XIX عاسىرداعى وزات ۇلت سانالاتىن فرانسۋزدار تۋرالى ايتقانى. دەمەك، ۇلتىم بار جاعىنان گارمونيالىق تۇردە جەتىسىپ بولدى، ءوزىم دە تولدىم، بولدىم دەپ داۋىستاۋ بىزگە، قازاقتارعا ءالى ەرتە. ايتسە دە ءبىز بۇگىن كەشەگى قازاقتار ەمەسپىز. ءسال عانا ماقتانايىن: مەن دە كەشەگى ءابدىلدا ەمەسپىن.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءبىر سانىندا - مەن رەداكسيا سۇراعىنا جاۋاپ رەتىندە بىلاي دەدىم: «ءبىزدىڭ ليريكا دامىپ - ءوسىپ كەلە جاتقان جانر. ءبىر كەزدە جەڭىل سەزىمدەر ماڭىنان اسپايتىن، وي - پاراساتتان تومەن، استارسىز ايتاتىن بالالىق، تۇرعىدا ەدىك، ءقازىر رەالدى ءومىردى تەرەڭ تانيتىن، كەرەعار اعىستاردى، كەرەعار مىنەزدەر مەن قىلىقتاردى ايىرا بىلەتىن، ولارعا بيلىك - كەسىك ايتۋعا جارايتىن جاعدايىمىز بار» دەدىم، سول ويىمدى بۇگىن دە قايتالايمىن.
ءبىز ءقازىر پوەزيامىزدى، ونىڭ ەستەتيكالىق عىلىمىن دامىتۋ، جاڭا وربيتاعا، دۇنيە جۇزىلىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ارقىلى ءوز شىعارمالارىمىزدى جاڭعىرتۋمەن قاتار پوەزيالىق قازىنامىزدى قايتا باعالاپ تا ۇلگەردىك.
ليەۆ تولستوي ءوز تۇسىندا: پۋشكين جانە حالىق - بۇل ەكەۋىنەن ارتىق بىزگە ەشتەڭە دە قىمبات ەمەس» دەپتى عوي. ءبىز دە بۇگىن ءدال وسى بيىك ماعىنادا: «اباي جانە حالىق. بۇل ەكەۋىنەن ارتىق بىزگە ەشتەڭە دە قىمبات ەمەس»، - دەي الامىز.
ەگەر سىزدەر ماعان: سوڭعى ون بەس-جيىرما جىل بويىنداعى ستولىڭىزدىڭ ۇستىنەن تۇسپەيتىن كىتاپ نە دەسەڭىز، مەن:
ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى دەيمىن. كەيىن بۇعان «ءۇش عاسىر جىرلايدى» قوسىلدى.
مەن 1956-جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءىىى - پلەنۋمىندا «بۇگىنگى قازاق پوەزياسى» دەگەن تاقىرىپقا ارناۋلى بايانداما جاسادىم. وندا دا كوپ ماسەلەلەردى قوزعاۋعا تىرىسقانمىن. سوندا اباي تۋرالى ءوز ويلارىمدى ايتا كەلىپ: «اباي ءالى ءبىزدىڭ بىتىرمەگەن مەكتەبىمىز» دەگەنمىن. بۇگىن دە، جولداستار، سول ويىمدى قايتالايمىن.
مەن قۋانسام دا، جىلاسام دا ابايعا قارايمىن. مەن قىسىلىپ - قينالسام دا، قانىم قايناپ ىزالانسام دا ابايعا قارايمىن.
ابايدىڭ ءبىزدىڭ ورتامىزعا قايتا سوعۋى، بىزگە پوەزيا ،كافەدراسىن باسقارۋشى بوپ ورالۋى زور وقيعا، عاجاپ قۇبىلىس. بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ اسا ىرىلەنگەنىن، كوركەمدىك سەزىمىنىڭ كەرەمەت جاڭعىرعانىن، اسىلدانعانىن كورسەتەدى.
اباي اقىندىق تۋرالى:
ادىلەت پەن اقىلعا
سىناتىپ كورگەن، بىلگەنىن،
بىلدىرەر الىس-جاقىنعا
سولاردىڭ سويلە دەگەنىن، -
دەپتى. ءبىز وسى ءتورت جولدىڭ كورسەتكەن دەڭگەيىندە بولۋعا تىرىسامىز. مەنىڭ شىعارمالىق ءومىرىمنىڭ ءبىر سىرى وسى.
پوەزياداعى ۇلكەن ءبىر كۇش مونولوگتاردا جاتىر. ءبىز داڭقتى حالىق اقىندارىنىڭ تولعاۋلارىنداعى، ايتپەسە، ەپوستاعى جالعىزدىق، امالسىزدىق زارلارىن وسى مونولوگقا تەڭەستىرەمىز.
مونولوگ - دراماتۋرگيانىڭ ەڭ ءبىر جاندى جەرى ەكەنى، پەساداعى درامالىق، تراگەديالىق، كەيدە كومەديالىق يدەيالاردىڭ نەگىزگى قۋاتى ەكەنى از ايتىلماعان. مونولوگ انتيكالىق زامانداعى تراگەديالارعا دا بەرىك بوساعا بولعان.
ايتسە دە ءبىز شەكسپير درامالارىنداعى مونولوگتارعا ەرەكشە ءمان بەرەمىز. شەكسپير مونولوگتارىنىڭ ەڭ كۇشتىلەرىندە گەروي ەز كەۋدەسىن قاق جارىپ، جۇرەگىنىڭ قالاي سوعىپ تۇرعانىن كورسەتۋگە دەيىن بارادى. مۇندايدا ادام اتومنىڭ. تاس تالقان جارىلعانى سياقتى جارىلادى. سوندا ونىڭ ەنەرگياسىنان جاھاندى جاندىرىپ جىبەرەردەي جالىن شىعادى. سول كەزدە ادام قۇدىرەتپەن تىلدەسكەن اقىن، بارلىق عالام تىرلىگىن وڭاي تۇسىندىرگەن فيلوسوف، ونىڭ كۇلكىسى - ۋ، كوز جاسى - شوق، ماحابباتى كۇنمەن تەڭ، قاھارى مۇزبەن تەڭ. سوندىقتان، شەكسپير مونولوگىن ۇلگى تۇتپاعان اقىن، جازۋشى جەر بەتىندە كەمدە-كەم.
ءبىز كەشەگى مۇحاڭ، بۇگىنگى ورتامىزدا وتىرعان عابيت اعالارىمىزدىڭ دا شەكسپيرشە سويلەۋگە قالاي تىرىسقاندارىن جانە قانداي تاماشا تابىستارعا جەتكەنىن جاقسى بىلەمىز. ەگەر شەكسپير مونولوگتارىنداعى اقىندىققا قىزىقپاسام، مەن دراماتۋرگياعا جۋىماعان بولار ەدىم. بۇدان ارينە مەن دە جاڭاعى اتالعان اعالارىمىز سياقتى تىندىرىپ تاستادىم دەگەن ماعىنا شىقپاسقا كەرەك. مەن بۇگىن سىزدەرگە سىر ايتام دەگەندىكتەن، جالعان سويلەمەسكە ءتيىستىمىن عوي. سوندىقتان مەنى شىن ايتىپ تۇر دەپ تۇسىنىڭىزدەر.
جاستاۋ، قىزىققىش، شاپشاڭ تۇتانعىش كەزىمدە قايتكەن كۇندە دە كوبىرەك مونولوگ جازۋعا تىرىستىم. «ءبىز دە قازاقپىز»، «كوتەرىلگەن كۇمبەز»، «جومارتتىڭ كىلەمى» دەگەن شىعارمالارىم تۇگەل مونولوگقا قۇرىلعان. ءتىپتى «مايرا»، «جارتاس» پەسالارىندا دا مونولوگ جەتىپ، ارتىلىپ جاتىر.
«ءابدىلدا مونولوگتارىنىڭ تاماشاسى - اي»، - دەپ جاتقان سىنشىلاردى كورگەن جوقپىن. سوعان قاراعاندا مەنىڭ مونولوگتارىمنىڭ تۇزدىعى تاتىمسىز بولۋ كەرەك. ءبىراق وعان مۇقالا قالعان مەن جوقپىن. ەرەگەسكەندەي، «مونولوگتار» اتتى درامالىق - پوەما دا جازدىم. «قىز بەن سولدات» تا سونداي.
بۇ نە؟ مونولوگ دەگەن اۋرۋ ما؟ مانيا ما؟
جوق مەنىڭ جوققا اۋرەلەنگەن جەتەسىزدىگىم بە؟
اۋرۋدى ەمدەۋ كەرەك، جەتەسىزدى جەلكەلەۋ كەرەك ەمەس پە؟
جوق، جولداستار، مەن اۋرۋ ەمەسپىن. پالەندەي جەتەسىز دە ەمەسپىن.
مەن بار عوي، دوستار، مونولوگقا عاشىقپىن! ەگەر مەن پوەزيا مايدانىندا زاررەدەي عانا سالماعىم بولسا، ەمىس-ەمىس عانا ەستى ءسوز ايتا الار بولسام، ءالسىز دە بولسا دا ادام سەزىمىنە سەزىممەن داريتىن بولسام - وسى مونولوگقا قارىزدارمىن.
مەن ۇنەمى قاۋىممەن، جۇرتپەن بەتپە-بەت تۇرعاندى، بۇكپەسىز تىلدەسكەندى ۇناتامىن. ماعان دراما دا، ليريكا دا تريبۋنا. سول مىنبەدەن بارلىق داۋسىممەن سويلەگەندى سۇيەمىن. سوندا مەن شەكسپيرشە جارىلىپ الەمگە جارقىلداپ كورىنبەسپىن، جەردى دە قالتىراتپاسپىن. ءبىراق ءالسىز بولسا دا ءوز شىراعىمدى تۇتاتامىن. جۇرتىما شىن سەزىمدى، شىندىق تۋرالى ءسوزىمدى جەتكىزەمىن.
ءسويتىپ، مەنى بىلگىسى كەلگەن، تانىعىسى كەلگەندەر بولسا وسى جاعىمنان كەلسىن. تاعى دا قايتالايىن مەن ازدى-كوپتى ليريكالىق ولەڭدەرىمدە دە وسى ارنادامىن. بۇل مەنىڭ جاراتىلىسىما وزىمشە ساي كەلگەن بولمىس. ءوز ويىم، ءوز سەزىمدەرىمدى دە بۇكپەسىز ايتامىن. ءتىپتى، كەيدە ەل قۇلاعىنا بىردەن قۇيىلا قويمايتىن كۇيلەرىمدى دە مونولوگ - ليريكا (ەگەر وسىلاي ايتۋعا سيسا) تۇرىندە سويلەيمىن.'
ءتۇن ۇيىقتاعان قارا مىسىق بەينەلى،
جۇمساق قانا جىلىتادى دەنەمدى.
الدە بىرەۋ كورىنبەستەن تەربەيدى
ىشىمدەگى ىزىڭداعان ەلەڭدى.
كوڭىلىم تۇنعان جەلسىز كۇنگى جالاۋداي
الديلەيمىن سەزىمىمدى ۇركىتپەي.
قيالىم دا قاسىمدا وتىر قاماۋدا
تۇعىرداعى توماعالى بۇركىتتەي.
قايتا-قايتا «مەن، مەن - مونولوگ» دەگەنگە كەشىرىم ەتىڭىزدەر. بۇل جەردەگى «مەندەر» جەكە باسىمنىڭ سىرىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ايتىلىپ جاتىر. ايتپەسە، مونولوگتىق ەلەمەنتتەر كوپ اقىندارىمىزدا بار. ءتىپتى، مەن كوپ ايتا بەرەتىن قاسىم جىرلارىنداعى قۋاتتى مونولوگتار بىزگە كۇشتى اسەر ەتتى دەر ەدىم. ونىڭ ەڭ ماقتاۋلى پوەماسى ابدوللاداعى مونولوگتار قانداي ەدى. سوندىقتان بولۋ كەرەك، مەن ءوزىمدى قاسىمعا تۋىستاي سەزىنەمىن. ماعان ءىنى بوپ تابىسقان تۇمانباي دا وسى جاعىنان جاقىن. ءتىپتى، ادەبيەتكە كەيىن قوسىلعان فاريزا مەن مۇقاعاليلاردى كوپ ايتاتىنىم دا سوندىقتان بولۋ كەرەك.
مۇحتار شاحانوۆ دەگەن اقىن جىگىتتى مەن كەيىن تاني باستادىم. ونىڭ كەيبىر مونولوگ تۇرىندە ايتىلعان سوزدەرى قاتتى ۇنايدى، دەمەك بۇل دا ماعان كوبىرەك تۇسىنىكتى بولاتىن شىعار.
ءبىز ءوسۋ جولىنداعى جاندارمىز. جازا ءجۇرىپ وزگەلەردەن ۇيرەنەمىز، ۇيرەنە جۇرە جازامىز. كىمنەن ۇيرەندىڭ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەندە ۇستازدار ءتىزىمىن توقتاتا الماي الەك بولامىز. راسىندا دا ۇستازىمىز وتە كوپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ اقىندارى بىر-بىرىمەن ساباقتاس، تامىرلاس، ۇلى پۋشكين وزىنە دەيىنگى دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق ۇلىلارىمەن ۇندەس، سىرلاس بولدى. ەگەر ول شەكسپيردى، بايروندى، گەتەنى سۇيمەسە - ولار جاساعان مول قازىناعا ۇلەس قوسپاس ەدى.
پۋشكينسىز ماياكوۆسكيي دە ءدال كازىرگى قۇدىرەتتى كۇيىنە جەتپەس ەدى دەپ بىلەمىن. ءبىزدىڭ اباي دا پۋشكين، لەرمونتوۆپەن تyىcتاسy ارقىلى ءوز ونەرىن قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك مۇناراسىنا اينالدىردى. سوندىقتان مەن دە وزگەلەر سياقتى كلاسسيكتەردەن ۇيرەندىم دەسەم ايىپ ەمەس.
ءبىراق مەن ءقازىر ءوز تۋىستارىمنان، قۇربىلارىمنان، ىنىلەرىمنەن، قارىنداستارىمنان دا ۇنەمى ۇيرەنىپ وتىرامىن دەگەندى قوسا ايتپاقشىمىن.
ءسوزدىڭ ىشكى مازمۇنىن اشۋ، ونىڭ جانىن وياتىپ، وتىن تۇتاتۋعا Aباي قانداي ۇيرەتسە، قاسىم دا ءبۇل ءداستۇردى ىرىلەندىرۋگە ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ءسوزدى پافوسقا، ەكپىنگە اينالدىرۋعا قاسىم كوبىمىزدەن شەبەر ەدى. ويتكەنى، ول بۇل ونەرگە وزگەلەردەن دە ەرتە جەتتى. سوندىقتان بۇگىنگە دەيىن ونىڭ دارەجەسىنە قاراي وتىرماسقا بولمايدى. بۇل باعىتتا كوپتەگەن جاستاردان ۇيرەنە وتىرۋعا تۋرا كەلەدى. ەگەر ءبىز مۇنداي دارەجەگە جەتپەسەك، وستىك - وندىك دەگەن وتىرىك ءسوزدىڭ قاجەتى قانشا. كەيدە قۇربىلارىمىزبەن ىنىلەرىمىز پوەزيانىڭ تاقىرىپتىق پروبلەمالارىمەن كوركەمدىك پروبلەمالارىن قاتار شەشۋگە دە ءوز ۇلگىلەرىمەن ۇيرەتۋشى بوپ وتىرادى. ونداي تۇستا ءوز ورتامىزدان جاڭا ۇستازدار شىققانعا ەرىكسىز قۋانامىز.
قاسىمنىڭ «كوممۋنيست» دەگەن اتاقتى ولەڭى - بارىمىزگە بەلگىلى. ول تۋرالى كوپ ايتىلدى، كوپ جازىلدى دا،
جىگىت ول جاقسىلىققا جانى قۇشتار،
بويىندا بۇرقىراعان تاسقىن كۇش بار.
ويىندا بۇكىل دۇنيە ساۋلەلەرى
كوز نۇرىن الداي الماس قۇبىلىستار، -
دەپ باستالدى بۇل جىر. ءبىز ويلى، سەزىمتال، بارلىق تىرلىگىن ادامدارعا ارناعان، كوڭىل كۇيى بۇكىل جاراتىلىسپەن، بۇكىل قاۋىممەن ۇندەسىپ جاتقان جاڭا كوممۋنيست قازاقتى كوردىك. وسى تۇلعا قاسىمنان كەيىن ءبىزدىڭ پوەزيامىزدا مولايا باستادى. ول كەزدە جاپ-جاس بالدىرعان جىگىت تۇمانباي وسىنداي ءبىر ولەڭ جاريالادى. مۇندا كوممۋنيست دەگەن ءسوز جوق. ءبىراق ارەكەتى ونىڭ كوممۋنيست ەكەنىنە ءشۇبا قالدىرمايدى.
تۇمانبايدىڭ 1967 جىلى شىققان «جاڭا داپتەرىن» اشىپ وقيىق:
باقىتتى ادام ول كىسى مەن بىلەتىن،
ايتقانىنا تالايدى سەندىرەتىن.
اساۋلاردى ارقانسىز ۇيرەتەتىن،
دەگەنىنە ءوزىنىڭ كوندىرەتىن.
كۇي سەكىلدى كوڭىلگە كۇلە كىرگەن،
الاسىسىن الادى ول بۇل ومىردەن.،
كەيدە سونىڭ باقىتىن ۇرلاۋ ءۇشىن
اۋرەلەنگەن جانداردى بىلەمىن مەن...
حات الادى جاقىننان، قيىردان دا.
قول سوزادى قالساڭ سەن قيىن حالدا.
بارلىق جانعا جاقسىلىق تىلەگەن سوڭ،
بارلىق باقىت باسىنا جيىلعان با؟
ماعان وسى ەكى ولەڭ كەرەمەت اسەر ەتتى.
— مەن نەگە جازبادىم ەكەن، وسىلاردى، - دەدىم ىشىمنەن. قىزىعۋمەن قاتار قىزعانعاننان بولىپ تا سەزىندىم. وسىلار سياقتى جازعىم كەلدى. بۇل ءسوز جوق. قاسىمدى دا، تۇمانبايدى دا ۇستاز تۇتىنۋدىڭ بەلگىسى ەدى. مەنىڭ «ادام» دەگەن ولەڭىم وسى ۇستازداردىڭ ىقپالىمەن جازىلۋى دا مۇمكىن.
«عاشىقپىن ءاماندا ىنتىقپىن
كوڭىلىنىڭ كۇنى بار ادامعا.
قىزدىرسا ول اۋلەتىن ءبىر جۇرتتىڭ
جىلۋى جەتپەي مە ماعان دا، -
دەپ باستالاتىن،
— كوردىڭدەر مە، مەن دە ءبىر جاقسى ولەڭ جازىپ تاستاپپىن دەمەكشى ەمەسپىن. مەنىكى جاڭاعى ەكى ولەڭنەن تومەن شىعار، ابدەن مۇمكىن. مەنىڭ ايتپاعىم قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ جاڭا ساپاسى تۋرالى. پوەزيا زامانداستارىمىزدى جىرلاۋعا، ولاردىڭ جارقىن وبرازىن جاساۋعا بەت بۇردى. پوەزيانىڭ جاڭا شەبەرلەرى جاڭا ونەگە ۇسىنا باستايدى. بۇل جاڭا ءسوز ماعان دا ىقپال ەتتى، مەنىڭ تۆورچەستۆولىق ومىرىمنەن ورىن الدى دەمەكشىمىن.
الەكسەي ماكسيموۆيچ گوركيي! «اقىلدى عانا ەمەس، قايىرىمدى ادام كەرەك، ءبارىن ءتۇسىنۋشى عانا ەمەس، بارلىعىن جانىمەن سەزەتىن ادام كەرەك»، - دەگەن. ەگەر قازاق سوۆەت پوەزياسى وسىنداي ادامداردى جىرلاي باستاسا وعان قۋانباسقا بولا ما؟
* * *
اقىن تۋا بىتكەن ونەر يەسى دەپ كەلىستىك قوي. ءبىراق ول جاساي كەلە، جازا كەلە سول ونەردىڭ ماشىعىنا جەتىلەدى. ول دۇنيەنى (بارلىق ۇلىلى-كىشىلى قۇبىلىستاردى) اقىنشا قابىلداۋمەن بىرگە ولار تۋرالى وزگەلەرگە دە اقىنشا مالىمدەگىش بولادى.
اقىن ءقازىر بالاشا قۋانسا، كوپ ۇزاماي ول كۇرسىنىپ قالادى. كۇنى ەرتەڭىنە سول اقىن كۇيىپ-پىسىپ جاتقانىن كورەمىز. ول بىرەۋلەردى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ وتىرىپ، ەندى بىرەۋلەر جايىندا كەكەسىنى، مۇقاسىنى كوپ ۋلى سوزدەر دە ايتىپ وتىرادى. ونداي تۇيسىكتەرمەن جازىلعان جىرلاردىڭ كوبىن ءبىز عىلىمشا تۇسىندىرگەندە ليريكالىق گەرويدىڭ (ياعني اۆتوردىڭ) ءوز. تۇيسىكتەرىن اشۋى دەيمىز. سودان سوڭ ليريكالىق گەروي تۇيسىكتەرىنىڭ وبەكتيۆتىك، سۋبەكتيۆتىك ماعىنالارى دەپ فيلوسوفيالىق كاتەگوريالاردا سويلەپ كەتەمىز.
مۇنداي «فيلوسوفتار» 1937 - 1938، 1951 - 1953 جىلدارى وتە كوپ شىقتى. وندايلار ءسال كۇرسىنگەننەن پەسسيميزم، ومىرگە، الەۋمەتتىك قۇرىلىسقا نارازىلىق اڭعارسا، يۋمور، ساتيرادان سوسياليستىك شىندىقتى مازاقتاۋ، سوعان قارسى ارەكەت تابۋعا ماشىقتاندى. مەن وسى جاعىن ەسكەرتە وتىرىپ، اقىننىڭ كۇندەلىك شىندىقتان قانداي تۇيسىكتەر تاباتىنىن جانە ولارىن قالاي باياندايتىنىن مىسالدارمەن (ارينە، وزىمە بايلانىستى) ايتقالى وتىرمىن.
1973 جىلى، يانۆاردىڭ ەكىسى كۇنى تەلەفون سوعىلدى. - مەن ءاديمىن، ءابدىلدا، سۇمدىق حابار ايتقالى تۇرمىن. جاڭا عانا مالىك قايتىس بوپتى، - دەدى ءادي ءشارىپوۆ. «مەن قۇلاپ قالا جازدادىم»، - دەپ جازىپپىن كالەندارعا. مەن سول سەزىم، سول اسەرگە بايلانىستى كەلەسى تۇندە ەكى شۋماق ءوز ءسوزىمدى جازىپپىن:
جەتتى دە شۇباتىلعان قاپ-قارا ءتۇن،
جارىقتان قالدىرمادى جالعىز جۇتىم.
ءۇن - ءتۇنسىز ەكى كوزىن جۇمدى دالا،
اسپاننان سىعالادى جۇلدىز عانا.
قاناتىن جايىپ جەرگە جاتتى جەل دە،
ۇيلەردى ۇيقى ارالاپ كەتتى دەمدە.
كۇن ۇزاق جۇگىرگەندەر جاڭا تىندى،
قانشاسى كورەر ەكەن كەلەر كۇندى؟
مەن وسى ەكى شۋماقتى جيناعىما قوسا العان جوقپىن. تولستوي گوركييگە ءازىل تۇرىندە:
«ايەل دەنەسىمەن ەركەكتەن الدە قايدا ادال، اق كوڭىلىمەن وتىرىكشى»، - دەپتى.
كەيدە وسىنداي سوزدەر ۇلى ادامداردىڭ اۋزىمەن ايتىلعاندا وتە جۇعىمتال بوپ شىعادى. ۇلكەننىڭ ۇلكەن ويى كىشكەنەنىڭ كىشكەنتاي ويىن وياتادى. ءوزىڭنىڭ ءبىر:ويىن تۇرىندە بولسا دا ايتايىن دەپ جۇرگەن، يا قۇربى ايەلدەر اراسىندا ايتىپ جۇرگەن سوزدەرىڭدى ءازىل ولەڭگە اينالدىراسىڭ. مەن ءبىر بەت قاعازعا؛
قۇداي قىزىق جاراتقان ءوز پەندەسىن
كورەسىسىن كۇن بۇرىن قويعان كەسىپ.
ەركەك پەنەن ايەلدى ءبىر قوساقتاپ،
ويناپ-كۇلسىن دەگەن ول، وركەندەسىن.
ويناپ-كۇلسىن دەگەن ول، ەرىك بەرگەن
ەركەككە ايبىن، ايەلگە كورىك بەرگەن.
جالعىز عانا جارامسىز ءبىر ءمىنى بار،
ايەلگە ەرىك قالايشا سەنىپ بەرگەن؟ –
دەپپىن. وسىنداي ولەڭدەر دە بولادى.
بۇلاردىڭ، كوركەمدىك جاعىنان اۆتورلارعا قوسارى (مازمۇن - ءتۇر جاعىنان) پالەندەي بولا قويماس. ءبىراق ومىردە ەكىنشى، ءۇشىنشى دارەجەدەگى قىزمەتتەر اتقاراتىن زاتتار، كوركەم بۇيىمدار بولادى ەمەس پە؟ ولار ءوز الدىنا پروبلەمالار شەشپەيدى، ءبىراق، بارلىق تىرشىلىككە قاتىسىپ، بارلىق جەتىسپەستەردى تولىقتىرىپ، بارلىق قاجەتتىلىكتەردىڭ اجارىن كىرگىزىپ وتىرادى. اقىنداردىڭ ءبىرسىپىرا «ولەڭدەرى دە وسىنداي تولىقتىرۋشى، جالپى شىعارماشىلىق، جولعا ايقىندىق قوسۋشى، اجار بەرۋشى بوپ قىزمەت. اتقارادى. پوەزياعا ساياساتشى بوپ قوسىلعان ادەبيەتشىلەر - بۇل سىقىلدى ولەڭدى «ەكىنشى سورتتىلار»، پايداسىز. بۇيىمدار دەپ قارايدى. ءتىپتى ولاردان كەيدە استار ىزدەپ، تەرىس باعىتتار دا تاۋىپ جاتادى. ال پوەزيانى ءبىل.ەتىن، سەزەتىندەردىڭ باعاسى ءتىپتى بولەك.
ءسويتىپ مەنىڭ تاعى ءبىر ايتايىن، دەگەنىم، اقىن پوەزياسىندا، اسىرەسە، ونىڭ ليريكالىق جىرلارىندا اۆتوردىڭ جان كۇيى، ونىڭ ومىردەن، اينالاسىنان، ءوزى بىرگە جاساپ وتىرعان كوللەكتيۆتەن، ونىڭ جەكە ادامدارىنان، سەمياسىنان العان اسەرلەرى ۇنەمى ورىن الىپ وتىرادى. اقىن ماحابباتى مەن جەركەنىشىن دە جاسىرمايدى. ول زامان وقيعالارىنىڭ دا وزىنشە - جارشىسى.
ۇلكەن اقىن ءوز تۇيسىكتەرىن ءىرى قورىتادى، ۇلى ءتۇيىن جاسايدى. كۇندەلىكتى قۇبىلىستاردى ادام كۇيىن اڭعارتۋ ارقىلى ءداۋىر كۇيىن اڭعارتادى. ءبىر اقىن:
جەلكەنىمدى جالتىلداتىپ كەلەمىن،
كوك تەڭىزگە شارىقتايدى ولەڭىم، -
دەپ جەلكەندى قايىققا مىنگەنىن، سول كۇنى كوك تەڭىزدە كوڭىلىنىڭ شارىق ۇرعانىن ايتسا، ەكىنشى اقىن:
استىندا داريا - كوك مايدان،
ۇستىندە - ساۋلە، التىن كۇن.
قاراشى ول - بۇلىك قۇدايدان
سۇرايدى داۋىل كۇنى - ءتۇن، -
دەيدى. ءبارىمىز بىردەي لەرمونتوۆ بولۋ قيىن. سوندىقتان كوبىنەسە كۇندە كورگەن، كۇندە سەزگەن نارسەلەرىمىزدى سول ناتۋرالدىق قالپىنان اسىرماي جىرلاپ جۇرەمىز. ونداي ولەڭ مەندە دە از ەمەس.
پوەزيا ەلگە، مەملەكەتكە بولىسىپ وتىرۋى كەرەك. كەيدە جامان، زياندى ارەكەتتەردى، سول ارەكەتتەردى تۋعىزاتىن، قوزدىراتىن ادامداردى كورگەندە زىعىردانىڭ قاينايدى. سولاردى ايتقىڭ كەلەدى.
مىناۋ جۇمىس ىستەمەيتىن، وزگەگە دە جۇمىس ىستەتپەيتىن بۇزىق!
ال مىناۋ ادام الالايتىن، قيانات جاسايتىن الا بۇلىك، تالانتتىلارعا جول بەرمەيدى، تالانتسىزداردى سۇيەيدى! مىنا بىرەۋ: پاراقور، ساۋداگەر، ۇرى! - دەگىڭ كەلەدى. وندايدا: «ۇندەمە، ولاي دەمە!» - دەيتىن سىنشى - فيلوسوف دوستارىن شىعا كەلەدى.
سوندايدا مەن جان داۋسىم شىعىپ، ايقايلاپ كەتەمىن:
ايتايىن دەسەم ايقايعا سالىپ بىردەڭە،
جالىنىپ دوسىم، ۇندەمە دەيسىڭ، ۇندەمە.
ۇندەمەس بولسام، ايتپايتىن بولسام بىردەڭە،
كورسەتىپ ءبارىن تۇرادى ماعان كۇن نەگە؟
كورسەتىپ ءبارىن تۇرادى ماعان كۇن نەگە،
«جارىقتى سىيلا، - دەيتۇعىن شەشەم، - كىرلەمە!»
قيت ەتسە، دوسىم، ۇندەمە دەيسىڭ ۇندەمە،
ۇندەمەس بولسام بەرىلگەن ماعان ءتىل نەگە؟ -
دەيمىن.
مىنە، جاي وسى. جاس كەلدى، كۇش ازايدى، ايتايىن دەگەنىن كوپ، ءبىراق وعان جۇرەك جارامايدى.
سوندا دا جىرلاي بەرۋگە جازا تۇسۋگە تىرىسامىز.
You Might Also Like
-
ۋولتەر ايزەكسەن جازىپ شىققان البەرت ەينشتەيننىڭ عۇمىرناماسى ۇلى فيزيكتىڭ ينتەللەكتۋالدىق جەتىستىكتەرىن عانا ەمەس، سونداي-اق ونىڭ جەتىستىكتەرىنە جاناما قاتىسى بار جايلاردى دا: اتاق-داڭقىن، سوعىسقا ...
-
قازىرگى زامانعى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار تالاپتارىنا سايكەس وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋ باعىتى مەيلىنشە جەتىلدىرىلۋى ءتيىس.
