فاريزانىڭ «شىلدەسى» حاقىندا
ويلاپ وتىرسام، وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت بويىندا الماتىدا، كوپتەگەن وبلىس ورتالىقتارىندا جاس اقىن-جازۋشىلار كەڭەستەرى كەزىندە سەمينار جۇمىسىن ءبىرسىپىرا جۇرگىزگەن ەكەم. سولاردىڭ بارىندە قىز اقىنداردان ايىرا-بولە كۇتەتىن ۇلكەن ءبىر ءۇمىتىم كوڭىلدەگىدەي كول-كوسىر بوپ الدىمنان شىقپاي-اق ءجۇرۋشى ەدى. سول ىزدەگەندەرىمدى بەلگىلى ءبىر كومپلەكس دارەجەسىندە فاريزانىڭ "شىلدەسىنەن" تاپقان سەكىلدىمىن.
ايەل جۇرتىنىڭ جىنىسىنا، ۇلتىنا، مادەني-بىلىم دارەجەسىنە، وسكەن ورتاسىنان العان تاربيەسىنە ت.ب. وسىلار سياقتى فاكتورلارعا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەر، سودان شىعاتىن سانسىز سيقىرلى سىرلار بولاتىنىن ءبارىمىز دە بىلەتىن ءتارىزدىمىز. ءبىراق، مەنىڭشە، سونىمىز بار بولعانى — جالپى ءبىلۋ. بىرىنشىدەن، بىزدەر (ەركەك اقىندار) تەك قانا ايەل تابيعاتىنا ءتان قۇپيا قۇبىلىستاردى، قانشا تالانتتى بولساق تا، وزىمىزدەي-اق تالانتى بار ايەل اقىنداي ءدال بايقاپ، سۋىرتپاقتىڭ وڭايلىقپەن قولعا ىلىنبەيتىن جەردە جاتقان ەڭ نازىك تە، ەڭ قاجەتتى ءتىنىن سۋىرىپ الا الماي قالامىز. ويتكەنى... ويتكەنى، ءبىزدىڭ كوڭىل كوزىمىزدە ول ءتىندى باسقا تىندەردەن اجىراتارلىق قابىلەت جوق بولۋى مۇمكىن. باسقاشا ايتقاندا، تابيعاتتىڭ ءوزى ونى بىزگە بىلگىزبەي قويعان بولۋى عاجاپ ەمەس. قانشا سۇڭعىلا بولساق تا، ايەلگە سۇلۋ بولعانى ءۇشىن، نەمەسە جاس بولعانى ءۇشىن نەمەسە قىلىقتى بولعانى ءۇشىن (سەبەبىن تۇسىنبەي-اق) قۇلاي كەتەتىن شىراعىم جىنىستانبىز عوي. ەكىنشىدەن، ءبىز قىزداردىڭ جاتاقحاناسىنا كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ەسىك قاقپاي-اق كىرىپ بارا المايتىنىمىز سەكىلدى... ەتيكانىڭ قۇلىمىز. ءتىپتى شەكسپير سونەتتەرىندەگى كاتەگوريالاردان كوللەكسيا جاساي قالساق، سونىڭ ءوزىن بۇگىنگى زامان رۋحى قۇپتاماس ەدى دەپ تە جالتاقتايمىز. اسىرەسە، شاۋ تارتقان ءبىزدىڭ قۇربىلاردىڭ سويتەتىن سەبەبى بار. ولەڭنەن شۋماقتى، كونتەكستەن سويلەمدى، ءسوزدى ءۇزىپ الار، سىڭار جاق سىنعا قىزمەت ىستەتكەن كەزدەرىمىز دە بولعان بۋىنبىز.
قاسيەتتى اللا اتىمەن انت ەتەم،
پەرىشتەلەر جانناتىمەن انت ەتەم؛
جالىنداعان ءبىزدىڭ ىستىق تۇندەردىڭ
تۇنشىقتىرعان لاززاتىمەن انت ەتەم!
ۇلى اقىن اننا احماتوۆانىڭ وسى ءبىر شۋماق ولەڭىن شۇعىل قاجەت بولعان كەزدە مەنىڭ قازاقشاعا اۋدارۋىما تۋرا كەلىپ ەدى. بۇل ءۇزىندىنىڭ سول تۇستا ءوز اۆتورىنا قانداي «قىزمەت كورسەتكەنى» ەلدىڭ ەسىندە شىعار.
فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ كەڭ تولعايتىن كەلەلى جانرىن داعدىلى تەرمين بويىنشا ماحاببات ليريكاسى دەيىك. سول ماحاببات ليريكاسىنىڭ كوزىن دە ناقتى تاقىرىپقا جىكتەۋگە بولادى دەسەك، وندا فاريزانىڭ بەرىك ۇستانعان وبەكتىسى - ايەل جانىنىڭ جارشىسى (رۋپورى) دەمەك ءجون. جالىندى دەيتىن سەبەبىمىزدى وسى ارادا اشا كەتۋ شارت.
اسەم بيكەشتەردى ماقتاۋ، ونى وپاسى جوق، وپىق جەگىزەرى كوپ تۇرلاۋسىز ەركەكتەردەن قىزعانۋ، «ماحابباتتىڭ كۇيىگى ەرلەر ەمەس، ايەل عانا شىدايتىن ءازاپ-توزىم» ەكەنىن ەسكەرتۋ سياقتى جايلار فاريزاداعىداي بارىمىزدە دە بار شىعار. وعان ءبىز ونشا ءزارۋ ەمەسپىز. بۇل جارشىنى جالىندى دەگەندە باسقامىز باتىپ بارا بەرمەيتىن جەرگە قويىپ-اق كەتەتىن وجەتتىگىن، كوبىمىز كەزدەسە الماي الەككە تۇسەتىن قالتارىستاعى ءبىر قۇيتىرقىعا قاراشىعىن قاداي قالاتىن قىراعىلىعىن، ءجىتى كوزدىگىن ايتامىز. جانە بۇل قاي-قايداعى سوندايلاردان كوللەكسيا جينايدى. تىرىدەي اجىراۋدىڭ، ءولىپ اجىراۋدىڭ، اجىراماي ءجۇرىپ-اق اجىراسۋدىڭ، ەرتە نە كەش اڭساۋدىڭ سەبەپ، سالدارىنان ايەل باسىنا تۇسەتىن سىناقتىڭ ءتۇرى دە كوپ بولادى ەكەن، ونى وسىرەتىن دە، وشىرەتىن دە ادامنىڭ نەشە ءتۇرى وسى كىتاپتان ۇشىراسىپ وتىرادى. بۇلار كەز-كەلگەن ولەڭدە مەن مۇندالاپ تۇرعان سوڭ مىسال كەلتىرىپ جاتپادىم. بۇل كىتاپتا ايەل جانىنىڭ گالەرەياسىن ارالاپ ءجۇرىپ، مىناداي قىزىقتىڭ دا ۇستىنەن تۇسە الاسىز. ءبىر ايەل كۇيەۋىنە بىلاي دەيدى: «سەنى شىنىمەن-اق قۇلاي قۇرمەتتەپ، ماداقتاي وتىرىپ، ماعان قىرىندايتىن دوستارىڭنان مەن سەنى قىزعانامىن». ەندى ءبىر جەردە ەشكىمگە قياناتى جوق ادال دا البىرت قىز باسقادان باسى بوس انىق سۇيگەن جىگىتىن قالاي دا وزىنە قاراتىپ الۋدىڭ جولىن تاپسا، ونى ۇياتسىز، تارقاق دەۋگە بولا ما؟ جاس ادام ءوز باقىتىن جاۋلاپ الماعاندا قول جايىپ كوكتەن كۇتە مە؟.. وسىلاردىڭ نەشە ءتۇرىن مۇڭايا، شاتتانا وقي وتىرىپ، ءبارىنىڭ دە ومىردە ورنى بارىنا شەك كەلتىرمەيسىز.
قىز اقىن ونەرىندەگى ايتىلعان جايلاردى قىز تابيعاتىنا بەيىمدەپ باعالار بولساق، بۇل تاقىرىپتا ول شىلتەر توقۋ ءۇشىن بارلىق بوياۋ تۇگەل قاجەتتىگىن تۇسىنگەن. اق، كوك، قىزىل، جاسىلدارىمەن بىرگە سارى، قوڭىر، قارالارىن دا ورنەككە باتىل قوسادى. بىرەۋلەر سونىڭ سارىسىن كورگەندە: «بۇل قايدان شىققان قاسىرەت؟»، قوڭىرىن كورگەندە: «اپىراي، تىم تۇنجىراپ بارادى-اۋ!» — دەپ، ال قاراعا كوزى تۇسكەندە، بىردەن سوستيىپ، ونى ءتىپتى پورنوگرافياعا تاقاپ قويۋى دا عاجاپ ەمەس. جوق، جولداستار، اقىندى اقيقاتتان ءبولىپ، تەگەۋرىندى شابىتىنا تەجەۋ سالاتىن بولساق، جيعان-تەرگەن قىمباتىن تونايمىز دا، وزىندىك وجەتتىگىن ءولتىرىپ الامىز.
ەكىنشى ارناداعى ساياسي، پۋبليسيستيكالىق ليريكانىڭ ورىستەۋ بەتى ماعان قاتتى ۇنادى. اسىرەسە، تاقىرىپتىڭ جاعرافيالىق شەڭبەرى بىرتە-بىرتە كەڭەيىپ، جاھانعا جايىلۋى اقىن ەرۋديسياسىن اشا تۇسەدى. ەلىمىزدەگى وتكەن سوعىس سالدارى - مايداندا ولگەن اكە ازاسى مەن تىلداعى جەسىر، جەتىم قايعىسى ەش ۋاقىتتا ۇمتىلمايتىنىن جەرىنە جەتكىزە جىرلاعان اقىن ارى-بەرىدەن سوڭ ادامزاتتىڭ ەندىگى تاعدىرىنا اۋىسادى. قارا افريكا مەن امەريكا نەگرلەرىنىڭ، اقىن ءوزى اياقتاي بارىپ كوزىمەن كورگەن ازيا جۇرتتارىنىڭ جەڭىستەرىمەن قاتار ءالى دە ءالجۋاز جاي-جۇيەلەرى كىتاپتىڭ ونە بويىنا كەلىستى، ايعاي از، تاپقىرلىعى كوپ. ادىلەتسىزدىك تۋرالى سويلەگەندە بويىنا جاي عانا جيىپ وتىرماي، كۇيىپ وتىرادى.
ءوزىڭ ماعان وي بەردىڭ، ءبىلىم بەردىڭ،
نار جىگىتتىڭ ارقالار جۇگىن بەردىڭ.
سانا بەردىڭ سەرگەكتەۋ سەزىنۋگە
قايعىسى مەن كۇلكىسىن جۇمىر جەردىڭ.
تاماشا! بۇنداعى ولەڭدەردىڭ وسى سياقتى ويى دا ورامدى، ءتىلى دە وڭدى.
اقىن دۇنيەلەرىمەن تۇگەل تانىسقاننان كەيىن، سۇرىپتاۋ جاعىنان ءبىر كەمشىلىك بايقادىم: ولكەمىزدىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني ءوسۋ جولدارىنان ءتانىم-بىلىم بەرەتىن ءتاپ-تاۋىر ولەڭدەردى مىناۋ تەنتەك نەمە تۇپ-تۇگەل دەرلىك تاستاپ كەتكەن. (ماڭعىستاۋ عانا ازداپ بار). الگى اۆتورمەن كەلىسىپ كىتاپتان شىعاراتىن ولەڭدەردىڭ ورنىن وسىلارمەن تولتىرۋ كەرەك. كىتاپتاعى سەلەۋسترەملەننوست دەيتىنىمىز ودان زالا شەكپەس.
اقىنعا تۇسىندە ايان بەرەتىن ماحامبەت تۋرالى ءۇش جىردىڭ سوڭىندا بولەك تۇرعان ءبىر تۇيىنشەك ولەڭ بار. ول اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن ويىن ەمەس، كەرىسىنشە، تۇبىرىمەن تەرىس ۇعىم بەرىپ تۇر.
اقىننىڭ كەيدە اقىندىق «مەن-دى» ورنىمەن پايدالانباي، قىزىپ كەتكەندە تىم قاتتى تيەتىن شايبانى وزىنە قابىلداپ قالاتىنى بار ەكەن: «قاشانعى قايعىلى جىر جازعىزاسىڭ؟».. - دەگەننەن كەيىن، جۇرت «اناۋ سورى قايناپ جىلاپ وتىرعان قىز وسى اقىننىڭ ءوزى ەكەن» دەپ ۇقپاي ما؟.. مەنىڭشە، قازاقتىڭ ايەلى ەركەگىن — «جار» دەمەيدى، «ەر» دەيدى. بۇل دا جەزدەسى ايەلىنىڭ ءىنىسىن «بالدىز» دەمەي «ءقايىنىنى» دەيتىنى سياقتى. (ءبىز سوڭعىسىن دا شاتاستىرىپ ءجۇرمىز) «زاماننىڭ قالاي شىعام تۇرمەسىنەن»، دەگەن سويلەم ورنىن تاۋىپ تۇرعان جوق.
قورىتىپ ايتارىمىز، ف. وڭعارسىنوۆانىڭ «شىلدە» كىتابى - بۇگىنگى تالعامعا تاتيتىن، تاربيەلىك ءمانى مول، اقىننىڭ ءوسۋ جولىن دا انىق كورسەتەتىن ادەمى شىعارما!
1975
You Might Also Like
-
شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى اقجار اۋىلى بالالار ونەر مەكتەبى كمم عىلىمي جوبانىڭ اۆتورى: كۋساينوۆا گ ۇيىمداستىرۋشى-پەداگوگ
-
اقىندىق تۋرالى بۇرىن دا تالاي ايتىلىپ جۇرگەن ءبىر اقيقات ۇعىم بار: ءومىردىڭ ءوز بالاسى بوپ، دۇنيەگە ادالدىق پەن ازاماتتىقتىڭ اسىل جىرىن ايتا كەلگەنمەن، اقىرىنا دەيىن اقىن بوپ قالۋ كەز-كەلگەن ادامنىڭ ا...
