InfoHub Logo

«گەن» تەرمينى العاش رەت تۇقىم قۋالاۋ بىرلىگى رەتىندە ادەبيەتتەرگە 1909 جىلى اعىلشىن گەنەتيگى ۋ. بەتسون ەنگىزگەن. تۇقىم قۋالاۋدىڭ حروموسومالىق تەورياسىنىڭ باستالۋىنان باستاپ گەندەر تەك تۇقىم قۋالاۋ نەگىزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حروموسومالاردا سىزىق بويىنا ورنالاسقان فيزيكالىق بىرلىك رەتىندە دە سيپاتتالدى. وسى تۇسىنىك بويىنشا 1950 جىلى مىناداي ەرەجەلەر قالىپتاستى:

1. گەن تۇقىم قۋالاۋدىڭ ەڭ سوڭعى بىرلىگى. وسىعان بايلانىستى گەندى ونان ءارى سۋببىرلىكتەرگە بولۋگە بولمايدى.

2. گەن قىزمەتتىڭ (فۋنكسيا) دە سوڭعى بىرلىگى (فەنوتيپتىك ارتۇرلىلىك). ياعني مەتابوليزم پروسەسىندە نەمەسە ورگانيزمنىڭ دامۋىندا گەن تەك ارنايى عانا قىزمەتتى اتقارادى جەنە دە وسى ارنايى قىزمەت بىرنەشە سۋبقىزمەتكە (سۋبفۋنكسيا) بولىنبەيدى.

وسى ەرەجەلەر نەگىزىندە سول ۋاقىتتا «ءبىر گەن — ءبىر فەرمەنت» دەگەن تۇجىرىمداما قالىپتاستى. سوڭىنان بەلوكتاردىڭ تابيعاتى كۇردەلى پوليپەپتيدتەردەن تۇراتىنى انىقتالدى. سونىڭ ىشىندە، پوليپەپتيدتىك تىزبەكتەرى ءارتۇرلى بەلوكتار دا بەلگىلى بولدى. مىسالى، ە. سوlءى باكتەرياسىندا بولاتىن يندول جانە سەريننىڭ ورگانيزمدە جيناقتالۋىن جىلدامداتاتىن، تريپتوفاننان باستاما الاتىن، تريپتوفانسينتەتازا فەرمەنتىنىڭ ءقۇرىلىمىندا يندولدى كومپونەنت يندوگليسەروفوسفاتپەن بايلانىساتىن ا دەپ اتالاتىن بولىك جانە سەريندىك كومپونەنت پيريدوكسالفوسفاتپەن بايلانىساتىن ۆ دەپ اتالاتىن بولىكتىڭ بولاتىنى انىقتالدى. ا جانە ۆ-تريپتوفانسينتەتازا بولىكتەرىنىڭ سينتەزىنە ەرتۇرلى گەندەر جاۋاپ بەرەدى.

گەننىڭ نەزىك ءقۇرىلىمىنا بايلانىستى «ءبىر گەن — ءبىر فەرمەنت» تۇجىرىمداماسى ەگەر ءبىر فەرمەنت دەگەن ۇعىم ءبىر پوليپەپتيدكە ساي كەلسە دۇرىس كۇيىندە قالادى. ءبىراق-تا قازىرگى كەزدە گەننىڭ نەزىك قۇرىلىمىنا بايلانىستى تۇجىرىمداما «ءبىر گەن — ءبىر ءتيپتى رنق، ءبىر تۇقىمداس پوليپەپتيدتەر» نەمەسە «ءبىر گەن — ءبىر مرنق، ءبىر پوليپەپتيد» دەپ سيپاتتالىپ ءجۇر. ءبىراق تا بۇل پوستۋلات تا كەيبىر گەندىك مۋتاسيالارعا بايلانىستى فەنوتيپتىك كورىنۋلەردە قولدانىلمايدى. سونىڭ ىشىندە، مىسالى، ادامنىڭ پروتوونكوگەنى تيروزينكينازاداعى مۋتاسيا ءبىر مەزەتتە ءتورت فەنوتيپتىك كورىنۋمەن سيپاتتالادى، ياعني ءبىر مەزەتتە ءتورت اۋرۋدىڭ كورىنۋىنە جاۋاپتى بولادى (جانۇيالىق مي تيرودتى كارسينوماسى، 2ا ءتيپتى نەوپلازيا، 2ۆ ءتيپتى ەندوكريندى نەوپلازيا جانە توق ىشەكتىڭ پاراسيمپاتيكالىق يننەرۆاسياسىمەن سيپاتتالاتىن گيرشەنرانگ اۋرۋى). وسىدان، بۇل مالىمەتتەردەن «ءبىر گەن — بىرنەشە بەلگى» دەگەن ەرەجە تۋىنداتۋعا بولادى.

كوپشىلىك ەۋكاريوتتى ورگانيزمدەردە گەندەردىڭ ءبىر عانا كوشىرمەسى بولادى. سوندا دا بولسا، بىرنەشە كوشىرمەسى بولاتىن گەندەر دە بەلگىلى. مىسالى، كەيبىر ورگانيزمدەردە گيستون-بەلوكتارىن كودتايتىن گەندەردىڭ شامامەن مىڭداعان كوشىرمەسى بولاتىنى انىقتالعان. ياعني ول ۇرىقتىق دامۋ كەزەڭىندە گيستونبەلوكتاردىڭ ورگانيزمگە كوپتەپ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى دەپ تۇسىندىرىلەدى. تاۋىقتاردا گەندەردىڭ كوپ كوشىرمەلەرى كەراتين (قاۋىرسىندى تۇزەتىن نەگىزگى ماتەريال) بەلوگىن كودتايتىن گەندە بولادى. سونداي-اق كوپتەگەن زەرتتەلگەن ومىرتقالىلاردا ريبوسومالىق رنق مولەكۋلاسىن سينتەزدەيتىن گەننىڭ كوشىرمەسى كوپ بولاتىنى انىقتالدى.

گەندەردىڭ مولشەرىن (ۇزىندىعىن) ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن جۇپ ازوتتىق نەگىزدەردىڭ سانىمەن نەمەسە ۇزىندىق بىرلىگىمەن ولشەيدى. ولار الۋان ءتۇرلى، ءبىراق شامامەن 1000-1050 جۇپ ازوتتىق نەگىزدى نەمەسە شامامەن، 357 ءنم-دى قۇرايدى (دنق مولەكۋلاسىنىڭ قوس تىزبەگىنىڭ نەگىزدەرى اراسىنداعى قاشىقتىقتى 0،34 نم ەكەنىن ەسكەرسەك (0،34×1050 = 357 نم)). گەندى ماسساسىنا بايلانىستى دا سيپاتتاۋعا بولادى. ءبىر نۋكلەوتيد جۇبىنىڭ مولەكۋلالىق ماسساسى شامامەن، 650-گە تەڭ بولسا، وندا ورتاشا گەننىڭ ماسساسى 650×1050 = 680000 تەڭ بولادى. ءبىراق-تا گەندەرى وتە كىشكەنتاي، ياعني بىرنەشە ونداعان جۇپ ازوتتىق نەگىزدەردەن تۇراتىن ورگانيزمدەر دە كەزدەسەدى. مىسالى، E.faecalis كەيبىر گەندەرى 66 جۇپ ازوتتىق نەگىزدەردەن، ال S. aureus — 78 جۇپ ازوتتىق نەگىزدەردەن تۇرادى. ە. coil باكتەرياسىنىڭ ورتاشا گەنىنىڭ كولەمى شامامەن، 1000-1100 جۇپ ازوتتىق نەگىزدەردەن تۇرادى. سونىمەن مولەكۋلالىق تۇرعىدان گەن بەلگىلى ۇزىندىعى جانە ماسساسى بار ءبىر پوليپەپتيدتىڭ سينتەزىنە جاۋاپتى دنق مولەكۋلاسىنىڭ ءبىر بولىگى (ازوتتىق نەگىز تىزبەگى) دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

ءبىراق-تا گەندەر تەك پوليپەپتيدتەردى عانا كودتاپ قويمايدى. كەيبىر گەندەر ترنق جانە ررنق مولەكۋلالارىن دا كودتايدى. دنق مولەكۋلاسىنداعى ءبىر ازوتتىق نەگىز ترنق نەمەسە ررنق مولەكۋلاسىن كودتايتىن بولعاندىقتان، ترنق جانە ررنق مولەكۋلالارىن كودتايتىن گەندەر پوليپەپتيدتەردى كودتايتىن گەندەرمەن سالىستىرعاندا وتە كىشكەنتاي مولشەرمەن سيپاتتالادى.

عىلىمي ەدەبيەتتەردە گەندى سيسترونمەن الماستىرىپ جازادى. گەن مەن سيسترون اراسىندا شىندىعىندا دا ايىرماشىلىق جوق، ناتيجەسىندە ەكى تەرمين دە بىردەي قولدانىلادى. گەننىڭ نازىك قۇرىلىمى تۋرالى قازىرگى زامانعى تۇسىنىكتەر ادامنىڭ، جانۋارلاردىڭ جانە وسىمدىكتەردىڭ گەنومىن مولەكۋلالىق-گەنەتيكالىق ادىستەر ارقىلى فيزيكالىق، گەنەتيكالىق جانە سيتولو گيالىق كارتاسىن قۇرۋعا ىقپالىن تيگىزدى. گەندەردىڭ مولشەرىنىڭ دەلدىگى جانە مولەكۋلالىق قۇرىلىمدارى گەندىك ينجەنەريا ادىستەرىمەن تولىق تۇردە دالەلدەندى.

---