InfoHub Logo

تەك قىرسىعىنان ساقتاسىن دەڭدەر!..

— قازاق — قازاق بولعالى مۇندايدى كىم كورگەن!..

— ياپىر-اي، ءبىر كەزەنگەن كەزدە كەزدەسۋىن قاراشى! جوسپارعا شاتاعى تيەدى-اۋ!..

— تۇڭىلمەي قويا تۇرىڭىز، مەن ءالى دە ويىن شىعار دەيمىن وسىنىكى.

بوساعا جاقتا ءوزارا شۇڭكىلدەسىپ وتىرعان وسى ءتورت ادامنىڭ اڭگىمەسى توردەگى اق شاپاندى جىگىت تۋرالى ەدى. جىگىتتىڭ سوزگە ارالاسۋعا ۋاقىتى بولعان جوق. جاشىكتىڭ ىشىنەن ۇزىن ستولدىڭ ۇستىنە الدەنەلەردى الىپ قويىپ جاتىر. تىستان تۇتقالى گرافينمەن سۋ الىپ ەنگەن قاۋعا ساقال قارت:

— جۋاتىنى جوق قوي، نەسىنە سۇراعانسىڭ، — دەدى دە، گرافيندى ستولعا نىعىراق قويدى. كوڭىلسىز پىشىنمەن ستول ۇستىندەگى نارسەلەرگە كوز جىبەرىپ تۇر. سۇق قولىمەن يەگىن تىقىر ەتكىزىپ مىرس ەتتى، ءبىر ۋاقىتتا:

— اۋرەڭە بولايىن! — دەدى سىرت اينالا بەرىپ.

جىگىت، الدىندا جايۋلى جاتقان كىتاپقا اندا-ساندا قاراپ قويىپ، ءوز ىسىمەن بولا بەردى. بۇرالعان، يميگەن شىنى، جالتىراعان تەمىر، نەشە قيلى رەزينكەلەرمەن ستول ءۇستى تولى. سولاردى جۋىپ، مايلاپ تۇر. ۇلكەن ءبىر وپەراسياعا دايىندالعان دارىگەر ءتارىزدى. بوساعاداعى تورتەۋدىڭ دە، قيقيىپ تۇرعان قارتتىڭ دا نازارى ستولعا اۋدى.

— نەسىنە كۇيبەڭدەي بەرەدى. ىستەيتىنىن تەزىرەك ىستەپ تىنسا ەكەن...

— يا، ويىنى ەمەس، شىنى بولدى مۇنىڭ، كورەلىك نە دە بولسا.

— ءدال وسىدان ءىس شىقتى بار ما، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن! — دەدى قارت، قولىن قاتتىراق سەرمەپ تاستاپ. جىگىت جىميىپ شالدىڭ بەتىنە ءبىر قارادى دا، بوساعاداعىلارعا يەك كوتەردى:

— بىرەۋىن عانا الىپ كەلىڭىز!

تاڭقى قۇيرىق قىزىل ساۋلىق ۇيگە ەندى. و دا ەشتەڭە تۇسىنبەگەندەي، كوزى بادىرايىپ، جان-جاعىنا قاراي بەرەدى. اكەلۋشى قويشى تۇساقتى ىلگەرىرەك يتەردى دە، ورنىنا بارىپ قايتادان وتىردى.

— وتىرماڭىزدار! — دەدى جىگىت. — تاماشانى كورەتىن كەز جەتتى.

ءبارى جىگىتتىڭ قاسىنا كەلدى. جىگىت قاۋعا ساقال قارتقا قىرىنداپ تۇرىپ، دارىگە باتىرعان اق ءمارلىنى قولىنا ۇستاتتى دا:

— اكە، ءسىز تۇساقتىڭ استىن تازارتا بەرىڭىز، — دەپ، بۇرىشتاعى اعاش ستانوككە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. قارت وعان ەشتەمە دەي قويعان جوق. ءبىراق، تۇساقتىڭ استىن مارلىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ:

— قازىنانىڭ نانىن بوسقا-اق جەگەن ەكەنسىڭ. وي، شىركىننىڭ وقۋىنىڭ ءتۇرىن-اي!.. — دەپ كۇڭك ەتكەندە، قاسىنداعىلار دا كۇلدى. جىگىت تە ولارعا سەزدىرمەي، تەرىس قاراي بەرىپ جىمىڭ ەتە ءتۇستى. سول بەتىمەن ول ستولدىڭ ۇستىندەگى قارا رەزينكانى كەلىپ قولىنا الدى. رەزينكانىڭ ۇلكەندىگى دە، فورمى دا اربانىڭ تولكەسىندەي: جۇپ-جۇمىر، ءىشى قۋىس، ەكى جاق اۋزى اشىق.

ءبىرىڭىز قوشقارعا، ءبىرىڭىز سۋعا بارىڭىزدار! — دەدى جىگىت رەزينكەنى اينالدىرىپ قاراپ وتكەن سوڭ.

قۇيرىعى تىرسەگىن سوققان، ءيىر ءمۇيىز، بۇيرا قوشقاردى بىرەۋى بارىپ الىپ كەلدى. بۋى بۇرقىراپ قايناعان سۋ كەلدى. قويشىلار العاشقىداي ەمەس، نە دە بولسا كورىپ تىنايىق دەگەندەي، جۇرىستەرى شيراي باستاعان. ءبىراق، شالدىڭ قاباعى ءالى سالىڭقى، تۇساقتى تازارتىپ وتىرىپ، كوزىنىڭ قىرىمەن جىگىتتىڭ قولىنداعى رەزينكەگە قاراپ قويادى. جىگىت رەزينكەنىڭ ىشىنە ىستىق سۋ تولتىردى. ءبىر اۋزىنا كىشكەنتاي عانا شىنى تۇتىك اكەپ تىقتى. ەكىنشى اۋزى اشىق. رەزينكە ەكى قابات. سۋ ۇستىڭگى قاباتتا، استىڭعى قاباتتا بوس. جىلىلىعىن ولشەگەندە قىرىق گرادۋس شىقتى.

جىگىت رەزينكەنى وسىلايشا باپتاپ بولعان سوڭ، قارتتىڭ قولىنداعى قازاقى تۇساقتى ستانوككە اكەپ ەنگىزدى دە، تىرپ ەتپەستەي قىپ موينىنان اعاش قامىتپەن قىسىپ قويدى.

— قوشقاردى اكەلىڭىزدەر!

قوشقار كەلىسىمەن-اق تۇساققا ارتىلا ءتۇستى.

— قاپ! اتتەگەن-اي! — دەدى قارت.دەرى دەسە دە، ۇيالىڭقىراپ تەرىس قاراپ كەتتى. قويشىلار كۇلىسىپ ءماز بولىپ قالدى. قوشقار ارتىلعان كەزدە جىگىت قولىنداعى رەزينكەسىن توسىپ ۇلگىرگەن ەدى، رەزينكەنىڭ ۇستىندەگى شىنى تۇتىككە ءبىر شاي قاسىقتاي تۇقىم قۇيىلىپ قالعان ەكەن. بۇنى قايتپەكشى ەندى؟ — دەگەندەي قويشىلار جىگىتتىڭ بەتىنە قاراپ اڭىرىپ تۇر. قارت ونشا تاقالماي ويقاستاي بەرەدى، اندا-ساندا باسىن شايقاۋىنا قاراعاندا ءالى وكىنىپ جۇرگەن سەكىلدى.

— بالام، مەن قوي جاققا بارايىن، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا.

— مىنانىڭ باسى-قاسىندا بولۋىڭىز كەرەك.

— وزدەرىڭىز-اق رەتتەي بەرىڭىزدەر. مەن كورەتىن ءىس ەمەس ەكەن.

جىگىت، وكپەلەگەن بالاشا بۇرتيىپ تۇرعان اكەسىنىڭ يىعىنا قولىن ساپ تۇرىپ، جۇباتا سويلەدى:

— ...سىزگە بۇل ءقازىر جات كورىنگەنمەن، ەرتەڭ تانىس بوپ كەتەدى... قويدى تەزىرەك كوبەيتۋ ءۇشىن تاجىريبەنى عىلىممەن ۇدەتپەسە بولمايدى، اكە...

— سوندا قولدان جاساماق پا ەڭ قويدى؟ ءاي بالام، شاتاسقانسىڭ.

— قولدان جاسايمىز دەۋگە دە بولادى. ماسەلەن، سىزدىڭشە مىنانىڭ ىشىندە نەشە قوزى تۇر؟ — دەدى جىگىت، شىنىداعى تۇقىمدى كورسەتىپ. شال ويلانباستان قايتاردى جاۋابىن.

— ەگەر ول قۇدايدىڭ ارناعان جەرىنە بارسا، ءساتى تۇسسە ءبىر نە ەكى قوزى بولار ەدى. ەندى شايتان دا جوق ونىن ىشىندە.

جىگىت اكەسىنىن قىزاراڭداعان بەتىنە قاراپ قويىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.

— قۇدايىڭىز وندا ساراڭ ەكەن، اكە. ەگەر مەن مۇنى ۇناتىپ پايدالانا قالسام، ون-جيىرما ساۋلىققا جاراتار ەدىم دە، كەمىندە ون-ون بەس قوزى الار ەدىم...

— و-دويت دەرسىڭ! قوي، كۇپىر بولدىڭ شىراعىم، — دەدى دە، شال جىگىتتىڭ ءسوزىن تىڭداماستان ورنىنان قوزعالىپ كەتتى.

— ەشبىر كۇمانى جوق! تەك، تۋعان قوزىلاردى باعىپ-قاعا ءبىلىڭىز.

شال شىداي الماي بالاسىنىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى:

— سەن قوزىنى جاساۋدى بىلسەڭ، مەن باعۋدى بىلەمىن! ال، كورسەت سول كوپ قوزىڭدى!

— تۇرا تۇرىڭىز، اۋەلى زەرتتەپ الايىن...

— نەسىنە زەرتتەيسىڭ، كوك قوشقاردىڭ قاشىرعانى قاتە كەتكەن ەمەس... مەن كەپىل، ىستەيتىنىڭدى ىستەي بەر.

— ونىسى راس، ونىسى راس!... — دەپ، قويشىلار تۇگەلىمەن شالدىڭ ءسوزىن قوستاي ءتۇستى. جىگىت سوندا دا يلانعان جوق. سىرىڭكەنىڭ ءبىر ءشيىن الدى دا، تۇقىمعا ۇشىن عانا باتىرىپ، كىشكەنتاي تەگىس شىنىعا ءبىر نوقات سالدى. تۇقىم نوقاتى تۇسكەن وسى شىنى ستول ۇستىندە قۇرۋلى تۇرعان ميكروسكوپپەن ارلى-بەرلى قاراعان سوڭ قويشىلاردى شاقىردى.

— قاراڭىزدارشى، نە كورىنەر ەكەن.

قارت كەيىندەۋ قالدى. وزگەسى جابىرلاسىپ قاراپ جاتتى...

— ءوي، جىبىرلاي ما، ەڭ؟!

— سوقپا وتىرىكتى، جان ءبىتتى دەيمىسىڭ!

مىنە كورشى ءوزىڭ.

— استاپىرالدا!..

— وسىلار نە وتتاپ تۇر! — دەپ ءبىر ۋاقىتتا قارتتىڭ ءوزى كەلىپ ءۇڭىلدى ميكروسكوپقا...

— قارامى نوقاتتاي-اق ەدى، الاقانداي بوپ كەتكەن بە؟ ءا-ا، مۇنىڭ دا جانى بولادى ەكەن عوي، دۇرىس، دۇرىس...

قويشىلار بىرەسە ميكروسكوپپەن، بىرەسە جاي كوزبەن قاراپ، ەكى كوزدىڭ ايىرماسىنا تاڭ قالىستى.

— و، توبا، بىلاي قاراساڭ قاقىرىق، بىلاي قاراساڭ جىبىرلاعان قۇرت!

— بۇنىسىنا نانۋعا بولادى. ال، قولدان قاشىرامىز، پالەن قوزى الامىز دەگەنى بىلشىل! — دەدى قارت داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ! — باياعىدا پايعامباردىڭ ءبىرى وسىنداي شىنىدان تۋىپتى دەيتىن، ول قۇدايدىڭ قۇدىرەتى عوي، سودان سوڭ، ەستىپ وتىرعانىم وسى...

جىگىت قويشىلاردىڭ سوزىنە قۇلاق قويا قويعان جوق، تۇقىمدى زەرتتەپ جاتتى. تۇقىمعا قاراپ وتىرىپ، جازىپ العان سوزدەرىن بايىپتاپ شىققان سوڭ:

— ماقتاعان قوشقارلارىڭىز قوزىعا اكە بولۋدان قالعان ەكەن. باسقا بىرەۋىن كەلتىرىڭىزدەر! — دەگەندە، قارت جامان نامىستاندى. ەكى كوزى بالاسىنا قادالىپ، شاتىناپ شىعىپ بارادى.

— مال كورمەگەن ساسىق، مال تانۋشى ما ەدىڭ سەن! — دەدى ىلگەرى اتتاپ كەلىپ. — مىنە مەنەن سۇرا..، ءتىپتى ارتىلعانى قاتە كەتكەن ەمەس سول جانۋاردىڭ!..

— يا، قوشقاردا كەمدىك جوق، شىراعىم، بەلگىلى قوشقار عوي ول... ەسەبىڭنەن جاڭىلساڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ، — دەدى باسقالارى.

قويشىلار ءبىرى باستاپ، ءبىرى قوستاپ كوك قوشقاردى اسپانعا كوتەردى. ول قاشىرعان تالاي ساۋلىقتىڭ اتى اتالدى، ودان تۋىپ قوي بولعان قوزىلاردىڭ ءقازىر قايسىسى قايدا جۇرگەنىنە دەيىن ايتىلدى. كوك قوشقاردىڭ باۋىرى قۇت ەكەنى، مال باسى ەكەنى كۇمانسىز كورىنەدى. جىگىت سوندا دا بولعان جوق، ءوز دەگەنىن ىستەدى. باسقا ءبىر قوشقار العىزىپ، سونىڭ تۇقىمىن تاعى دا زەرتتەۋگە كىرىستى...

بولمەنىڭ ءىشى ەندى تىم-تىرىس بولا قالدى، تەك قابىرعاداعى ساعاتتىڭ سوققان تىرسىلى عانا ەستىلەدى. كۇن ءالى شىققان جوق، ساعات جەتىدەن اۋىپ بارادى. قويشىلار كوك قوشقاردىڭ نامىسىن جىرتىپ تومسارىپ-تومسارىپ وتىر. قۇدايدىڭ «قۇدىرەتىمەن» ويناعان، اسىرەسە، باۋىرى قۇت جانۋاردى ۇيىردەن شىعارىپ تاستاعان وسىناۋ جىگىت، كەشەگى وزدەرى موينىنا مىنگىزىپ وسىرگەن ساتەن قارتتىڭ جالعىز بالاسى بولماي، باسقا بىرەۋ بولسا، الدەقاشان قۋىپ جىبەرەتىن ەدى. امال نە، بيىل قويدىڭ ءبارى قىسىر قالاتىنىنا دا «كوزدەرى جەتە تۇرا» جىگىتتىڭ ىقپالىنان شىعا المادى.

— ەندى ءبىر قاراڭىزدارشى، — دەدى جىگىت، ءوزى قاراپ، جازىپ ابدەن بولعاننان كەيىن. بۇل جولى قويشىلاردىڭ ءبىرى عانا ورنىنان تۇردى، وزگەسى قوزعالعان جوق.

— ويباي، شاباقشا ويناپ ءجۇر! — دەدى قويشى ميكروسكوپقا قاراپ جىبەرىپ. قويشىلار بىرتىندەپ كەلىپ قاراي باستادى.

— ەي، مىنانىڭ قۇرتى تۋلاپ جاتىر!..

— بىج-بىج قايناۋىن-اي، وڭكەي قارا باس قوي دەيمىن وزدەرى.

— كوردىڭىزدەر مە، — دەدى جىگىت، — ماقتاعان قوشقارلارىڭىزدىڭ تۇقىم قۇرتى ءالسىز، سۇيىق... بالا بولۋى نەعايبىل ەدى. ول بۇرىن ماقتاۋلى قوشقار بولسا دا، ۇيىرگە سالۋدان ەندى قالعان. ال، مىنا قوشقاردىڭ تۇقىمى تۋرا ۇيىپ قالادى!.. كانە ەندى قولدان شاعىلىستىرا باستايمىز...

قويشىلار اشىق مويىنداماسا دا، «وسىنىڭ ءسوزىنىڭ دە جانى بار-اۋ» دەگەندەي بىر-بىرىنە قاراستى. جىگىت، جارقىراعان اق تەمىردى ستانوكتەگى ساۋلىقتىڭ ارتىنا اكەپ قىستىردى. تەمىردىڭ اۋزىنان قويدىڭ ءىشى قىزارىپ كورىنىپ تۇر. جىگىت ابدەن ابايلاپ قاراپ ءوتتى. سودان كەيىن تۇقىم قۇيۋلى شىنى تۇتىكتى قولىنا الىپ، تۇتىكتىڭ بويىنداعى سيفرلاردى ەسەپتەپ العان سوڭ، تۇتىكتى قويدىڭ ىشىنە ەپپەن اپاردى دا، ءبىر تامىزىپ قالدى. قوي تىپىر ەتە ءتۇستى...

— بوساتىڭىزدار، بولدى!

ستانوكتەگى قويدى بوساتىپ، ەكىنشى قويدى اكەلەر كەزدە، شال مانادان بەرگى ىزبارلى رەڭكىن وزگەرتىپ، بالاسىنا جالتاق-جۇلتاق قاراي بەردى. ونىڭ قازىرگى ءپىشىنى، كۇشتىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ساۋعا سۇراعان ادام سەكىلدى. سويلەگەندە داۋسى دىرىلدەڭكىرەپ شىقتى:

— قاراعىم، اينالايىن. سامەت، — دەدى بالاسىنىڭ شىنى ۇستاعان قولىن مىقتاپ ۇستاپ. — اينالايىن ونەرىڭە قۇلدىق. ءتىپتى، كەرەمەت كورسەتتىڭ سەن وسى ارادا. بۇنىڭنىڭ قۇرت ەكەنىن كىم بىلگەن!.. ءبىراق، اقىلعا كەلشى: بيىل كەزەنگەن جىلىم ەدى، قۇداي تەك كەسىرگە جازباسىن، ءبىر توقتى قىسىر قالمايدى... ءجۇز قويدان ءجۇز ەلۋ قوزى الۋعا سەرت بەرگەنىمدى بىلەسىڭ عوي... مىنا شىنىڭدى ەندى سالۋدى توقتاتا تۇر. قويدىڭ ءبارى قىسىر قالسا، ماسقارا داعى! اۋەلى جاڭاعى تۇساق قوزداسىن، سودان كەيىن قالاي سالساڭ، ولاي سال. الدىمەن پلاندى ورىنداۋ جاعىن قاراۋ كەرەك. سونان سوڭ ونەرىڭدى كورسەتە بەر، اينالايىن...

سامەت اكەسىنىڭ قامقورلىق سوزىنە كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. ءدال ءقازىر اكەسى وعان ەسى ءجوندى ەنبەگەن جاس بالا ءتارىزدى كورىندى. ايادى، بىرەسە ادال نيەتىنە كوڭىلى تاسىدى. اكەسىن موينىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ:

— مەن وسىنى، ءسىزدى سەرتىڭىزگە جەتۋ ءۇشىن، پلاندى اسىرا ورىنداۋ ءۇشىن ىستەپ وتىرمىن. ەگەر كۇماندى بولسام، ىستەمەگەن بولار ەدىم... — دەدى دە، اكەسىن بالاسىنداي جاۋرىنعا قاعىپ، ەسىككە قاراي قوزعاپ جىبەردى.

شال قايتىپ ءسوز تالاستىرعان جوق.

— ءتاڭىرىم ءبىر نارسەگە باستاعان شىعار، جۇرىڭدەر! — دەپ قويشىلاردى ەرتىپ شىعىپ كەتتى. ونىڭ كوزى جەتپەي، امالسىزدان كونگەنىن سالبىراڭقى يىعىنان-اق سامەت بايقاعان ەدى. بۇلار وڭاشادا نە سويلەسەر ەكەن دەپ ەسىكتەن تىڭداپ قالسا:

— جىگىتتەر، ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسە المايدى ەكەنسىڭ، بالا جەڭدى. ءبىراق، شىنىعا سەنىپ قوي قىسىر قالماسىن، وڭاشادا قوشقاردى جىبەرىپ - جىبەرىپ الايىق... — دەپ تۇر اكەسى.

— ءبىزدىڭ دە كوپ قاسارىسپاعانىمىز سول!..

— جوعا، وزگەسى دۇرىس-اق بولسىن. قويدى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ەكى رەت قوزداتامىن، ءبىر قاسىق اسىلدى ون — جيىرما قويعا جاراتامىن دەگەنىنە ميى بار كىسى نانار ما!؟

— ءاۋ، بولىڭىزدار، — دەگەن سامەتتىڭ داۋسى ەستىلدى.

قويشىلار نارازىلىقتارىن ىشتەرىنە ساقتاي ءجۇرىپ، قويلاردى ستانوككە اكەلە بەردى. سامەت ءبىر قوشقاردان ءبىر رەتتە العان تۇقىمدى ون-جيىرما تۇساققا جاراتىپ وتىردى. قولدان شاعىلىستىرۋ ناۋقانى وسىلايشا ءجۇرىپ جاتتى...

II

سامەت كەلگەن «ەڭبەك» كولحوزىنىڭ قوي فەرماسىندا مىڭعا تارتا قوزدايتىن قوي بار. از كۇننىڭ ىشىندە سونىڭ ءبارى قولدان شاعىلىستىرىلىپ بولدى. قويدى قولدان شاعىلىستىرۋ بۇل كولحوزدا تۇڭعىش رەت قولدانىلعان تاجىريبە بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە مىڭ قويدىڭ 15 پروسەنتى ەكىنشى رەت شاعىلىستىرىلدى، سوندا بۇل قويلار ءبىر جىلدا ەكى رەت قوزداماق. ءبىراق، جاڭا تەحنيكتىڭ اكەلگەن جاڭالىعى قويشىلاردىڭ كوكەيىنە قونا قويعان جوق. الدىمەن ءوزىنىڭ اكەسى ساتەن قارت قىلدى عوي قىلىقتى. جيىرما بەس قويمەن بىرگە وسكەن ساتەن، بالاسىنا قانشا سەنە تۇرسا دا، قولدان قۇيعان تۇقىمنىڭ قوزى بوپ شىعۋىنا سەنە المادى. سامەت جۇمىسىن ءبىتىرىپ، اۋدانعا ءجۇرىپ كەتكەن كۇنى تاڭ سارىدەن تۇرىپ قوي قوراعا باردى. بۇرىن قاي ۋاقىتتا كەلسە دە، ەركىن قيمىلدايتىن ەركە قارت (قويشىلاردىڭ باستىعى عوي)، بۇل جولى قوي قورانىڭ قاقپاسىن اشۋعا باتپاي، جان-جاعىنا الاقتاي بەردى. ۇلكەن كىسىنىڭ قۋىستانعانى قىزىق ەكەن، جاپادان-جالعىز ءجۇرىپ سويلەدى:

— ەرتەلى-كەش قاراپ قويماساڭ بولا ما، بۇرىن شىنى سالعاندى كورمەگەن جانۋارلار... — دەدى قوراعا ەنىپ بارا جاتىپ. ەنىپ قالعان سوڭ قويلاردىڭ ءبارىن قاراپ ءوتتى، اسىرەسە، ارت جاعىنا نازارىن كوبىرەك اۋداردى. وزگەرىس تابىلمادى. سودان كەيىن قوشقار قوراسىنا كەلدى دە، ءبارىن ايداپ شىعىپ، قويلارعا اكەپ قوستى.

— بۇنسىز مالدىڭ دا، ادامنىڭ دا كۇيتى بولۋشى ما ەدى، ءتايىرى! — دەدى قارت كوڭىلدى ءبىر دەمدەگەندەي بولىپ. قورانىڭ تەرەزەسىنەن كولحوز جاققا قاراپ قويادى. تەزىرەك شاعىلىستىرىپ الىپ، كوزگە تۇسپەي، قوشقارلاردى قايتا قاماي قويماق. ءبىراق قوشقارلار ساساتىن ەمەس. ءار قويدى ءبىر تىمىسكىلەپ ءجۇردى دە، بىرىنە ارتىلماستان ماڭقيىپ-ماڭقيىپ تۇرىپ قالدى.

— جانى جانۋار، جانىپ جىبەر!... — دەپ ساتەكەڭ ءار قوشقارعا ءبىر جالىنادى، ءبىراق، بىردە-بىرى ءتىلىن المادى.

— ە، توبا، — دەدى قارت جاعاسىن ۇستاپ، — بۇزىلعانى ما، سوعان-اق كۇيتى باسىلىپ قالعانى ما؟

ساتەكەڭ تاڭدانىپ تۇرعاندا ەكى-ۇش قويشى ۇستىنەن ءتۇستى.

— ەرتەرەك قولعا العان ەكەنسىز...

— قۇداي بىلەدى، شاپ ەتە تۇسكەن شىعار!

— بەكەر ىستەتكەن ەكەنبىز، بالا ءبۇلدىرىپ كەتىپتى! — دەدى ولارعا ساتەكەڭ، وكىنگەن پىشىنمەن، — قۇلشىنىپ كەلەدى دە، قالت قاراپ تۇرىپ قالادى. ءسىرا، شىنى كۇشىن الىپ كەتسە كەرەك.

قويشىلار «الدانعانىنا» قاتتى وكىندى. قوي بىتكەن قىسىر قالادى دەگەن ءقاۋىپ كۇشەيە ءتۇستى. اتتەڭ، سامەتتىڭ بىلمەستىگى، ءوز قولىن وزدەرى قالاي كەسسىن، ەگەر باسقا بىرەۋ بولعاندا دەرەۋ اۋدانعا بارىپ، سازايىن تارتقىزباق ەدى. ەندى، وزدەرىن وزدەرى جۇباتىپ، اقىرىن كۇتپەك بولدى...

— ەگەر بۇل، ءساتى ءتۇسىپ، ءىس بولا قالسا، — دەدى ساتەكەڭ، تەك سوندا عانا كوزى كۇلىمدەڭكىرەدى، — قوراڭدى وسى باستان كەڭەيتە بەر. مىڭ قوي قاشىپ كەتتى عوي، ونىڭ ءجۇز ەلۋى ەكىنشى رەت قوزدايدى. كانە، وزدەرىن قوسا ەسەپتەڭدەرشى... بۇل نەتكەن ەتەك العان كوپ مال!..

— كورەسىڭدەر، قوزداسا ءبىرى قالماي تەگىس قوزدايدى، قوزداماسا، ءبارى دە قوزدامايدى، وسى باستان ايتقانىم.

— ياپىر-اي، ءبارى بىردەن قىسىر قالسا ماسقارا-اۋ!

قويشىلاردىڭ ويىنداعى ءۇمىت پەن ءقاۋىپ جەڭىسە المادى. بىرەسە قوزىعا بايىدى، بىرەسە قوزىدان جۇرداي بولدى. ايتكەنمەن، ويدىڭ ءقاۋىپتى جاعى باسىم بولىپ باpa جاتىر ەدى، ساتەننىڭ اقىرعى ءسوزى تونگەن ءقاۋىپتى كەيىن ءبىر سەرپىپ تاستادى.

— جىگىتتەر، وكىنبەلىك، بولار ءىس بولدى. ازار بولسا، ءبىر اي، جارىم اي كەنجە قالار، بۋاز، قىسىرىن كەشىكپەي-اق بىلەمىز عوي...

— ءتايىرى، جەلىنىن ءبىر ۇستاعاندا-اق بەلگىلى ەمەس پە...

— مىنە سوندا قوشقاردى جىبەرە قويساق ءبارىبىر قىسىر قالمايدى. قايتكەنمەن پلاندى ورىنداۋ كەرەك. ايدە، قويدى ورگىزەلىك ەندى! — دەپ ساتەكەڭ قاقپانى قايىرىپ تاستادى.

كۇن شاشىراپ شىعىپ كەلەدى. فەرمادان ءبىر ىزبەن شۇباعان قوي، بىلاي شىعا بىتىراي -بىتىراي بەتكەيدىڭ بەتىن الىپ كەتتى...

III

ساتەن قارتتىڭ كۇدىكتى ويى كۇن ساناپ تارقاي بەردى. ول كىسىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «شىنىمەن قاشىرعان» قويدىڭ ءبارى جەلىندەي باستاعان. قويدىڭ جاپپاي بالالايتىن ۋاقىتى تاقالىپ كەلەدى. ساتەكەڭ قوزداۋعا جاقىنداعاندارىن تابىننان ءبولىپ تە ۇلگىردى، ولاردى وڭاشالاپ كۇتىپ ءجۇر. ايتكەنمەن كوڭىلىنەن ءبىر تۇيتكىلى كەتەر ەمەس. قوي قوزدايتىن ۇيدە قويلارعا قاراپ، تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ:

— بۇنىڭ ەندى قوزىسى قانداي بولار ەكەن... — دەيدى قاسىنداعى قوزىشى ايەلگە. ايەلدىڭ ساتەكەڭدى مىسقىلداعىسى كەلدى:

— ەنەسىنە تارتسا — تاڭقى قۇيرىق، قىلشىق ءجۇن، اكەسىنە تارتسا — ۇزىن قۇيرىق، بۇيرا ءجۇن بولادى-داعى، ونىڭ نە كۇمانداناتىنى بار.

ساتەكەڭ كوزىن الارتا ايەلگە ءبىر قارادى دا، مۇرنىن ءشۇيىرىپ تاستادى. ايەل ونى بايقاعان جوق، ساتەكەڭنىڭ جايىمەن تۇرىپ ايتقان ءسوزىن عانا ەستىدى:

— مالدان: شالا قوزى، ەكى باستى بۇزاۋ، قوس كىندىك بوتا... ادامنان: شوشقا تۋعانىن دا كورگەنبىز. تەك، سوندايىنان ساقتاسىن.

ساتەكەڭنىڭ نەدەن كۇدىكتەنىپ تۇرعانىن ايەل تۇسىنە قالدى دا، ەجىكتەي باستادى:

— «شىنى، شىنى» دەپ قويمايسىزدار، سول قالاي ءوزى، ايتىڭىزشى؟

— جامالجان، قايتەسىڭ سونى.

مال ءوسىرۋ تەحنيكاسىن ءبىل دەپ جاتقان جوق پا، ول نە دەگەنىڭىز.

— باسقا بىرەۋدەن سۇرا، شىراعىم. مەن ايتا المايمىن، ۇيات ءوزى، وكىنىشتى ءتىپتى، جىبەرمەي توسىپ الادى... — دەپ، ساتەكەڭ جۇرە سويلەگەن بويىمەن، قولىن ەربەڭدەتىپ وتىرىپ دالاعا شىعىپ كەتتى. سول بەتىندە قوزى قامايتىن ءۇيدى، قوزى ولشەيتىن تارازىنى، شارانا سۇرتەتىن شۇبەرەكتى بارىپ كورىپ، جاڭا ءتولدىڭ جابدىعىن سايلاپ ءجۇردى. بۇگىن قويدىڭ الدى قوزداماق، ءتول باسى قاي تۇردە بولارىنا كوزى جەتپەگەن ساتەكەڭ، العاشقى قوزىنى كورۋگە ىنتىققانى سونشا:

— قوي تىپىرلادى-اق، دەرەۋ مەنى شاقىر، — دەگەن جامالعا.

قارتتىق بولجاۋى قاتە كەتكەن جوق. ءتۇس اۋا بەرگەن مەزگىلدە جامالدىڭ:

— ساتەكە، ساتەكە! ءجۇر-جۇر... دەگەن داۋسى ەستىلدى. قولىن بۇلعاپ جۇگىرىپ كەلەدى ءوزى. — قوزى، قوزى، الدىڭعى ەكى اياعى كورىندى!..

ساتەكەڭ جۇگىرىپ كەلىپ، قوزداعالى جاتقان قويدىڭ ارت جاعىنان ەڭكەيە قاراپ تۇرا قالدى. القىنىپ تۇر.

« يا، ءسات! باسى دا شىعىپ قاپتى-اۋ!.. ءازىر دۇرىس... Aha، كەۋدە جاعى كادىمگى قوزى ەكەن، ارتى قانداي بولار...دەپ تۇردى دا، ءوز بەتىنشە تۋعانىنا شىداماي، قوزىنى سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى.

— ناعىز قوزىنىڭ ءوزى! — دەۋگە-اق مۇرشاسى كەلدى، سودان كەيىن دالاعا اتىپ شىقتى. فەرمانى ارالاپ جۇگىرىپ ءجۇر.

— ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! — دەدى كورىنگەنگە قول بۇلعاپ. قويشىلار تۇس-تۇستان ۇشىپ كەلەدى.

— قوزى ما انىق؟!

— دەنى دۇرىس پا؟!

— قوزى، ناعىز قوزى!..

ءبارى انتالاپ جاس قوزىنى ورتاعا الدى. ساتەكەڭنىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، ويقاستاپ شالقاق-شالقاق ەتەدى.

— «اقىل جاستان، اسىل تاستان» دەگەن وسى، جىگىتتەر، سامەتجاننىڭ شىنىسى قۇت بولعان جوق پا؟ ەندى ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز جەتپىس بەس قوزى الاتىن بولدىق. حا-حا-حا! — دەپ قارقىلداعاندا شالقالاپ بارىپ قايتا تۇزەلدى. ءار قايسىسى ءبىر ۇستاپ مازاسىن كەتىرە بەرگەن سوڭ، جامال قوزىنى وراپ الىپ، تارازىعا تارتۋعا جونەلدى.

— ونىسى نەسى، قوزى كورمەگەندەي تۇگە! — دەدى كەتىپ بارا جاتىپ.

— و-ماي-اۋ، شىنىدان تۋعان قوزىنى كورگەن شىعارسىن بۇرىن.

— ساتەكە، تۇرماڭىز، تابەلگە جازدىرۋ كەرەك ەندى. — «شىنىدان تۋعان» دەپ اتاپ جازدىرىڭىز...

— سول شىنىنى ەندى ءبىرجولاتا ساتىپ الايىق تا، وتىز التىنشى جىلى ءوز قولىمىزبەن سالايىق!..

قويشىلار ءماز-مايرام بوپ، كولحوز باسقارماسىنا قاراي كەتىپ بارا جاتتى...

1935 جىل.

---