InfoHub Logo

ادام پوپۋلياسياسىنداعى جەكە تۇلعالار تەك فيزيكالىق جاعىنان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مىنەز-قۇلقى بويىنشا ايىرماشىلىعى بولاتىنى بۇرىننان بەلگىلى بولدى. ادامداعى بۇل ەرەكشەلىكتى تۇسىنۋگە ارنالعان تالپىنىستار ناتيجەلەرى قاراما-قايشى پىكىرلەرگە الىپ كەلدى، ياعني كەيبىر پىكىرلەر بويىنشا بۇل قاسيەت تۇقىم قۋالايدى، ال باسقا پىكىرلەر بويىنشا جۇرە پايدا بولعان. سوندىقتان-دا وتكەن عاسىرلاردا بۇل قاسيەت «تابيعات جانە تاربيە» دەگەن پىكىر ارقىلى ءتۇسىندىرىلدى.

ادامداعى بەلگىلەردى زەرتتەۋ بارىسىندا قانداي-دا بولماسىن بەلگىنىڭ پايدا بولۋىنا تۇقىمقۋالاۋشىلىق جانە سىرتقى ورتا فاكتورلارى اسەر ەتەتىنى انىقتالدى. كەيبىر بەلگىلەردىڭ كورىنۋىنە تۇقىمقۋالاۋشىلىق باسىم اسەر ەتسە، ەندى بىرەۋلەرىنە ورتا فاكتورلارى اسەرىن تيگىزەدى. مىسالى، ادامداعى قان توبى تولىق تۇردە تۇقىم قۋالاۋ فاكتورىنا بايلانىستى، ال ادامنىڭ دەنە ءبىتىمى جانە كومىرسۋدىڭ مەتابوليزمى گەنەتيكالىق جانە سىرتقى ورتا فاكتورلارىنا بايلانىستى بولادى. ءتىلدىڭ فورماسى جانە قۇرىلىمى گەنەتيكالىق فاكتورلارعا، ال ءتىلدى يگەرۋگە قابىلەتتىلىك گەنەتيكالىق فاكتورلارمەن بىرگە ورتا فاكتورلارىنا دا تىكەلەي تاۋەلدى بولادى.

ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ گەنەتيكالىق نەگىزىن تۇسىنۋدە «تابيعات جانە تاربيە» پىكىرى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قانداي-دا بولماسىن جانۋاردىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسى سول ورگانيزمنىڭ ەسەيگەن شاعىنداعى مىنەز-قۇلقىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىندىگى كورسەتىلگەن. مىسالى، ماكاك-رەزۋس مايمىلدارىنىڭ تۋىلعان كەزدە انالىقتارىن ءبولىپ الىپ، وقشاۋلاپ ءوسىرىپ، ەسەيگەن كەزىندە باسقا ماماك-رەزۋس مايمىلدارىنىڭ ورتاسىنا جىبەرسە، وندا جىنىستىق مىنەز-قۇلقىندا، سوسيالدى ويىنداردا ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىن كورسەتە المايدى.

مىنەز-قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋىندا جۇيكە جۇيەسى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى انىقتالدى. سونىمەن قاتار جەكە مىنەز-قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋىندا گورمونالدى رەتتەلۋ دە ۇلكەن ءرول اتقارادى. جىنىستىق جاعىنان مىنەزى «تۇيسىكتى» جانۋارلاردا گورموندارعا سەزىمتالدىلىعى تەك بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا عانا بولادى، باسقا ۋاقىتتا گورمونالدىق قوزۋ ولاردا ەشقانداي جاۋاپ تۋدىرمايدى. كەرىسىنشە، ادامنىڭ كوبەيۋگە دەگەن قابىلەتتىلىگى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا مۇلدە تاۋەلدى ەمەس، سوندىقتان گورمونداردىڭ اسەرى جىنىستىق مىنەزگە اسەرى شامالى. جۇيكە جۇيەسى دە، گورمونالدى جۇيە دە نەگىزىنەن گەنەتيكالىق باقىلاۋدا بولادى. سوندىقتان-دا ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، ءوزىن-وزى ۇستاۋى گەنەتيكالىق فاكتورلار ارقىلى رەتتەلەدى، ال ونىڭ ىسكە اسۋى بەلگىلى ءبىر ورتادا عانا جۇزەگە اسىرىلادى (تاربيە).

ادام مىنەز-قۇلقىنىڭ نەگىزىن زەرتتەگەندە كوبىنەسە، قىلمىستىڭ بيولوگيالىق نەگىزىن دە قاراستىرادى. XIX عاسىردىڭ سوڭىندا يتالياندىق پسيحياتر چەزارە لومبروزو (1835-1909) قىلمىستىڭ بيولوگيالىق نەگىزىن تۇجىرىمدادى، ياعني قىلمىستىڭ نەگىزىن بيولوگيالىق فاكتورلار قۇرايدى نەمەسە قىلمىسكەرلەر «جاراتىلىسىنان» قىلمىسقا بەيىم بولادى. بۇل تەوريا بيولوگيالىق فاكتور ەسەبىندە تۇقىمقۋالاۋشىلىقتى نەگىزگە الادى. ادامداعى باسقا دا اقاۋلار جانە جەزوكشەلىك گەنەتيكالىق فاكتورلارعا بايلانىستى دەگەن تۇجىرىمدامالار بەلگىلى. ءبىراق-تا وسى كەزگە دەيىن ءالى ەشكىم قىلمىسقا جانە جەزوكشەلىككە جاۋاپتى گەندى انىقتاعان جوق. قازىرگى كەزدەگى كوز-قاراستارعا سۇيەنسەك، تۇقىم قۋالايتىن قىلمىس جانە جەزوكشەلىك گەندەرى ەمەس، ال ادامداردىڭ قانداي دا بولماسىن سىرتقى ورتانىڭ رەاكسياسىنا جەكە جاۋابى.

بيولوگيا عىلىمىنىڭ جەتىستىكتەرىنە قاراماستان ادامنىڭ اقىل-پاراساتىن ولشەۋ (باعالاۋ) ادىستەرىنە كەدەرگى ۇلكەن ماسەلە تۋدىرادى. گەنەتيكانىڭ شارىقتاۋ شاعىندا انگليادا ف. گالتون جانە ك. پيرسون ادامداعى اقىل-پاراساتىن باعالاۋدا اتا-اناسى مەن بالالارىنىڭ اراسىنداعى، سونىمەن قاتار ءبىر جانۇيا بالالارىنىڭ اراسىنداعى (سيبستەر) اقىل-پاراسات كوەففيسيەنتىن سالىستىرۋ كەرەك دەدى. ف. گالتون ادام گەنەتيكاسىن زەرتتەۋدە قولدانىلاتىن گەنەالوگيالىق ءادىستىڭ تيىمدىلىگىن قورعاي وتىرىپ، ايەلدەر ەر ادامدارعا قاراعاندا اقىل-پاراساتى جاعىنان تومەن تۇرادى دەپ تۇجىرىمدادى. ءبىراق-تا بۇل تۇجىرىمداما ادامدار اراسىندا ۇلكەن قولداۋ تاپپادى.

1905 جىلى فرانسۋز عالىمدارى ا. بينە جانە ت. سيمون ادامنىڭ اقىل-ەسى قابىلەتىن تەكسەرۋدە ادامنىڭ اقىل-پاراساتى كوەففيسيەنتىن (IQ-تەست؛ اعىلشىننىڭ intelligence — اقىل-پاراسات، quotinent —كوەففيسيەنتى) انىقتاۋ ءادىسىن ۇسىندى. كەلەسى رەتتە امەريكاندىق ەكى عالىم ل. تەرمان جانە م. مەرريل بۇل ءادىستى جەتىلدىردى، ياعني 2-14 جاستاعى بالالاردىڭ اقىل-پاراسات قابىلەتتىلىكتەرىن باعالاۋدا تۇيسىك، اقىل-ەسى، زەيىنى، ىقىلاسى، كورۋ قابىلەتى جانە ت.ب. پارامەترلەرىنە نەگىزدەپ قۇراستىردى. تەستىلەۋ ناتيجەلەرى بالل بويىنشا انىقتالدى. مىسالى، ورتاشا دارىندىلىق (ورتاشا اقىل-ەستىك جاس) 100 بالمەن، اقىماقتىق 70-50 بالل ارالىعىمەن، ال جارىمەستىك، ەسۋاستىق 0-20 بالل ارالىعىنداعى ەسەپتەۋمەن انىقتالدى. تالانت 125 بالىمەن انىقتالدى.

بالالاردىڭ اقىل-ەسىنىڭ قابىلەتتىلىك دەڭگەيىن انىقتايتىن زاماناۋي ادىستەر ولاردىڭ ءارتۇرلى قابىلەتتىلىكتەرىنە (جالپى ءبىلىم دەڭگەيى، زەرەكتىلىك، زەيىندىلىك، سوزدىك قورى، گەوگرافيالىق ءبىلىمى، اريفمەتيكالىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋ قابىلەتى جانە ت.ب.) جانە ولاردىڭ جالپى جيىنتىعىنا نەگىزدەلگەن.

IQ-تەست ارقىلى اقىل-ەستىڭ قابىلەتتىلىگىن انىقتاۋ كوپتەگەن جىلدار بويى كوپتەگەن عالىمدار تاراپىنان قايشىلىقتار تۋدىرىپ كەلەدى، ياعني بۇل قايشىلىقتار ادام دامۋىنىڭ نەمەسە بيولوگيالىق نەمەسە الەۋمەتتىك فاكتورلارعا نەگىزدەلگەن بولادى.

ءبىراق-تا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرى اقىل-پاراسات كوەففيسيەنتىنىڭ تۇقىم قۋالاۋ فاكتورلارىمەن سيپاتتالاتىنىن كورسەتتى. كەرىسىنشە، IQ-تەستتىڭ ناتيجەسى كوپشىلىك جاعدايدا سىرتقى ورتا فاكتورلارىنا تىكەلەي تاۋەلدى بولاتىنى انىقتالدى. وسىعان بايلانىستى، IQ-تەست ءادىسىن ادامداردىڭ ابستراكتى ويلاۋ قابىلەتتىلىكتەرىن انىقتاۋدا قولدانىلاتىن باعىت دەپ قاراۋعا بولادى. الايدا، بۇل ءادىستى قولدانعانمەن دە كوپتەگەن سۇراقتار اشىق تۇردە قالىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە، ادەبيەت بەتتەرىندە اقىل-پاراساتتىڭ ءدال انىقتاماسى جوق ءبىر ادام ەكىنشى ادامعا قاراعاندا «اقىلدىراق» دەپ ايتۋعا دا دايەك جوق، جانە ادامداردىڭ الدىنا قويعان ماقساتتارىنا جەتۋى ءۇشىن وزدەرىنىڭ امبيسياسى نەمەسە اقىل-پاراساتىنىڭ، تابىسىنىڭ، قاتىگەزدىگىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنبەيدى. سونىمەن قاتار ءار الەۋمەتتىك توپقا جاتاتىن ادامدار اراسىندا IQ-تەست ءارتۇرلى بولاتىنى تۋرالى سۇراقتار شەشىمىن تاپقان جوق. ەڭ ماڭىزدىسى، IQ-تەست كورسەتكىشتەرىنە «تابيعاتتىڭ» جانە «تاربيەنىڭ» اسەرىنىڭ دەڭگەيى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز.

ادامداعى مىنەز-قۇلىقتىڭ گەنەتيكالىق نەگىزدەرىن زەرتتەۋ ادام بيولوگياسىنىڭ باسقا بولىمدەرىنە قاراعاندا الدەقايدا ارتتا كەلەدى. نەگىزگى سەبەبى، ادامنىڭ مىنەز-قۇلىق گەنەتيكاسىن مەندەلدىك زاڭدىلىقتارمەن تىكەلەي بايلانىستىرا وتىرىپ تۇسىندىرۋگە بولمايدى، ياعني بەلگىلەردىڭ تۇقىم قۋالاۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ وتە قيىن. ونان باسقا، مىنەز-قۇلىق رەاكسيالارىن مولەكۋلالىق دەڭگەيدە زەرتتەۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى دە كەدەرگى كەلتىرەدى.

---