جەر قازعاندار
(پوۆەست)
شىلدەدە
كۇن ىستىق. كوكشەتاۋ ماڭى. ايناداي تۇنىق سۋلى كولشۇمەكتىڭ قاسى. كولشۇمەكتىڭ جاعاسىنداعى كوك الا قامىس، سۋدىر قۇراقتار — اينانىڭ جيەگىنە سالىنعان ادەمى ورنەك سياقتى. اسپان بالقىپ ماۋجىراعان قيىرسىز كوك مۇحيت سياقتى. بالقىعان، كوكتەگى شىجىعان قىزىل كۇن وتكىر التىن شۇعىلاسىن كەكتەن جەرگە شاشىراتىپ، بۇركىپ ويناپ تۇرعانداي. اينالا توڭىرەك، جەر-دۇنيە، جان-جانۋار، جەردەگى وسىمدىك ءقازىر ماۋجىراپ، مارعاۋ تارتىپ تۇرعان ءتارىزدى.
ويپاڭدا كوك الا قۇراقتى كىشكەنە كولشۇمەك. اينالا توڭىرەك ىلعي بەلەس. كۇنشىعىس ساسكەلىك جاقتا كوگەرىپ، زەڭگىر تارتىپ، كوكشەتاۋدىڭ باسى كورىنەدى. تەك كۇنباتىس جاقتاعى كوكشەتاۋ قالاسىنا قاراعان جوننىڭ وڭ جاعى ويپاڭدانىپ، كەسىلىپ جاتقان قيىرسىز دالا.
بەلەستەر دە، ويپاڭدار دا، دالالار دا، بۇتا-وسىمدىكتەر دە كوكپەڭبەك، جاسىل بوياۋداي. تۇپ-تۇگەل قارا جەرگە جاسىل جىبەك كىلەم توسەگەندەي. كوك الا كولشۇمەكتە جاپ-جاسىل. ونىڭ ايناداي سۋىندا زەڭگەر اسپاننىڭ سۋرەتى كورىنەدى.
الدىڭعى كۇن قالىڭ نوسەر جاڭبىر كۇيىپ وتكەن ەدى. جەر بەتىن قاپتاعان، قۇلپىرعان قالىن جاسىل ءشوپ، جاڭا جاسىل جەلەككە ورانعان وسىمدىكتەردىڭ، بۇتالاردىڭ جاسىل جاپىراقتارى مەن گۇلدەرى كەشە مەن بۇگىن توتەنشە قۇلپىرادى. اينالاعا قاراپ تۇرعانىندا، جەردىڭ. سەمىز قارا توپىراعى جاسىل الا شوپتەن كورىنبەيدى. قالىڭ، بىتىك جاسىل شوپتەرگە ارالاسا شىققان ءتۇرلى گۇلدەر جەرگە ورنەك، ءتۇر بەرەدى. كەڭ كوك، جاسىل جايما جىبەك تىككەن تەمىر كەستە سەكىلدى. كەيبىر گۇلدەردىڭ ءتۇسىن، اتىن كوپ جۇرت بىلمەيدى. ءانى، قىزىل، اق، كوك، سارى، شيكىل، كۇلگىن، ال، اسىرەسە زەڭگەر جالقىن شاشاقتار!
شىنىندا، ۇشى-قيىرى جوق جەرگە جايعان جاسىل جىبەك بارقىت جايماعا تىككەن ورنەكتى شۇبار الا كەستە ءتارىزدى.
ءبىر جەردە سارى شاشاق كوبىرەك، ەكىنشى جەردە اق الا شاشاق كوبىرەك، ءۇشىنشى جەردە قىزىل شاشاقتار دەن، ءتورتىنشى جەردە ىلعي كۇلگىن شاشاقتار وسكەن.
جەلسىز كۇننىڭ ىستىعى جەر دۇنيەنى قۋارتقان ىستىق ەمەس، ماۋجىراتقان، بالبىراتقان ىستىق. ماۋجىراتىپ، بۋلاپ، جادىراتقان ىستىق.
اسپاننىڭ ورتاسىندا بۇلت جوق. تەك الىس جەرمەن شەندەسكەن توڭىرەكتەرىندە عانا ايناكولدىڭ جيەگىندەگى اق كوبىگىندەي كوتەرىلىپ ىركىلگەن بۋرالارداي اق بۇلتتار كورىنەدى. اق بۋرالارشا ماۋجىراپ شوككەن بۇلتتار قوزعالمايدى.كوكتىڭ ورتاسىنا كەلۋگە شىجىعان كۇننىڭ شاشىراعان ىستىق شۇعىلاسىنان جاسقاناتىن سياقتى.
الا كەستەلى جىبەككە ورانىپ، جاسارعان قارا جەر قىزىل كۇننىڭ كوكتەن كۇلىپ بۇركىپ تۇرعان التىن نۇرىنا بالقىپ، راحاتتانعان دەنەسىن توسەپ، جاس بوسانعان، قالجاسى جاققان كەلىنشەكشە جادىراپ، كوسىلىپ جاتقان ءتارىزدى. نەمەسە ىستىق بۇلاۋ جانىنا جاققان سۇلۋشا بالقىپ، ماۋجىراعان ءتارىزدى.
ويدى، قىردى قاپتاعان قالىڭ جاسىل الا ءشوپ تە، كوك، جاسىل جىبەك جەلەككە، جاس كەلىنشەكشە ورانعان بۇتالاردىڭ جاپىراقتارى دا، گۇلدەرى دە كۇننىڭ ىستىق شاڭقان نۇرىمەن قۇبىلىپ، قۇلپىرادى. شىجىعان كۇننىڭ التىن، ىستىق نۇرىنا قىزىپ بۋسانعان.پىسىناعان سەمىز جەر مەن جاسىل شوپتەن، جاسىل جاپىراقتاردان، ءتۇرلى بالاۋسا گۇلدەردەن قويۋ جۇپار اڭقيدى. قىزعالداق، سارعالداق، گۇل شاشاقتاردىڭ كوكىرەك تويماس جۇپار يىستەرى بويدى بالقىتادى. شاڭسىز، توزاڭسىز، كۇمىستەي تازا اۋا جۇتقان سايىن كەۋدەنى كەڭىتىپ، ءتاندى ەلتىتىپ ماس قىلادى...
تەمىر جول بويىندا
سول شىلدەدە، اينالا بەلەستىڭ ورتاسىندا، كىشكەنە كولشۇمەكتىڭ قاسىندا، تەمىر جول بويىندا ءۇش جۇزدەي جۇمىسكەر جۇمىس ىستەپ جاتتى.
قوسپاق تەمىر جولدىڭ ارت جاعى بەلەستەردەن قاتارلاسىپ، تەرەڭدەپ، شۇبالىپ شىققان ەكى جىلانداي كۇنمەن شاعىلىسىپ جالتىرايدى. جۇمىسكەردىڭ جاتقان جەرلەرى ءبىر بەلەستىڭ ىلديى، كوكشۇمەكتىڭ قاسى. بەلەستىڭ ويپاڭ تارتىپ، كوسىلىپ كەتكەن الابى. تەمىر جول الدىڭعى جاعى سول كەسىلگەن ويپاڭمەن بارىپ، كولشۇمەكتى جاعالاي قىرلاپ الدىڭعى ءبىر بەلەستەردى وراپ، اينالىپ، تاعى ءبىر بەلەستەرگە كىرىپ كەتكەن...
تەمىر جولمەن قىزىلجار قالاسىنان شىعىپ، كوكشەتاۋ قالاسىنا جەتپىس شاقىرىمداي قالعان جەردە «ازات» بەكەتى بار. ال الگى جۇمىسكەرلەردىڭ ءبىر كوشەلى، كىشكەنە اۋىل سياقتاندىرىپ باراك سالىپ الىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان كىشكەنە كولشۇمەگى «ازاتتان» كوكشەتاۋعا قاراي ون-ون بەس شاقىرىمداي جەردە. ىستەپ جاتقان جۇمىستارى تەمىر جولدىڭ كەي كەزىنە جاڭادان جەر توسەك سالۋ، كەي كەزىن اۋدارىپ سالۋ. بۇل ارانىڭ تەمىر جولى بۇرىن اسىعىس سالىنىپ، شالا بىتكەن ەدى.
جەر توسەگى بۇرىن بوس، جۇقا، تۇپكىلىكتى جول بولۋىن جەتە ويلانباي، قالاي بولسا سولاي، اسىعىس سالىنعان تەمىر جولدى، ەندى اۋدارىپ قايتادان جاقسىلاپ سالىپ جاتىر.
بۇلاردىڭ بۇل جەردەگى ەندى بۇگىنگى جۇمىسى: ءبىر بەلەستەن كەسىپ شىعىپ، ىلديعا قاراي ويىسىپ، وڭاي جەرلەردى قۋالاپ، بۇراڭداپ، وڭ جاقتاعى كولشۇمەككە قاراي ويپاڭعا ءتۇسىپ كەتكەن تەمىر جولدى قوپارىپ، تۇزۋىرەك تارتىپ سالۋ.
تەمىر جول باستىقتارى مەن تەمىر جول شەبەرلەرىنىڭ ولشەپ، سىزىپ بەرگەن جوبالارى بويىنشا، بۇرىنعى جولدىڭ سول جاعىنان توتەلەڭكىرەپ، ءتۇزۋ تارتىپ، جەر توسەك توسەپ جاتىر.
توتەلەي تارتقاندا كولدەنەن، كەلگەن ءبىر بەلەس-جوتانى جىرىپ، كەرتىپ، تالقانداپ جاتىر. جوتانىڭ كەرتىلىپ، جىرىلىپ جاتقان جەرىنىڭ تاس ارالاس توپىراقتارىن ويپاڭ جەرلەرگە سالىنىپ جاتقان تەمىر جول توسەگىنىڭ جاعالارىن دا كەرتىپ ويىپ، توپىراقتارىن الىپ، جەر توسەككە توگىپ جاتىر.
جۇمىسكەر باراكتارى
جۇمىسكەرلەردىڭ جاتقان جايلارى جۇقا تاقتايلاردان وڭاي عانا جاساي سالعان الاسا ۇيشىكتەر. ۇيشىكتى باراك دەيدى. ۇيشىكتەردىڭ سانى ون ءتورت-ون بەس. جولدىن ەكى جاق ەزۋىنە ءبىر كوشە قىلىپ، ءبىر كىشكەنە اۋىل سياقتى، جاعالاي سالعان. باراك-ۇيشىكتەردەن باسقا، قوس كۇركەلەر دە بار. ءتىپتى ارباعا قۇرىم جاۋىپ ىستەگەن بىردى-ەكىلى كولەڭكە پاناشىقتار دا كورىنەدى. باراك-ۇيشىكتەردىڭ ءبىرى ون كىسىلىك، ءبىرى ون بەس كىسىلىك. ۇيشىكتىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ توبەلەرىن شىممەن، كەيبىرەۋلەرىنىڭ توبەلەرىن تاقتايمەن جاپقان. كەيبىر ۇيشىكتەردىڭ كىشكەنە تەرەزەلەرى تىشقاننىڭ كوزدەرىندەي سىعىرايادى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ەسىكتەرى تەرەزە ورنىندا.
ۇيشىكتەردىڭ ىشتەرىندە، ىرگە تۇستارىندا ءار جەردە ءىلۋلى تۇرعان كيىمدەر بولماسا، ءجوندى ەشتەڭە جوق. باراك-ۇيشىكتەردىڭ ىشتەرىندە قاتار-قاتار قۇرىلعان، تاقتايدان ىستەلگەن ىلعي ءبىر كىسىلىك توسەك اعاشتار بار. الاسا، جاتاعان، ۇزىنشا ۇستەلدەر سياقتى. جاتاعان، ۇستەلدەردەن ايىرماسى سول، تەك ءبىر جاق باسىنا كوتەرىڭكى، تۇيەتايلى قىلىپ، ءتورت بۇرىشتى سوپاقشا تاقتاي شەگەلەگەن. جاتقاندا، سول تاقتاي باستى بيىكتەتىپ جاستىققا كەپىل بولادى. الاسا توسەك اعاشتاردىڭ ۇستەرىندە كىرلەۋ، سالتاقتاۋ توسەنىش رەتسىز جاتادى. ءاربىر ۇيشىكتىڭ جالاڭ جەر تابانىنا توسەنىش بولعان جەردىڭ قويۋ جۇمساق ءشوبى ەدى. قويۋ، جۇمساق جاسىل ءشوپ جۇمىسكەرلەردىڭ جالاڭ تابانىنا قويدىڭ جۇمساق ءجۇندى ءتۇبىتتى جاباعىسى سياقتى تيەدى. ءبىرازدان سوڭ جۇمساق جاباعى ءشوپ ءتۇتىلىپ، جۇلىنىپ، جىرتىلىپ، جەردىڭ توپىراعى شىعا باستاعان.
قوس، كۇركەلەردە جانە اربادان ىستەگەن كولەڭكە پاناشىق جاقتاردا توسەلگەن ەسكى، كىر-كىر تەكەمەت، سىرماق، الاشا، كيىز جۇرناقتاردا سىلەمدەرى جاتىر. نە ءبىر شوقپىت-شومىتتار عانا جاتىر. قوس، كۇركە جاقتارداعى جەردە توسەۋلى جاتقان ەسكى تەكەمەت، الاشا، سىرماقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جىرىمدانعان، سالتاقتانعان،كەيبىرەۋلەرى جىرىمدالعان، تەسىلگەن، شوقپىتتالىنىپ جامالعان،قوجالاقتانعان ىلعي ءسىلىمتىر. ۇيشىكتەردىڭ بوساعالارىندا، سىرتتارىندا كۇيەلەنگەن كىرلەگەن، مايلانعان ىدىس-اياق، تاباقتار، قاسىق وجاۋ جاتىر جانە بىرەن-ساران باسقا سايماندار دا شاشىلىپ جاتىر. وشاق باستارىندا اعاش وتىننىڭ شومشەكتەرى، ۇيگەن تەزەك، كۇيەلەنگەن موسى، كۇيەلى، مايلى باقىرلار قارايادى.
جاسىل الا دالانىڭ كوك الا بەلەستەردىڭ ورتاسىنداعى كوك قۇراقتى كولشۇمەكتىڭ جانىنداعى جۇمىسكەرلەر باراكتارى وسى...
باراكتىڭ تاياۋ ماڭىندا ەل جوق. كەيبىر جۇمىسكەرلەردىڭ.اتتارى جانە ساۋاتىن بىرەن-ساران سيىرلارى بولماسا،تاياۋدا قارا-قۇرا كورىنبەيدى. تەمىر جولدىڭ سول جاعىنداعى قىرعا شىقساڭ، ونىڭ ارجاعىندا الىستا جاسىل الا قامىستارى ايناداي جالتىراعان سۋى ساعىممەن ويناپ بۇلدىراپ كوتەرىلگەن ءبىر ۇزىنشا كول كورىنەدى. كولدىڭ جاعاسىندا وتىرعان از ءۇيلى، شاعىن ەكى-ۇش اۋىل ساعىممەن بۇلدىراپ كورىنەدى. ءار جەردە بىتىراپ جاتقان، ساعىم كورىنەدى. جانە ءار جەردە بىتىراعان، كەي جەردە شوق-شوق بولىپ وسكەن بيىك اعاشتار كورىنەدى. ولاردان باسقا ەل،باسقا قارا-قۇرا كورىنبەيدى...
ال كۇنشىعىسقا ساسكەلىككە قاراساڭ،التىن كۇنگە،اسپان كوككە سوزىلعان كوكشەتاۋدىڭ زەڭگىر سۇلۋ بيىگى كورىنەدى...
«تارماقتىڭ» قارماعى
ىستىق كۇندە، ىستىق اۋادا ءۇن دە قاتتى ەستىلمەيدى. اندا-ساندا عانا شىرىلداپ، تىزبەكتەپ سايراعان بوزتورعايدىڭ جىرلارى السىرەپ قانا ەستىلەدى. شارىققا شىعىپ، قۇبىلتىپ سايراعان تورعاي قايتا توڭكەرىلىپ جەرگە تۇسەدى. كولشۇمەك بەتىندە جانە دالا شەتىندە ويناعان ساعىمدار تورعاي كۇيلەرىنە بيلەگەن سياقتى. باراكتاردىڭ الدارىندا جانعان وتتاردىڭ كوك الا تۇتىندەرى جۇلىنداي-جۇلىنداي بولىپ سوزىلىپ، اسپانعا ورلەيدى. موسىلارعا اسىلعان، كۇيە باسقان تەمىر شەلەكتەرىن، كۇيە باسقان ۇلكەن جەز شاينەكتەرىن اينالدىرىپ، وتتاردىڭ قاسىندا ءبىراز ادام قىبىرلاپ ءجۇر. تەمىر جولدىن كۇنباتىس جاعىندا، قاراكوك ورتەڭدەي ىلدي دالادا، جۇمىسكەرلەردىڭ ون شاقتى تۇساۋلى اتتارى بىتىراپ جايىلىپ ءجۇر. ويپاڭداعى سۋدىراعان جاسىل قۇراقتى، جايقالعان كوكوراي شالعىندى، ايناداي تۇنىق سۋلى كولشۇمەك جاعاسىندا تورت-بەس ات جانە جۇمىسكەرلەردىڭ جيىرما شاقتى سيىرلارى جايىلىپ ءجۇر. تورت-بەس ات سۋعا ءتۇسىپ، شومىلىپ، جۇندەرى جىلت-جىلت ەتىپ، كولشۇمەكتىڭ جاعاسىنداعى كوك بالدىر شالعىندى بىرت-بىرت ورادى. ولاردان باسقا باراك قاسىندا قىبىرلاعان جان كورىنبەيدى. جۇمىسكەرلەر تۇسكى دەمالىسقا كەلىپ، ۇيشىكتەرىندە،باراكتارىندا، كۇركە، باسپانا-كولەڭكەلەرىندە تىنىستاپ جاتىر.
باراك قاسىندا
بۇزاۋباق قوسىنىن ىشىنەن شاڭ-شۇڭ داۋىس شىقتى.
— وي، بارىسساق-بارىسايىق! سوۆەتسكيي سوتتىڭ الدىندا سەن قۇرلى ءسوزىمدى تىڭداتا الماسام، جەر باسىپ جۇرمەي-اق قويايىن، سەن كىمدى قورقىتاسىڭ؟ — دەدى.
شاڭقىلداعان بۇزاۋباقتىڭ بۇل ءسوزى — كۇزەن ايعىرىنىڭ شاقىلداعانىنداي بوپ ەستىلدى.
— وي، اۋزىڭا تۇسكەنىڭدى سويلەيتىنىڭ نە؟ سەنىمەن ءسوز تالاستىرايىن دەپ كەلىپ وتىرمىن با مەن؟ مىنە، ميليسيا بۇيىرعان سوڭ بىرگە ەرىپ كەلىپ وتىرمىن. ايتپەسە، كورمەگەنىم سەن بول! ساعان زاڭنىڭ ەشبىر تارماعىنا جاتپايتىن ءىس قىلدىرعان مەن ەمەس، نە سويلەيسىڭ ءوزىن!.. — دەدى ءبىر قويۋلاۋ داۋىس.
قوستىڭ جانىنداعى اربادا بايلاۋلى تۇرعان ەر-توقىمدى ءۇش اتتى ءبىر اينالىپ، اتتارعا تانىعان كىسىشە قاراپ، نىعىز شويىن دەنەلى قارا مۇرتتى قارا جىگىت بۇزاۋباقتىڭ قوسىنا كىردى.
بۇزاۋباقتىڭ قوسىنداعىلار تىعىز سيىپ وتىر ەدى. قارا مۇرتتى قارا جىگىت كىرگەن بويىندا قوستىڭ ەسىك كيىزىن جامىلىڭقىراپ تۇردى. قوستىڭ ءبىر شەتىندە وتىرعان بۇزاۋباقتىڭ كەلىنشەگى تۇرىپ،قوستان شىعىپ كەتتى،
— ەي، باتىر-اۋ، مەن نە قىلعان ەكەنمىن! ءا-ا؟ ءارى قۇيىرشىق، ءارى كونتر كەشەگى جاۋىز نيكولايدىڭ قالدىعى ايتتى دەپ، مەن ۇكىمەتكە زاڭسىز ادام، بولعانىم با، نە قىلىپپىن مەن، ايتشى كانە! — دەپ كوزى شاتىناپ بۇزاۋباق. بۇزاۋباقپەن كەرىسكەن ۇزىنشا بويلى، دەنەلى، سارى الا مۇرتتى، قارا شاپاندى، بالانىڭ ۇكىلەگەن اق ەلتەرى تىماعىن كيگەن قازاق تا قىزاراڭداپ تىكيە قاراپ وتىردى.
— ە، ۇكىمەتتىڭ زاڭىنا قارسى ءبىر ناشاردىڭ ون ەكى جاسار قىزىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ بۇل زاڭنىڭ قانداي تارماعىنا جاتاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ - دەدى بالانىڭ ۇكىلەگەن تىماعىن كيگەن سارى مۇرتتى قازاق.
— ەي، باتىر-اۋ، السام، مەن قىزدى ەركىمەن الدىم. «مەنى ءبۇلدىردى دەپ قايسىڭا باردى؟ سەنىڭ نەڭ كۇيە كەتتى. ءوز ارتىڭ بىلعانىپ ءجۇرىپ، بىرەۋدى بىرەۋدىڭ بۇلدىرگەنىندە سەنىڭ نە اقىڭ بار؟ مەن سەنى ءبۇلدىردىم بە؟ سەنىڭ نەڭدى ءبۇلدىردىم مەن؟...
— قۇداي-اۋ، ەندى ۇكىمەت زاڭىنىڭ ءبىر تارماعىن ايتساڭ، بۇل اۋزىنا تۇسكەنىن شاپىلدايدى. وسى قۇدايلىقتارىڭدى ايتىڭدارشى، وسىنىكى زاڭنىڭ قاي تارماعىنا تۋرا كەلەدى؟ — دەدى، ۇكىلى تىماقتى بۇزاۋباقتان باسقالارعا ماقۇلداتا قاراپ.
— ەي، شاكىر، مىنا ميليسيا تىڭداپ، پروتوكول قىلسىن، سەن اراعا ءجۇرىپ، ءابجاننىڭ جيىرمادان اسقان قىزىن اقماديانىڭ ون ەكى جاسار قىلعۇرت بالاسىنا الىپ بەرگەنسىڭ، ونىڭ قاي تارماققا كەلەدى، سونى ايتشى؟ - دەدى بۇزاۋباق.-
بالانىڭ ۇكىلەگەن تىماعىن كيگەن شاكىر قىزاراڭداپ، جالتاڭداپ ساسىڭقىرادى...-
— اۋىلناي، ايتاتىن ءسوزىڭدى عانا ايتىپ، جونگە باستاسايشى؟.. تەككە ىلىنىسكەن ءسوزدى قوزدىرعاننان نە ونەدى دەپ وتىرسىڭ!.. دەدى قوستا وتىرعان حاسەن.
حاسەننىڭ دونەن قوشقار ۇنىندەي، جۋان، ماڭىزدى، قويۋ سالقىن ءۇنى انالاردىڭ قىزۋىن بىردەن باسىڭقىراعانداي بولدى.
شاكىر اۋىلناي حاسەنگە:
— جوق، بۇزاۋباق مىنا ميليسيانى تاپ مەن شاقىرىپ اكەلگەندەي كورىپ، ماعان شاپىلدايدى. قايداعى اۋزىنا كەلگەنىن سويلەپ، مەنى «كونتر، قۇيىرشىق»، - دەيدى، «نيكولايدىڭ قالدىعى»، - دەيدى. مەن ونداي بولسام، ۇكىمەت مەنى اۋىلناي قويماس ەدى. قۇدايعا شۇكىر، مەنىڭ ادال بادىراق ەكەنىمدى كورىپ، ۇكىمەت ءوزى قويىپ وتىر.
قىزىلدار ەڭ اۋەلگى كەلگەنىنىڭ وزىندە ماعان ماندات بەرگەن. وكرۋگتەن كەلگەن وكىلدەر دە مەنىڭ ۇكىمەتكە شىن نيەتىممەن كىرگەن ادام ەكەنىمدى بىلگەن، ءتىپتى سەنتردەن، قازاقستاننان كەلگەن ازاماتتار دا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى كورگەن. اۋدان باسىنداعى جاشەيكەلەردىڭ ۇيالارىنان دا سۇراعان. زاڭ بولىمدەرىنىڭ جوباسى بويىنشا ءسوزدىڭ ءجونىن ايتسام، بەتىڭ بار، ءجۇزىن، بار دەمەي، اۋزىنا تۇسكەنىن ايتادى! — دەدى.
— جوعا، ەي، باتىر-اۋ، سەن «ماندات-پاندات» دەپ ماقتانبا، ونداي مانداتتى بارىمىزگە دە بەرگەن!.. ونان سوڭ، وسى مەنىڭ ساعان سوقتىققان جەرىم بار ما؟ ەلدە تىنىش تاپقىزبادىڭدار، مۇندا كەلىپ جۇمىسقا كىردىم. ەندى بۇل جەردە دە تۇرتپەكتەپ وتىرعىزاتىن ەمەسسىڭدەر، ەندى قايدا بارامىز وسى!.. تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتپەسەم، تىنىش قوياتىن ەمەسسىڭدەر! — دەدى بۇزاۋباق.
— سەنى تۇرتپەكتەپ جۇرگەن مەن دەيمىسىڭ، بايعۇس؟..
— سەندەرسىڭ!..
— اۋىلناي، بۇزاۋباق، اقىرىن-اق سويلەپ، ءبىر جونگە كەلۋگە بولماي ما وسى! ءقازىر جۇمىسكەرلەردىڭ تىنىعىپ جاتقان كەزى. تەككە شاڭ-شۇڭ شىعارىپ جۇرتتىڭ مازاسىن الاسىزدار عوي... بۇزاۋباق، سەن سابىر قىلا تۇرشى... اۋىلناي، قىسقاسىن ايتقاندا، نە قىل دەيسىز وسى؟ سونى ايتشى، — دەدى حاسەن.
— مەن ەشتەمە قىل دەمەيمىن، وكرۋگ سوتتان مىنا ميليسياعا قاعاز بار. مىنا بۇزاۋباقتىڭ قاتىنىن جاۋاپقا شاقىرعان. بۇل كەلىنشەكتى جانە مىنا بۇزاۋباقتىڭ ءوزىن بۇرىن دا تالاي رەت شاقىراتىن جەنوتدەل. تەرگەۋشى. سوت... بۇرىن ايتەۋىر ءۇي دەپ، ءبۇي دەپ مىنا بۇزاۋباق ناشار ادام بولعانعا، ءىستى سوزا تاستاپ جۇرەتىن. ەندى، مىنە، تاعى دا جاۋاپقا شاقىرىپ وتىر! — دەدى شاكىر.
— نە دەپ شاقىرادى، نە قىلمايسىڭ دەپ شاقىرادى بۇزاۋباقتىڭ قاتىنىن؟ — دەدى مانادان بەرى تىڭداپ ەسىك جامىلىپ تۇرعان ءازىمحان. ەسىك جامىلىپ تۇرەگەپ تۇرعان ءازىمحاننىڭ تۇكسيگەن بەتىنە شاكىر جالت قارادى.
— بىرەۋلەر ارىز بەرگەن بولسا كەرەك، بۇزاۋباق ءبىر ناشاردىڭ ون ەكى جاسار قىزىن ەرىكسىز قاتىن قىلىپ وتىر دەپ، سوعان شاقىرادى، — دەدى شاكىر.
مانادان بەرى بۇزاۋباقتىڭ كەلىنشەگى قوستىڭ جانىندا ۇندەمەي تىڭداپ تۇر ەدى.
— بۇزاۋباقتىڭ كەلىنشەگى مىنا ءتۇر، قاراڭىزشى، ون ەكىدەگى بالا سونداي بولا ما؟ — دەدى ءازىمحان.
ءبارى ەسىك جاققا، ءازىمحانعا قارادى.
— يا، سونى ايتشى! — دەدى حاسەن.
— ءقازىر، ارينە، ون ەكىدە ەمەس قوي. ءبىراق بۇزاۋباق العاندا ون ەكى جاستا بولاتى، - دەدى اۋىلناي.
— ەي، شاكىر، قانشا بۇيىرا سويلەگەنىڭمەن مەنى ىلە المايسىڭ، سەن بۇل تاپ دۇشپانىڭدى قوي! گۇليانى مەن العاندا جاسى ون ەكىدە ەمەس، ون تورتتە بولاتىن، جىلى مەشىن، سودان بەرى مىنە، بەس جىل بولدى، ءقازىر ون توعىزدا. ون ءتورت جاسىندا قالاي الىپ، ۇيلەنگەنىمدى الگى، بۇرناعى جىلى اۋدانعا كەلىپ، الگى كووپەراسيامەن جۇرگەن جەنوتدەلگە دە ايتقام...ون توعىزداعى ايەل قاتىن بولماسىن دەگەن بۇل قازاقستان ۇكىمەتتەرىنىڭ قانداي زاڭدارى بار ەكەن؟ەندى وسى نەڭ بار مەندە!... - دەدى بۇزاۋباق.
— سەن العاندا ون تورتتە ەمەس، ون ەكىدە. ون ەكىدەگى قىز تۋرالى ۇكىمەت زاڭىنىڭ تارماعى بار... العانىما بەس جىل بولدى دەيسىڭ. بەس جىل بۇرىن ىستەگەن قىلمىس قىلمىس ەمەس دەگەن ۇكىمەت زاڭىنىڭ تارماعىنىڭ بىرىندە دە كورسەتىلمەگەن شىعار دەيمىن، - دەدى شاكىر
— ەي، باتىر-اۋ، بەس جىل بۇرىن ءوزى ءسۇيىپ تيگەن قىز ءۇشىن مەنى ۇكىمەت زاڭىنىڭ تارماعىمەن قورقىتاسىڭ، سول زاڭنىڭ تارماعىنا ءوزىڭ قالاي ىلىكپەي ءجۇرسىڭ وسى؟ — دەدى بۇزاۋباق.
— ە، مەن نەگە ىلىگەم؟ — دەدى شاكىر اۋىلناي.
— ءاحماديانىڭ ون ەكى جاسار قىلعۇرت بالاسىنا ءابجاننىڭ سۇيمەگەن قىزىن قوسقاننىڭ زاڭنىڭ تارماعىنا جاتادى دا، مەنىڭ سۇيگەن قىزدى العانىم جاتپايتىن بولا ما؟
— ەي، بۇزاۋبىق، ءاحماديانىڭ ون ەكى جاسار بالاسى دەپ قويمايسىڭ. ءابجاننىڭ قىزىنىڭ كۇيەۋى ءاحماديانىڭ ۇلكەن بالاسى ولگەن سوڭ باردى.وعان مەنىڭ ىلىگەتىن جەرىم جوق...
— جوعا، مەيلى، ون ەكى السىن، ون تورتتە السىن، بۇزاۋباقتىڭ ايەلى ءقازىر ون توعىز-جيىرمادى. بۇعان ەندى،ءدال بۇگىنگە دەيىن سەنىڭ زاڭنىڭ كەتپەي جۇرگەنىن وسى مەنىڭ سەنى اياعاندىعىم ەمەس پە؟ — دەدى شاكىر.
— ەي، سەن مەنى اياماي-اق قوي! جەڭىمە قىزىل بايلاپ جۇرسەم، مەن موپرمىن، سەندەي كونتر ەمەسپىن. قۇيىرشىق ەمەسپىن. ۇكىمەت كونتردىڭ ايتقانىن قىلسا بارسىن! — دەدى بۇزاۋباق.
— ەي، كونتر بولىپ مەن نە قىلىپپىن؟..
— قىلشىقتىڭ اقتارىنىڭ لومىنىڭ، وعىن اۋىلىڭنىڭ سىرتىنا تىققان كىم ەدى؟
— كىم كورىپتى مەنىڭ لومىنىڭ وعىن تىققانىمدى؟
— قىزىلدار كەلگەندە تاۋىپ العانى قايدا ەدى!
— قاشىپ بارا جاتقان اقتاردىڭ تاستاپ كەتكەن لومىنىڭ وعىن مەن تىققان بولام با، مەن تىقسام، ماعان قىزىلدار ماندات بەرەر مە!
— مانداتتى بارىمىزگە دە بەرگەن! سەن وتىرىك ماقتانبا! سەنىن ابدىراڭنىڭ ىشىنەن كەرنسكييدىڭ ءمورى شىققانى قايدا؟
— قانداي كەرنسكييدىڭ ءمورى؟
— كادىمگى قاعازعا باسىلعان ءمور!
— وي، استاپىراللا، مىناۋ نە دەيدى، قۇداي-اۋ! كوكشەتاۋ ويازىنىڭ جەر تۋرالى جازىپ بەرگەن اكتى قاعازدىڭ، ءمورى، كەرنسكيي ءمورى بولادى ەكەن، ءا؟
— سەن ونى نەگە ساقتايسىڭ، سەن كەشەگى نەكالاي قان سورعىشتىڭ قالدىعى بولعان سوڭ ساقتايسىڭ!
— جولداس، ەندى قويساڭىزدارشى كەرىسۋدى! كەرىستى قويىپ، ءىستى بىتىرەيىك، — دەدى ميليسيا.
سول ءسوزدى ايتىپ، ميليسيا قوزعالىپ وتىردى. مانادان بەرى، «ءبىراز سويلەسىپ السىن» دەگەن سياقتى وتىرعان ميليسيونەر ەندى قوزعالىپ، سوز تىزگىنىن قولىنا العىسى كەلدى.
— ءسىز قاعاز اكەلىپ وتىرمىن دەيسىز عوي. كانە، ەندى نە قىل دەيسىز؟ — دەدى حاسەن.
— وكرۋگ سوتتىڭ جىبەرگەن بۇيرىعى بويىنشا، كەلىنشەكتى اۋدانعا اپارىپ جاۋاپ الۋ كەرەك، — دەدى ميليسيونەر.
— كىم جاۋاپ الادى، نە دەپ الادى؟ — دەدى حاسەن.
— جاۋاپتى وكرۋگ سوتتىڭ جىبەرگەن تىعىز بۇيرىعى بويىنشا مەن الامىن. ونسوڭ، نە دەپ الاتىنى كەرەك قاعازدا جازىلعان، — دەدى ميليسيونەر.
— ونىڭىز بولمايتىن ءىس قوي! — دەدى حاسەن.
— مەن قاتىنىمدى اۋدانعا جىبەرە المايمىن. ءوزىم قازىنانىڭ جۇمىسىن ىستەپ جاتىرمىن. موپر-دىڭ مۇشەسىمىن. قاتىن وسىنداعى ءبىر قوس رابوچيعا ستولوۆوي قىلىپ، اس دايىنداپ ىستەپ بەرىپ تۇرادى. بارالمايدى! — دەدى بۇزاۋباق.
— جوق، ءسىزدىڭ ونىڭىز زاڭعا قارسىلىق بولادى. ءوزىڭىز جەڭىڭىزگە، انە، قىزىل بايلاپ الىپسىز، ءسويتىپ وتىرىپ ايەلىڭىزدى جىبەرمەيمىن دەيسىز، — دەدى ميليسيونەر.
— الاتىنىڭىز جاۋاپ بولسا، وسىندا نەگە المايسىز؟ — دەدى ءازىمحان.
— يا، وسىندا الا قويىڭىز جاۋابىڭىزدى! — دەدى حاسەن.
ميليسيونەر جان-جاعىنا، ەسىككە قارادى:
— ال ولاي دەسەڭىزدەر، زاڭ بويىنشا، اۋەلى ايەلمەن وڭاشا سويلەسىپ كورەيىن وسىندا، — دەدى.
اۋىلناي شاكىر قارانىپ:
— كانە، ەندەشە ءبارىڭىز دە تىسقا شىعىڭىزدار، ايەلدى اكەلىڭىزدەر! — دەدى.
— ال، مەنىڭ ءسوزىم بار! ايەلدەن جاۋاپ الاردان بۇرىن مەنىڭ سىزدەن الاتىن كىشكەنە جاۋابىم بار! — دەدى ءازىمحان.
ءبارى قاراي قالدى ءازىمحانعا.
ميليسونەر بەت سۇيەگى جالپاق، ورتا بويلى، كوسەلەۋ، ۇلكەندەۋ كەلگەن كوزدى اق سارى جىگىت. ەكى قاسىنىڭ اراسىندا كىشكەنە عانا بۇلتيعان، قويان توبىق، بورتپە ءتۇيىنى بار. ءازىمحاننىڭ سوزىنە اڭىرايىڭقىراپ قارادى.
— نە سۇرايسىز؟ — دەدى.
— ءسىز جاۋاپتى قالاي الاسىز، بىلتىرعى جاڭارقاداعى بەرەكەڭ قىزىنان العان جاۋاپتاي الاسىز با، جوق باكىردىڭ قاتىنىنان جاۋاپتاي الاسىز با؟ — دەدى ءازىمحان.
ءبارى اڭ-تاڭ بولىپ قاراي قالدى.
ميليسونep بوپ-بوز بولدى. سارعىلت كوزدەرى دە بوزارىپ كەتتى.
— ءاليجان... قايداعى باكىردىڭ قاتىنىن ايتىپ تۇرسىڭ؟ ەي، جولداس، ونداي شاتاق ءسوزدى دوعارىڭىز! — دەدى.
— شاتاقتى كورەسىز بىلتىر جاڭارقا اۋدانىندا بولدىڭىز عوي؟
— ال، بولدىم.
— ءاليجاننىڭ اۋلىنا قوندىڭىز عوي؟
— ءتىپتى، ءاليجان دەگەندى بىلمەيمىن، ەي، جولداس!.. ونداي وتىرىك ءسوزدى قويىڭىز! ۇكىمەتكە كەدەرگى قىلماڭىز، كونتر جامان ۇگىت تاراتىپ... ءبىلىپ قويىڭىز!
— بىلەمىز، ءبىراق ءسىز ءاليجاندى قالاي بىلمەيسىز؟.. ءاليجاننىڭ قىزىن وياتىپ، قوينىنا الماعان سوڭ، بەشپەنتىنىڭ وقاسى بار دەپ، ول وقا پاتشانىڭ سىيعا بەرگەن وقا شەكپەنىنىكى دەپ، جالا قىلىپ، اۋرەلەڭ پروتوكول قىلماپ پا ەدىڭىز؟
— وي، تاۋبا-اي، ءتىپتى ەستىمەگەن جۇمىستى ايتۋىن قاراشى مىنا جىگىتتىڭ!
— ەستىمەگەن جۇمىس ەمەس، كورگەن جۇمىس. ونسوڭ، سول ءاليجاننىڭ كەلەتىن كۇنى، ءاليجان اۋلىنىڭ قاسىنداعى باكىردىكى سەمىز توقتى سويمادى دەپ پالە سالىپ، باكىردىڭ قاتىنىنىڭ قىزىل شۇبەرەك ەكەن دەپ، پروتوكول قىلعانىڭىز قايدا ەدى؟ - دەدى ءازىمحان.
— اي، جىگىت، سەن اۋزىڭا تۇسكەنىڭدى سويلەمە! مەن مۇندا، وكرۋگ سوتتىڭ تىعىز بۇيرىعى بويىنشا كەلىپ وتىرمىن؛كەشەگى قازسيك-تىڭ دەكرەتىن وقىماپ پا ەدىڭ؟ ءوزىڭ ءبىر ەسۋاس جىگىت ەكەنسىڭ،ولەرىڭدى بىلمەگەن! وسى جەردە كونتر ۇگىت تاراتاسىڭ، — دەدى ميليسيونەر.
— قازسيك-تىڭ قانداي دەكرەتىن ايتاسىز، ۇكىمەتتى پايدالانىپ وتىرسىز عوي، كورسەتىڭىز. ونان سوڭ، كونتر ۇگىت تاراتاتىن مەن ەمەس، سىزدەي ادام بولادى. الىستاعى ەلدىڭ شەتكى اۋىلدارىندا ىستەيتىنىڭىزدى مۇندا، جۇمىسكەرلەر اراسىندا ىستەي المايسىز. بۇزاۋباقتىڭ جابايى، اڭقاۋلىعىمەن پايدالانباق بولاتىن شىعارسىزدار. ءبىراق ولارىڭىز بۇل ارادا بولا قويمايدى. ەسىمدە جۇرگەن ادام ەدىڭىز، ءبۇل ارادان مەن ءسىزدى جىبەرمەيمىن ەندى... سونداعى ءمىنىپ كەتكەن ءاليجاننىڭ كوك اتى مەن قاراكەر بيەسى قايدا؟ — دەدى ءازىمحان.
ميليسيونەر ساستى.
— ەي، ءسىز ات پەن بيە دەگەن وتىرىكتى قايدان شىعاردىڭىز؟ مەن ءتىپتى ءاليجان دەگەننىڭ ماڭىنان جۇرگەن ەمەسپىن عوي، — دەدى.
— قايدان جۇرمەدىڭ؟ ءاليجاننىڭ كوك اتىن ءوزىڭ ءمىنىپ، قاراكەر بيەسىن لاۋشى بالاعا مىنگىزىپ كەتىپ، ءنىلدى زاۋىتىنان وتكەندە بالانى ءبىر ارباشىلاردىڭ جانىنا تاستاپ، قاراكەر بيەنى الىپ، كوك اتپەن اقمولاعا قاراي جوق بولماپ پا ەدىڭ؟.. «مومىن مالى ورتاق دەگەن» ەدى، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان وكرۋگ سوتىنىڭ الدىنا ەندى ءوزىڭىز تارتىلىپ، ءاليجاننىڭ ەكى جىلقىسىن تولەيتىن شىعارسىز! — دەدى ءازىمحان.
باسقالار اڭىرايا قارادى.
ميليسيونەر ەندى قالجىرادى.
— مىرزا، ءسىز باسقا بىرەۋدى ماعان جورىپ وتىرسىز عوي دەيمىن!.. قىزىق بولايىن دەسە، بولا بەرەدى ەكەن-اۋ! — دەدى.
— باسقا بىرەۋ ەمەس، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز قاپان ەمەس پە؟
— يا... قاپان.
— ە، ەندى قالاي تاناسىز؟
— ويباي-اۋ، ەندى، ءاليجان دەگەندى بىلمەسەم، قالاي مەن بولام؟ راس، جاڭارقا اۋدانىنا بارعانىم راس، ەندى جاڭارقا باردىم ەكەن دەپ، سول ەلدە بولعان ءىستىڭ بارىنە مەن جاۋاپ بەرەمىن بە؟
— مىنا ارباداعى ات ۇستىندەگى، ءسىزدىڭ ءمىنىپ كەلىپ وتىرعان ەرىڭىز، كۇمىس ۇزەڭگىسىمەن سول ءاليجاننىڭ كۇمىس قاسقالى ەرى ەمەس پە؟ ونان دا تاناسىز با؟ وسىنشا ۇرلىقپەن، وسىنشا ارامدىقپەن الگى اۋىلناي ايتقان زاڭ تارماعىنا قالايشا ءالى ىلىنبەي ءجۇرسىز؟ — دەپ، كەمىتە سويلەدى ءازىمحان.
— جولداس، ىلگەرى تىلەۋىڭ بار جىگىت كورىنەسىڭ، مۇنداي جالانى قويىڭىز. ادامشا جاقسى ءسوز سويلەسەيىك! — دەدى ميليسيونەر...
اقىرىندا اۋىلناي شاكىر مەن قاپان ميليسيونەر ءوز باستارىن الىپ قاشتى.
شابدار ايعىر جۇمىسقا شاقىردى
دەمبەلشە كۇرەڭ ورىس كۇركەسىنەن شىعىپ ايقايلاپ، جۇمىسقا شاقىردى. كۇيىپ، جەل قاعىپ توتىققان جيرەن مۇرتىن وڭ قولىمەن دىر-دىر ۋقالاپ قويدى. كۇركەسىنىڭ ىرگەسىنەن ءبىر سىنىق قاڭىلتىر الىپ، قايىڭ تاياقپەن ۇرىپ ايقايلاپ،شىركەۋگە شاقىرىپ، قوڭىراۋىن قاققان پوپشا داڭعىراتتى. بۇل جۇمىسكەر باستىعى ەدى. جۇمىسكەرلەر، ىندەرىنەن شىققان سۋىرلارشا قىبىرلاپ، كۇركەلەرىنەن ءورىپ شىعا باستادى. ءبىر كۇركەدەن ۇزىنشا بويلى، كوك كويلەكتى، ساقال-مۇرتى جوق، جالاڭباس، قاراشا جىگىت شىعا كەلدى.
جىم-جىرت جاتقان كۇركەلەردىڭ اينالاسى لەزدە قىبىرلا جاندانىپ، قۇجىناپ كەتتى. كۇركەلەردەن بىرەن-ساران قاتىن-قالاش، بالا-شاعالار دا شىعا باستادى.
قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ قىبىرلاعاندارىمەن بىرگە سامبىرلاعان سوزدەرى دە ارالاسا باستادى.
قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ كوبى كويلەكشەڭ، دامبالشاڭ. كەيبىرەۋلەرى جالاڭاش ەتتەرىنە جەڭسىز قامزول كيگەن. ورىستار دا كويلەكشەڭ، شالبارشاڭ. جۇمىسكەرلەردىڭ كوبى-اق جالاڭ اياق، كەيبىرەۋلەرى قالپاقشاڭ، كەيبىرەۋلەرى باستارىنا |تەك ورامال تارتىپ العان.تىماق كيگەندەرى دە بار.كيىمدەرى كىر-كىر، دەنەلەرى دە كۇنگە كۇيگەن. جەل قاققان،توتىققان، كىر سىڭگەن.اسىرەسە قازاقتار قاپ-قارا. كيىمدەرىنە،دەنەلەرىنە ادام قاراپ جىبەرەندە-اق جەر قازعاندار ەكەندەرىن ايتپاي-اق بىلەتىندەي.
توپتالىسىپ، ءۇيىر-ۇيىر بولىپ،شۇبىرىسىپ،سامبىرلاسىپ،اركىم ءوزىنىڭ مەرزىمدى جۇمىسىنا جونەلدى. بىرەۋلەرى اتتارىنا جونەلدى. اتتارىن ۇستاپ اكەپ جەگە باستادى.
جۇمىستا
بىرەۋلەر تەكشەلەپ الىپ، قازىپ جاتقان جەرلەرىنە ءتۇسىپ،تەمىر كۇرەكتەرىن الىپ سىبانىپ، الاقاندارىنا تۇكىرىپ، كۇرەكتەرىمەن كىرشىلدەتىپ قارا جەردى كەرتىپ، كۇيرەتە باستادى. بىرەۋلەرى قوراپتى اربالارىمەن اربالارىن ويىلعان جەرلەردىڭ، جيەكتەرىنە قويىپ، ۇيىلگەن توپىراقتاردى كۇرەكتەپ، اربالارىنا سالا باستادى. بىرەۋلەرى توسەپ جاتقان قالىڭ جەر توسەكتى تەگىستەپ،ونىڭ ۇستىنە جاڭادان تۇس-تۇستان اربالاپ توگىپ جاتقان توپىراقتاردى جايمالاي باستادى. ءبىراز جۇمىسكەرلەر تەمىر جول كەسىپ بەلەستىڭ كەرتىپ جاتقان جەرىن اۋىر قايلالار، سۇيمەندەرمەن دۇرسىلدەتىپ ويىپ، شاقىرلاتىپ قىرناي باستادى. كىسقاسى: اركىم ءوزدى-وزىنىڭ مەرزىمدى ورىن-ورىندارىنا تۇرا-تۇرا قالىسىپ، قۇمىرسقاشا قىبىرلاپ، مەرزىمدى قيمىلمەن جۇمىستارىنا كىرىستى. اربالى اتتارىمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر دە وزدەرىنىڭ مەرزىمدى جۇمىستارىن ورىنداۋعا كىرىستى.
ءسويتىپ، ءۇش جۇزدەي جۇمىسكەر كۇندەگىدەي كاتار تۇرا قالىپ، تەمىر جولعا توسەنىش سالۋعا كىرىستى.
— ە-ەي، قايلاڭنىڭ باسى قىلقىلداپ بارادى، ۋاي...
— حا-حا-حا!..
— ۋاي، حاكەن!.. ونىڭ قايلاسىنىڭ باسى وزىنە تارتقان!..
— سەن وزىڭدىكىن بايقادىڭ با؟..
— ەي، سەن نەمەنە، تۇعجىڭداپ كەتكەنىڭ، كارى كىسىنىڭ جەروشاق قازعانى سياقتانىپ!
كۇركەلەرىنىڭ قاسىندا بىرەن-ساران قاتىن-قالاش، بالا-شاعالار عانا قالعان ەدى. ولار دا قىبىرلاپ، بىردەمەلەرىن ىستەگەن بولىپ ءجۇر. قاتىن-قالاشتىڭ، كەيبىرەۋلەرى تەزەك تەرۋگە قاپتارىن ارقالاي جونەلدى. كەيبىرەۋلەرى بۇزاۋلارىن ارقانداپ ءجۇر.
جۇمىسكەرلەردىڭ ءا دەگەندە كوبىرەك ەكپىندەپ سامبىرلاعان سوزدەرى، ءبىرىن-بىرى سىقاق قىلعان كۇلكىلەرى، قىلجاقتارى بىرتە-بىرتە ازايدى. بىرتە-بىرتە، ەندى جاي سوزدەر عانا ەستىلەتىن بولدى. سامبىرلاعان ەكپىندى سوزدەر، كوتەرىڭكى كۇلكىلەر ازايعان سايىن قارا جەرگە كىرشىلدەگەن، پىشاقتىڭ جۇزىندەي جالاڭداعان تەمىر كۇرەكتەردىڭ سالدىرلارى، كۇيرەتىپ، شاقىرلاتىپ تاس قوپارعان، تاس قاشاعان اۋىر قايلا، اۋىر سۇيمەندەردىڭ داۋىستارى كوبىرەك ەستىلە باستادى. جاعالاي قارشىلداتىپ تاس كەمىرگەن كوك تەمىردىڭ اششى داۋىستارى بىرتە-بىرتە باسىمىراق، قاتتىراق ەستىلە باستادى.
ءسويتىپ، جۇمىسكەرلەر ەسەپتى قيمىلدارىمەن قۇبا جوندى تالقانداپ، كۇيرەتىپ، جەر قازۋعا، شاقىرلاتىپ تاس قاشاۋعا جۇمىلدى.
بۇل ءبىراز ورىس، دەنى قازاق ءۇش جۇزدەي جۇمىسكەردىڭ تۇرلەرى، قياپاتتارى، تۇرپات مىنەزدەرى، قۇلىقتارى تۇرلىشە. ۇزىنشا، ارىق، كوسە، قىر مۇرىندى، سيدا قارا، ماقارشا، تىربيعان قارا اۋىز، تىربيعان قىزىلشا ساقالدى كۇرەڭ، سارى سوڭكەك بوز، مىقىر ءسۇر، قاپساعاي قارا... تاعى دا تولىپ جاتقان سۋرەتتى ادامدار. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىندا سۋرەتتەرى، سيپاتتارى، تىرشىلىكتەرى، بىر-بىرىمەن قاتىسۋلارى، وزدى-وزدەرىنىڭ ارالارى تالاي اڭگىمە قىلارلىق ەدى.
قوستاستار
ءتورت جۇمىسكەر ءبىر قوس ەدى. بۇلارعا ءبىرازدان بەرى تاعى دا ەكى كىسى قوسىلدى. بۇرىنعى ءبىر قوس بولىپ جۇرەتىن ءتورت جىگىت سالت جىگىتتەر. سوڭعى قوسىلعان ەكى كىسى جاقىن ەلدەردىڭ بىرىنەن كەلىپ قوسىلعان ەدى.بۇل ەكى كىسىنىڭ بىرەۋى جاسى قىرىقتان اسقان ادام. ون جەتى، ون سەگىز جاستاعى بالا جىگىت. جاسى قىرىقتان اسقان كىسىنىڭ ات ارباسى بار، جامان قوسى بار، بىر-ەكى بۇزاۋلى سيىرى بار، ون سەگىز، ون توعىز جاس كەلىنشەگى بار. بالا جىگىت مۇنى ەلىنەن پايدالاس قىلىپ الىپ كەلگەن كىسىسى.
بۇلارمەن جاقىنىراق تانىسايىق...
ءبىر قوس بولىپ جۇرەتىن بۇرىنعى ءتورت جىگىتتىڭ.تورتەۋى دە جاسىنان كوزدەرىن تىرناپ اشقاننان جۇمىسپەن، بەينەتپەن كوزدەرى شىققاندار. بۇلاردىڭ ەكەۋى جاسىنان ەلدە ءجۇرىپ، اركىمگە جىگىت بولعان ءنىلدى، سپاسس، ەكىباستۇز زاۋىتتارىندا جۇمىس ىستەگەن ەدى.بەتىمەن دە ءجۇرىپ، ءنىلدى زاۋىتىندا ىستەپ، ودان ەكىباستۇز زاۋىتىنا كوشىپ، سوندا ىستەپ، ەكىباستۇز زاۋىتى توقتاعان سوڭ، ەرتىس پاروحودتارىنان قىزمەت ىزدەپ، وندا ورنىعا الماي، وسى كوكشەتاۋ، قىزىلجار تەمىر جولىنا كەلىپ جۇمىسقا كىرىپ ەدى. ەكىنشىسى ەلدە دە ءجۇرىپ،ودان ءنىلدى كەلىپ، ودان قايتا ەلگە بارىپ، جىگىت بولىپ، ءار جەردە كاسىپ قىلىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا وسىندا كەلگەن. ال انا ەكەۋى بۇرىن ەلدە جالشىلىقتا دا بولىپ، اركىمگە جاناما جىگىت تە بولىپ،ەندى وسى تەمىر عانا بويىنا كەلگەن ەدى.
ەلدە جاعىنا جىگىت، اتارمان بولىپ زاۋىتتاردا دا جۇمىس قىلعان بىرەۋىنىڭ ەسىمى حاسەن.
حاسەن ۇزىنشا بويلى، شۇڭىرەك ۇلكەن سۇر كوزدى، قىر مۇرىندى، اتجاقتى، قاپتاعاي، اشاڭ ءسىڭىر دەنەلى، كوسەلەۋ سۇر جىگىت. جاسى وتىزعا تاياعان. قاتىن-بالاسى، جيناعان ازىن-اۋلاق قارا-قۇرا ءبىزدىڭ ەلدە. ءوزى سابىرلى جىگىت، كوبىنەسە شۇڭىرەيگەن سۇر كوزىنىڭ استىنان قارايدى. كوپ بوس سويلەمەيدى. سويلەگەن سوزدەرىن اڭداپ، ورنىمەن سويلەيدى. جولداستارىنا ءقادىرلى، ويتكەنى جولداسىنا كەڭ ەتىپ ويىپ بەرەندەي، وتىرىككە جوق، ءبىر ءسوزدى جىگىت، سويلەگەندە، داۋسى دونەن قوشقاردىڭ ماڭىراعانىنا ۇقسايدى.
كۇشتى ءسىڭىرلى دەنەسى سويعان قاسقىر ءتارىزدى. قول-اياقتارىنىڭ، بارلىق دەنەسىنىڭ كوك ەتتەرى شور بولىپ بايلانعانداي. بەزبەننىڭ تەمىر كەڭىردەگىندەي.
ۇستىنە كوك تەمىر ساۋىت كيگىزىپ، باسىنا قارقارالى بۋعىزىپ، بەلىنە قانجار، ساپى، ساداق
بايلاپ، قولىنا جەلەكتى كوك نايزا بەرىپ، ومىلدىرىكتى اق بوز اتقا مىنگىزىپ، «مىناۋ، وقتان، وتتان بەتى قايتپاعان حاسەن باتىر» دەسە، كوز تويار ەدى...
ءقازىر كويلەكشەڭ، دامبالشاڭ، بەلىندە قىزىل شۇبەرەك بەلبەۋ، باسىندا قاراقوڭىر ەسكىلەۋ قالپاق. كويلەگىنىڭ جەڭدەرىن سىبانعان، دامبالىنىڭ بالاقتارىن جوعارى تۇرگەن، قولىندا تەمىر كۇرەك. تەمىر جولدىڭ جەر توسەگىنىڭ ۇستىنە شىعىپ، اتپەن تاسىپ اكەپ توككەن توپىراقتاردى دۇرىستاپ جايمالاپ ءتۇر. مۇنىڭ تۇرعان ورنى جەر توسەكتىڭ ەڭ ءبىر ويپاڭداۋ جەرگە سالىنىپ جاتقان تۇسى...
ەكىنشىسىنىڭ ەسىمى حالكەن. بۇل بۇرىن اۋىلدا جالشىلىقتا بولعان، قوسشى بالا بولعان. بۇل دا ۇزىنشا بويلى، كەسە، سيدا ارىق، اتجاقتى، جاسىقتاۋ قارا كوزدى، قىر مۇرىندى تارامىس قارا جىگىت. جاسى وتىز بەستەر شاماسىندا. اياق-قولى سويديعان. كوپ ىشتەمەنى ونشا پارىق قىلمايتىن جۋاس جىگىت. ءبىراق ازىراق مىسقىلشىل، كەسە بولسا دا ءوڭى ەسكى. جۇمساق مىنەزدى. اشۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. اشاڭ، سيدا، دەنەسى ماي جاققانداي، جىپ-جىلتىر قارا. ارىقتاعان دونەنشە قارا نار ءتارىزدى. ايەلى بار ەدى، العان جىلىنىڭ كەلەسى جىلىندا ايرىلىسىپ كەتكەن. ەندى بويداق. ءىنىسى مەن شەشەسى، قارىنداسى ءبارى ەلدە.
ءقازىر حالكەن كويلەك-دامبالشاڭ. اياعىندا جامان، باقاباس ورىسشا ەتىك. باسىندا قوڭىر بورىك. بەلىندە قوڭىر قايىس بەلبەۋ. كويلەگىنىڭ جەڭدەرىن سىبانعان. قولىندا جالاڭداعان ءجۇزى قاجالا-قاجالا اپپاق بولعان تەمىر كۇرەك. ءيىلىپ، اق كۇرەكپەن كىرشىلدەتىپ قارا توپىراقتى كۇيرەتىپ ويىپ تاستاپ ءتۇر.
ءۇشىنشىسىنىڭ ەسىمى — ساتاي. مۇنىڭ بۇرىن اۋىلدا ىستەمەگەنى جوق. تالايدى كەرگەن جىگىت. الاسا بويلى، دەمبەلشە، ماقارلاۋ، اياق-قولدارى، ساۋساقتارى دا قىسقا، تىربيعان، دوڭگەلەك بەت، ءبىر جاق كوزىنىڭ اعى بار، قاراسۇر جىگىت. جاۋىرىنى بۇكىرلەۋ، توڭكەرىلگەن استاۋ ءتارىزدى. جاسى قىرىقتار شاماسىندا. ون شاقتى جىلدان بەرى كىشكەنە قارا مۇرتى بار. ءبىر العان ايەلىن قويا بەرگەن. سودان كەيىن العان ايەلى، شەشەسى، ءىنىسى ەلدە. ءوزى بالا كۇنىندە بايدىڭ ءۇيىنىڭ مولداسىنان ەداۋىر وقىعان. ءوزى دە مولدالاۋمىن دەپ جۇرەدى. ءبىراق ەزىنىڭ جازعان حاتىن ءبىرازدان سوڭ ەزى تانىپ وقي المايدى. قيمىلدارى شاپشاڭ. جۇمىسسىز ءبىر كۇن دە قاراپ جۇرە المايدى. جۇمىسقا وتە مىقتى. سويلەگەندە جىلدام، دابىرلاپ سويلەيدى. ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا ايتادى. اقكوڭىل. ءبىراق كۇيگەلەك. اشۋلانعاندا ءتىپتى سويلەي المايدى. بۋلىعىپ، كۇرمەلىپ، ءسوزىن ايتا الماي قالادى. قۋلىققا، ارامدىققا ولاق. اۋزىنداعىسىن جولداسىنا جىرىپ بەرەدى. Yءيىنe كولدەڭ كىسىنى شاقىرىپ اكەپ قوناق قىلادى. بارام دەگەن جەرىنە ەرىنبەيدى. ءجۇرىپ-تۇرۋعا وتە قۇمار. كوپشىل، ۇلكەندەرمەن ۇلكەندەرشە وتىرۋعا تىرىسادى. جاستارمەن ءوزىن جاستارشا ۇستايدى، «مولدالارمەن كەزدەسسە، ءوزىن مولداشا»، جورعارمەن كەزدەسسە، ءوزىن جورعاشا» ۇستاۋعا تىرىسادى.ۇرىلارمەن ۇرىشا دا وتىرا الادى.
سوڭعى جىلدارى از عانا قارا-قۇرا جاساپ الىپ، اۋىلدا ەل جۇمىستارىنا دا قاتىناسىپ ءجۇردى. قاتىناسقاندا ءوز بەتىمەن ەمەس، ەل ادامدارىمەن بىرگە ءجۇرىپ قاتىناستى. اۋىلدا ءبىر ۇيگە ءبىر قوناق كەلسە، نە ءبىر ءۇي توي قىلسا، قوناق كۇتۋگە دايار تۇراتىن ساتاي بولىپ تا ءجۇردى.
قىسقاسى: قولىنا اق ساباۋ ۇستاپ، ساتاي ىلعي اس بەرگەن اۋىلدا داياشى بولىپ ءجۇرۋ ءۇشىن تۋعانداي ەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر سۇمدىقپەن، قۋلىقپەن ىستەمەيدى. ءوزىن-وزى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلىمىن دەپ ويلايدى. قولىمنان كەلمەيتىن نارسە جوق دەپ ويلايدى.
ساتاي ءوزى كويلەك-دامبالشاڭ. كويلەگىنىڭ سىرتىنان جەلبەگەي ەسكى، جىرتىق، شولاقجەڭ، ءسۇر قامزولى بار. باسىندا ەسكى اق ەلتەرى بورىك. اياعىندا جامان قازاقشا ەتىك. ەتىگىنىڭ قونىشى قون. باسى ەسكى قۇبا بىلعارى. ءقازىر مۇنىڭ دا قولىندا جالاڭداعان، قاجالعان وتكىر قۇرىش تەمىر كۇرەك. سامايىنان تەر اعىپ حالكەنمەن بىرگە تەمىر كۇرەكتى تابانداپ، تۇعجىنداپ كىرشىلدەتىپ، قارا جەردى كۇيرەتىپ جاتىر.
ءتورتىنشىسىنىڭ ەسىمى ءازىمحان. جاسى وتىز بەستەر شاماسىندا، بويداق. ورتا بويلى، جاۋىرىندى، كەۋدەلى، ءتوستى جىگىت. بەتى سوپاقتاۋ، جۋان شوڭ مويىن، دوڭگەلەك قارا كوز، قىرشا مۇرىندى، قاراتورى جىگىت. دەنە ءبىتىمى نىپ-نىعىز، تۇپ-تۇتاس، شويىنداي. قالىڭ قارا ساقالىن كۇزەپ، يەگىنە شوقشا عانا ساقالشىق قويعان. قويۋ قارا مۇرت. قالجىڭ، ءازىلدىڭ گ ۇلى. اشۋلانعاندا بەت-اۋزىنىڭ تۇكتەرى ەدىرەيىپ، قاۋ تارىزدەنىپ كەتەدى.
ءبىراق ونداي كوپ اشۋلانبايدى. داۋسى جۋان، اشىق. سوزگە وتە قۇمار. ءبىراق وتە سالماقتى. كوپ تىڭدايدى. ءوزى ءبىر اڭگىمەنى ايتۋعا كىرىسسە، وتە ادەمىلەپ، باجايلاپ ايتادى. ءبىر قىزىق اڭگىمەلەردى ايتىپ وتىرعاندا، ءوزى سول ۋاقيعانى سول ساتتە قولىمەن ىستەپ وتىرعانداي سۋرەتتەپ، جانداندىرىپ سويلەي بىلەدى. ءازىمحاننىڭ قيمىلدارى سالماقتى، ءجۇرىس-تۇرىسى مارعاۋ، سىلبىر، تۇيەنىڭ جامپوزى، شۋدالى جايباسار قارا اتان ءتارىزدى. كوبىنەسە بەت-اۋزى، اڭقاۋ كىسىنىڭ بەت-اۋزىنداي. ءبىراق ەشنارسەنى انداۋسىز جىبەرمەيدى. جۇرتتىڭ كوبى ەلەمەيدى، ءبۇل ىشىنەن جىپكە ءتىزىپ وتىرادى. اركىمنىڭ مىنەزىن، قۇلقىن بىرەر كورگەننەن-اق ابدەن وزىنشە بولجاپ الادى. ومىرىندە ەرىنگەن ەمەس. وتە تاۋەكەلشىل. جولداسىمەن وتقا-سۋعا بىرگە تۇسۋگە ەشۋاقىتتا ىركىلگەن ەمەس. قورقۋ، ۇركۋ ءازىمحاننىڭ. ادەتى بولعان ەمەس. جاي جۇمىسكەردى باسىنىپ، قاتىنىنا قىزىعىپ كەلگەن زالىم اۋىلناي شاكىر مەن ارام ميليسيونەردىڭ تايۋىنا سەبەپ بولعان دا وسى ءازىمحان.
وتە جاقىن جۇرەتىندەر عانا ءازىمحاننىڭ شىن قاسيەتتەرىن ابدەن بىلەدى. وتە سىرلاس بولماعاندارعا، ارالاسىپ ءجۇرىپ، بىرگە ىستەس بولماعاندارعا ءازىمحان وڭايلىقپەن سىرىن بەرە قويمايدى. وزىمەن بىرگە تۋىسقان اعالارى دا ءازىمحاننىڭ ناعىز شىن سيپاتتارىن تۇگەل بىلمەيدى، ءوزىنىڭ تۋىسقان اعالارى دا ونى تەك قاڭعىباس دەپ قانا جۇرەدى. ءازىمحاننىڭ ءبىر اعاسى ەتىكشى، ءبىر اعاسى ەگىنشى ەدى. ۇيىندە ازىن-اۋلاق كۇن كورگىش مالدارى بولسا دا، ءازىمحان ءار جەرگە ءجۇرىپ ۇيرەنگەن ەدى. اندا-ساندا ۇيىنە كەلگەندە، بەيشارا كەمپىر شەشەسى ءازىمحان ۇيدە وتىرار ما ەكەن دەپ، ءازىمحاننىڭ جولداستارىنا، قۇربىلارىنا جالىنۋشى ەدى.
— قاراقتارىم-اۋ، وسىنىڭ قاتىنىن عانا الىپ بەرسەڭدەرشى! قاتىنىن!.. — دەۋشى ەدى.
— كەمەكە-اۋ، قاتىنىن الىپ بەرسەڭدەرشى دەيسىز. مۇنىڭ ءبىر دايار تۇرعان قاتىنى بار ما ەدى ءبىر جاقتا؟.. بۇعان ءالى ەشكىمدى ءوزىڭىز ايتتىرعان جوقسىز... قاي قاتىنىن الىپ بەرسەڭدەرشى دەيسىز؟ — دەگەنىمىزدە كەمەكەڭ اڭىرايىپ تىڭداپ تۇرىپ كۇلەتىن:
— ويباي-اۋ، سولاي ەكەن عوي. ءالى ەشكىمدى ايتتىرعانىمىز جوق ەكەن عوي!.. ءسويتىپ، وسىعان بىرەۋدى نەگە ايتتىرمايسىڭدار؟.. ءسويتىپ، وسى ءيتتىڭ قاتىنىن عانا الىپ بەرسەڭدەر ەكەن! — دەيتىن ەدى تاعى دا.
ءازىمحان حات تانيدى. ساتايمەن اۋىلداس. ساتاي وقىعان ماقاڭنىڭ نوعاي مولداسىنان و دا وقىعان. ءوزى ءجوندى جازا الماسا دا، جازعاندى جاقسى تانيدى. بۇرىن بالا كۇنىندە قيسسالاردى، ولەڭ كىتاپتاردى قۇمارلانىپ، قونىشىنا تىعىپ ءجۇرىپ وقۋشى ەدى. ءقازىر ەندى جاڭا كىتاپتاردى وقيدى. ءازىمحان وزىنشە اسا سىنشى. اسىرەسە ايەلدەردى سىناي بىلەدى. ماڭايىندا ءبىر جەردە ءبىر اتىشۋلى سۇلۋ قىز، نە سۇلۋ كەلىنشەك بار دەسە، ءازىمحان سونى بارىپ ءبىر كورىپ، سويلەسىپ كەلمەي قويماۋشى ەدى.
ءقازىر ءازىمحان كويلەك-دامبالشاڭ. كويلەگىنىڭ ومىراۋى، جاعاسى اشىق، جالان، باس، جالاڭ اياق. جەڭدەرىن، بالاقتارىن تۇرىنگەن. بەلىندە شىت شۇبەرەك بەلبەۋ، قولىندا تەمىر كۇرەك. حالكەن، ساتاي، بۇزاۋباق ۇشەۋىنىڭ كۇيرەتىپ ويىپ تاستاپ تۇرعان توپىراقتارىن تورى شولاق اتقا جەككەن شىلىك قوراپتى ارباعا كۇرەكپەن جالعىز ءوزى سالىپ تۇر. قىردا قۇدىق ارشىعاندا شىڭىراۋدان بالشىق اتقانداي قىلىپ، توپىراعىن تەكشەلەپ ويعان ءتورت بۇرىشتى كەڭ شۇڭقىردا تۇرىپ، شۇڭقىردىڭ قاباعىنداعى اربانىڭ قورابىنا ءبىر قوس قارا توپىراقتى لاقتىرىپ تۇر. مىنە، بۇل — بۇرىنعى ءبىر قوس بولىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ سيپاتتارى.
ەندى، ءبىرازدان بەرى ولارعا كەلىپ قوسىلعان ەكەۋىنىڭ ۇلكەنىنىڭ ەسىمى — بۇزاۋباق. بالاسىنىڭ ەسىمى قايموللا. بۇل ەكەۋىنىڭ ەلى جاقىن، وتىز-قىرىق شاقىرىمداي جەردە. بۇزاۋباقتىڭ جاسى قىرىقتان اسقا، قاراتورى، ورتالاۋ بويلى ادام. ارىق، قالاقشا جاۋىرىندى، شوقشا قارا ساقالدى، تىربيعان قارا مۇرتتى كىسى، ۇرتى سولعىنداۋ، شيماي-شاتپاق ءاجىم. جاسىنان كەرگەن اۋىر بەينەتتىڭ بارلىق دەنەسىنە، بەتىنە، ماڭدايىنا،موينىنا سالعان قاتپار-قاتپار ايعىز-ايعىز تاڭبالارى شيماي-شاتپاق ءاجىم. ايقىش-ۇيقىش ارىقپەن سۋارىپ سالعان ەگىننىڭ ەسكى اڭىزدارى ءتارىزدى. ەس بىلگەلى بولعان جاپىرىق وركەش، اق قاپتال، ومىرىندە شىر بىتپەگەن وقپاق قوڭىر تۇيە ءتارىزدى. نەمەسە، ءمىنۋ وتكەن اق قاپتال، اق ايىل، ومىرىندە جال بىتپەگەن كەدەي بۇزاۋباقتىڭ ءوزىنىڭ تورى شولاعى ءتارىزدى. ەس بىلگەلى ارقاسى جۇمىستان، بەينەتتەن بوساماعان ادام. «جۇرمەگەن ەسىگى جوق. وتپەگەن تەسىگى جوق. بۇل نوعايعا دا ءجۇردى، ورىسقا دا ءجۇردى. ساۋداگەر بايدىڭ سىبىرگە، نيجانعا، ماقارجاعا مادارىن دا اپارىستى. ەگىنشى بايلاردىڭ ەگىندەرىن دە الىستى بۇل. ەل قازاعىنىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ تە ءىسى جوق. قالاداعى ورىس، نوعاي بايلارىنىڭ ات قورالارىندا دا قىزمەت قىلىپ، اتشى قىزمەتتەرىن دە اتقاردى بۇل. اقىرىندا بىر-ەكى جىل كوكشەتاۋداعى التىن زاۋىتىندا جۇمىس قىلدى. قىسقاسى، بۇزاۋباقتىڭ كورمەگەنى جوق. جۇمىس قىزعاندا شارشاۋدى بىلمەيدى. قيمىلى وتە شاپشاڭ. مىنەزى قيمىلىنان دا ارتىق شاپشاڭ. ايتايىن دەگەن ءسوزىن بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيدى، ايتىپ سالادى. تەز اشۋلانادى. شاقىلداعان داۋىسى اش كۇزەننىڭ ايعىرىنداي. ءتىلى دە اششى. قانداي وزىنەن ءالدى، كۇشتى، باي، ۇلىق كىسى بولسا دا قورلاعانىن كوتەرە المايدى. بىزدەي جۇيرىك، تۇزداي اششى ءتىلىن سالىپ الادى. ءبىراق ءبىلىمى جوق. ءبىلىمىم جوق دەپ ويلامايدى. ديۋانالاۋ، ايانىپ، يمەنىپ، بۇعىپ قالمايدى. قانشا پىسىق بولسا دا اق كوڭىل،اڭعالاق. ارامدىقتى بىلمەيدى. قۋلىققا جوق. تابەن ەت، ماڭداي تەرىمەن تاپقان-تايانعانىن بەرىپ العان قاتىنى ولگەن. ودان تۋعان ەكى بالاسى بىردەي ولگەن. ودان كەيىن ەكى جامان قاتىن كەز بولىپ، بىرەۋى بۇزىلىپ ءوزى كەتىپ قالعان. بىرەۋىنىڭ ويناسىن ۇستاپ الىپ، بۇزاۋباقتىڭ ءوزى تاستاعان. سودان 1922 جىلى ءبىر ناشاردىڭ ءۇش-ون تورتتەردەگى قىزىن «قارانىڭ ءجونىن بەرىپ» ايەلدىككە العان. ءقازىر ەندى ونىسى ون سەگىز-ون توعىز جاسقا كەلىپ، بۇزاۋباققا قاتىن بولىپ وتىر. الگى شاكىر اۋىلناي مەن ميليسيانىڭ ىزدەپ كەلگەنى وسى كەلىنشەك ەدى. ەلدە، اركىم ايەلىنە قىزىعىپ، جابىرلەپ، مازالاي بەرگەن سوڭ، ءبىر اكەدەن تۋىسقان ءىنىسى قارايلاسپاعان سوڭ، جونە ەلدە وتىرىپ، تەك مال باعىپ قانا وتىرىپ كۇنەلتۋدى كيىن كورىپ، بۇزاۋباق ەندى تەمىر جولعا كەلگەن. بۇلار ەندى تەمىر جولعا كەلگەندە، سالت كەلمەگەن، جالعىز تورى شولاق اتىن ارباسىنا جەگىپ، باسپانا قىلىپ وتىرعان جىرتىق قۇرىم شوقپىتتى قوسىن ارتىپ، قاتىنىن الىپ، ءبىر اۋىلداس مومىن ادامنىڭ ون جەتى-ون سەگىزدەگى بالاسىن سەرىك قىلىپ، ەكى بۇزاۋلى سيىرىن تەمىر جولعا الا كەلگەن. كەلگەن سوڭ انا ءتورت جىگىتپەن سويلەسىپ، سولارمەن ۇيلەسىپ، سولارمەن جۇمىستاس، وتتاس بولعان...
ءقازىر بۇزاۋباقتىڭ ۇستىندە كويلەگىنىڭ سىرتىنان كيگەن ەسكىلەۋ جەلبەگەي قارا بەشپەنتى بار. بەشپەنتىنىڭ سول جاق جەڭىندە سىنىق سۇيەم قىزىل شۇبەرەگى بار. جاعاسىندا قاڭىلتىر تاڭباسى بار. ونىسى موپر بەلگىسى. بۇتىندا دامبال. اياعىندا قونىشى سالبىراعان، ۇلتارعان ەسكى قازاقشا جامان ەتىگى بار، باسىندا قارامەن تىستالعان ەسكى قارا سەڭسەن بورىك. تىماعىنىڭ ەكى قۇلاعىن قايىرا كوتەرىپ، باۋىن جەلكەسىنە بايلاپ قويعان. الىستان ەربيگەن قاراقشى ءتارىزدى. قولىندا تەمىر كۇرەك. سامايىنان كىرلى تەر اعىپ، وتتاستارىمەن بىرگە سىقىرلاتىپ قارا جەردى كەرتىپ، كۇيرەتىپ جاتىر.
بەسەۋى، تەمىر جولدىڭ جۇمىس باسقارۋشىسىمەن سويلەسىپ، كەلىسىم قىلىپ، ولشەپ العان، ۇزىندىعى ءۇش سارجىن، كولدەنەڭى ءبىر سارجىن، تەرەڭدىگى ءبىر كەز جەردى حالكەن، ساتاي، بۇزاۋباق ۇشەۋى كۇرەكپەن كەرتىپ، ويىپ جاتىر. ءازىمحان تۇسكەن توپىراقتى جيناپ، ءبىر جاق شەتىنە تىقسىرىپ اكەپ، سول جەردەن قۇلاشتاپ قوراپتى ارباعا تولتىرىپ تۇر.
بۇزاۋباقتىڭ بالاسى ءبىر اياعى اقساق، ماقارلاۋ، بەتىندە شەشەكتىڭ داعى بار، سۇرلاۋ بالا. ول كويلەك-دامبالشاڭ، باسىندا تىسى ابدەن شوقپىتتانىپ جىرتىلىپ، بىلتەلەنىپ ءجۇنى شىققان، ۇيتىلگەن ەسكى قوڭىر ەلتىرىنىڭ سىلەمى، جامان بوركى بار. ءازىمحاننىڭ سالىپ بەرگەن توپىراعىن، بۇزاۋباقتىڭ تورى شولاق جەككەن قوراپتى اعاش ارباسىمەن تەمىر جول توسەگىنە، حاسەنگە تاسيدى. حاسەن بالانىن اربامەن اكەلگەن توپىراعىن توككىزىپ الىپ، جوندەپ جايمالاپ تۇر.
جاڭا كۇي، جاڭا بي
قۇمىرسقاشا قىبىرلاپ،.ويپاڭدى بيىكتەتىپ، كولدەنەڭ بەلەستى كەمىرىپ، تەمىر جولعا تاپجىلمايتىن توسەك سالۋ ءۇشىن ۇزىننان-ۇزاق شۇبالىپ، قارا جەردى تالقانداپ، جاپا-تارماعاي قيمىلداپ جاتقان وزىندەي ەڭبەكشىلەرگە ءازىمحان قاراپ تۇردى.ءار جەردەن قىسقا-قىسقا سوزدەر، ات ايداعان دىبىستار ەستىگەن. شومەڭدەپ تارتقان اربالى اتتاردىڭ اربالارىنىڭ، دوڭگەلەكتەرى سىقىرلاعان دۇرسىلدەگەن، بىرەۋدى-بىرەۋدىڭ شاقىرعان داۋىستارى ەستىلەدى. تاس قاپقان كوك تەمىرلەردىڭ،تەمىر كۇرەك،اۋىر سايمانداردىڭ، جەر قاپقان تەمىر كۇرەكتەردىڭ، قاتار-قاتار، كەزەك-كەزەك كىرش-كىرش ەتكەن كۇيلى دىبىستارى ەستىلەدى. ءازىمحان اينالا قاراپ تامساندى... جازدىڭ مىناۋ ادەمى جىبەك نۇرلى كۇنىندە قارا جەردى، ويدى، قىردى قاپتاعان كەستەلى جاسىل كىلەمدەي، جەلبىرەگەن جىبەكتەي، مىناۋ قالىڭ كوكتىڭ ورتاسىندا، مىناۋ كۇمىستەي زاتى، جۇپار ءيسى جان مەن ءتاندى ماس قىلعان تۇنىق اۋانىڭ ىشىندە، زاتى قوسىلىپ، ەستىلىپ تۇرعان دىبىستار ەڭبەك كۇيى ءتارىزدى. ولشەنگەن جول بويىندا شۇبالىپ، جاپا-تارماعاي ولشەۋلەرى قيمىلداپ جاتقان جۇمىسكەرلەردىڭ، اربالى اتتاردىڭ ىرعاقتى قيمىلدارى ەڭبەك ءبيى ءتارىزدى كورىندى ءازىمحانعا.
قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسىندا، الىس تۇكپىرىندە جاتقان،ءوز بەتىمەن جۇرەن سياقتى بەيعام جۇرتقا، بۇرىن بايقاماعان، سەزبەگەن كۇيدى سەزدىرىپ، كورمەگەن كۇيدى، ەستىرتىپ، كورمەگەن ءبيدى ەستىرتكەن، كورسەتكەن، الىستى جاقىن قىلعان، ءسوزى مەن داۋسى جەر جارعان، قالىڭ ەڭبەكشى قازاقتىڭ نالىپ، ءوزىنىڭ ماۋجىراعان، ۇيىقتاعان ارۋ دالاسىنىڭ ۇيقىسىن اشقان، وتاربا دەگەن كۇڭگىرت سەزىم ءازىمحاندى قوزعادى...
شىنىندا، مىنە وتاربانىڭ جولىن قازاق جۇمىسكەرلەرى تۇزەتىپ، اۋدارىپ سالىپ جاتىر. جاراتىلىستىڭ، قارا جەردىڭ مىندەرىن تۇزەپ جاتىر. تەمىر جولعا. قولايسىز ويپاڭ جەرلەردى بيىكتەتىپ جاتىر. تىم بيىك جەرلەردى قازىپ، الاسارتىپ جاتىر. ءتىپتى بوگەت بولاتىن بەلەستەردى قاق جارىپ، كەرتىپ،تەمىر جولعا، وقپانداپ تاپجىلمايتىن جەر توسەك سالىپ جاتىر.قاراڭىزشى!.. مىناۋ جەر قازعان، جەر جوندەگەن، ءبىر مولشەرمەن شۇبالعان ءۇش ءجۇز جۇمىسكەردىڭ مولشەرمەن، ىرعاقپەن جۇمساعان تەمىر كۇرەكتەرىنىڭ، اۋىر قايلا، اۋىر كەتپەندەرىنىڭ، بالعىن شومبال سۇيمەندەرىنىڭ،ۇزىلمەي ەستىلىپ تۇرعان دىبىستارى، وعان قوسىلعان وزگە دىبىستار كۇي ەمەس پە؟ ءۇش ءجۇز جۇمىسكەردىڭ مولشەرمەن شۇبالىپ،مولشەرمەن تۇرىپ، مولشەرمەن، ىرعاقپەن قيمىلداپ جاتقاندارى بي ەمەس پە؟.. سىرت-سىرت، شاق-شاق! كىرش-كىرش، تاق-تاق، ءدۇرس-دۇرس، سىرت-سىرت، كىرش-كىرش!.. مىنە، ءبۇل دىبىستار شىنىندا بي ەمەس پە؟
كۇن باتاردا...
كۇن ەڭكەيدى. وڭتۇستىكتەن اقىرىن عانا مايدا جەل ءبىلىندى. ەڭكەيگەن التىن كۇننىڭ لەبى دەنەگە جىبەك تورعىنداي جۇمساق ءتيدى. كۇنى بويى جازدىڭ قويۋ جۇپار يسىنە بارلىق دەنە بالبىراپ، ماي سياقتى ەدى. ەندى، تورعىنداي مايدا ەسكەكتىڭ جىبەكتەي جۇمساق گۇلدەن العان جاس دەمى بالبىراعان دەنەنى سەرگىتە باستادى. قىزىل كۇننىڭ التىن نۇرى وتە جۇمساردى. اقىرىنداپ ەسكەن مايدا ەسكەكتىڭ جۇمساق لەبى ادامنىڭ بەتىنەن جۇپ-جۇقا، ناپ-نازىك ۇلبىرەگەن جىبەكپەن اقىرىن جەلپىگەندەي سيپايدى. سۇيگەن نازىك سۇلۋدىڭ اقىرىن قالتىراعان جۇمساق دەمىندەي تيەدى...
كۇن اسپان مەن جەردىڭ شەندەسكەن شەگىنە سالبىرادى. كۇنى بويى ىستىق كۇننىڭ شىجىتقان لەبىمەن بۋلانعان سەمىز جەردىڭ جۇمساق، جىلى، جۇپارلى ماي ساسىعان لەبى ەندى قويۋلانىپ شىعا باستادى. نازىك، جۇپ-جۇمساق جىبەكتەي بەتكە، مويىنعا، بارلىق دەنەگە ورالىپ تۇرعان تورعىن ەسكەك تە ەندى ءبىرازدان سوڭ باسىلا قالدى. كۇمىستەي تىنىق اۋا تۇنجىراپ تىندى. قيىرداعى قارا جەرگە ەڭكەيىپ، تومەندەگەن قىزىل كۇننىڭ التىن نۇرى السىرەپ، قىزىل كۇن بۇرىنعىسىنان دا قىزاردى... جەر شەتىنە قىرىنان كەلىپ مىنگەن كۇن قالتىراعان التىن نۇرىن جەر ۇستىنە التىن ورمەكشە جايدى...
جۇمىس مەزەىلى بىتكەندە
ورتا بويلى، جيرەن مۇرت، كۇرەڭ ورىس اربانىڭ ۇستىندە تۇرىپ، ايعاي سالىپ، قاڭىلتىر لەگەندى قايىڭ تاياقپەن داڭىلداتتى. جۇمىسكەرلەر جۇمىستارىن تەز دوعارا باستاپ، ايعايلاسىپ، سامبىرلاسىپ قوزعالىسىپ، باسقاشا قيمىلداسىپ قالدى.
ءسويتىپ، ول كۇنگى جۇمىس ءبىتتى. جۇرت كۇرەكتەرىن، كەتپەندەرىن، قايلالارىن الىپ، كەيبىرەۋلەر يىقتارىنا سالىپ، كەيبىرەۋلەرى جاي تاياقشا ۇستاپ، ۇزدىك-سوزدىق شۇبىرىپ، سامبىرلاسىپ جاتاقتارىنا قايتىستى. ءبىرىنىڭ ومىراۋلارى الاق-سالاق، كوبى كيىمدەرىن باعاناعىدان دا ازايتىڭقىراپ، دەنەلەرىن اشىڭقىراعان. كەۋدەلەرىن جالاڭاشتاعان، كەيبىرەۋلەر كويلەكتەرىن دە شەشىپ العان. جالاڭاياقتارى دا بار. ءار ءتۇرلى قالپاقتى. ءار ءتۇرلى بورىكتى. تىماقتىلار دا كورىنەدى. باستارىنا تەك ورامال تارتقاندار دا كورىنەدى. جالاڭباستارى دا بار. كويلەگى بارلاردىڭ كوبى بىلەكتەرىن تۇرىنگەن. كۇن قارىعان، جەل قاققان،توتىققان بەت-اۋىز، اياق-قولدارى تاعى دا تەرمەن، قارا توپىراقپەن قارايىڭقىراي تۇسكەن. كەيبىرەۋلەر قاتارلاسىپ، سامبىرلاسىپ سويلەسىپ كەلەدى.بىرەۋلەر ويناپ، ءبىرىن-بىرى كەلەمەج قىلىپ كەلەدى. كەيبىرەۋلەر ۇندەمەي، جاي عانا كەلەدى.
— ەي، ەي، قاقتىقپا، قاقتىقپاسايشى! جىندى نەمەمىسىڭ ءوزىڭ! — دەدى بۇقا داۋىستى بىرەۋ.
— قۇج، قۇج! — دەپ كەلەمەجدەدى ونى بىرەۋ. بىرنەشەۋى كۇلدى.
سارى ساقالدى جاپىراق قازاققا ءبىر سيدا جىگىت قالجىڭداپ:
— ۋاي، ماۋسكەڭنىڭ سۇيمەنىنىڭ باسى مۇقالىپ قالىپتى.ونىسى نەسى ەي؟ — دەدى.
— ۋاي، سەندەردى... مەن قۇساپ قازساڭدار سەندەردىكىنىڭ باسى نۇقىلماق دە دانەمە قالماس ەدى! — دەدى ماۋسىمباي.
— ۋا-اي، ماقتانعانىڭمەن، سۇيمەنىڭ شولتيىپ، قىسقارىپ عوي! - دەدى اناۋ.
— قىسقارسا دا، سەندەي قاتپادان تەرەڭ ويادى! — دەدى ماۋسىمباي.
— حا-حا-حا-حا! - تاعى دۋ كۇلدى ءبىرسىپىراسى.
بىتىك كوزدەۋ، جىلماعاي سوپاق بەت، بوزعىل جىگىت جىميعان سياقتانىپ كەلە جاتتى كۇلەدى. سيدا قارا جىگىت ەندى وعان كەلىپ قاقتىقتى. جىلماعاي بەت جىگىت ونى جاقتىرماي قالدى. ءتۇسىن سۋىتىپ الدى. سيدا قارا جىگىت ونىڭ ءتۇس سۋىتقانىن ەلەمەدى.
— قالاي، تاجەن، شارشادىڭ با؟ — دەدى.
— ە، شارشاسام بىردەمە بەرەيىن دەپ پە ەدىڭ! — دەپ تورس ەتە
سايدا قارا جىگىت تالكەك قىلۋعا ىڭعايلانعانداي بولدى.
— انتۇرعان، شارشاما، شارشاساڭ كەلىنشەگىڭە يە بولا المايسىڭ! — دەدى.
— ە، سونىڭ كۇيىگى ساعان ءتۇستى مە! — دەپ تاجەن شاق ەتە ءتۇستى.
— حا-حا حا-حا-حا!
تىڭداپ كەلە جاتقاندار دۋ كۇلدى.
— ەي، حامزا، تاجەندى نە قىلاسىڭ قاجاپ، ونىڭ ءوزىنىڭ تەرىسى جۇقارىپ جۇرگەن جىگىت، ەرتەڭ رابوچكومعا ايتادى ول! — دەدى بۇيرەك بەت، شولاق تاناۋ، الا كوز قارا جىگىت كەلەمەجدەپ.
— ەي، ساپاق، سەن تيىسپەي جايىڭا ءجۇر!.. سەنىن، بەيباستاقتىعىڭدى مۇندا ەشكىم كوتەرە المايدى. مۇندا ورىنبايدىڭ اۋىلى جوق! — دەدى تاجەن.
— ءاي، قويساڭدارشى، سوقتىقپاي وسى! — دەدى ۇزىن بويلى قاراسۇر قازاق.
— ە، قۋىق پا ەدى ءبۇل! — دەدى ساپاق كۇلىپ.
— ءاي-اي، كۇرەستى قارا، كۇرەستى قارا! — دەدى ءبىر بالا. ەكى جىگىت الىسا ءتۇسىپ، اپىر-توپىر تىربايىسىپ جاتىر ەدى.
— بولما، بولما، حالكەن!.. قايىر، قايىر!.. شالىپ ال!.. شالىپ ال!.. ە-ە، سىلتە، سىلتە... ە-ە، ءاۋىپ! — دەدى بىرەۋلەر.
— ۋا، قۇداي اتقىر، حالكەننەن جىعىلىپ قالدى! حالكەننەن جىعىلىپ قالدى! — دەستى.
حالكەننەن جىعىلىپ قالعان تىشقان كوز قارا جىگىتتى ءبىر توپ جىگىت كۇلىپ مازاق قىلدى.
قىزىلجار — ازات جاقتان كۇرسىلدەتىپ، ەنتىگىپ، اۋانى جاڭعىرتىپ اقىرعان وتاربانىڭ داۋىسى شىقتى. سالىپ جاتقان تەمىر جول جەر توسەگىنىڭ بويىمەن جاتاقتارىنا قاراي قاپتاي شۇبىرىپ كەلە جاتقان جۇمىسكەرلەر وتاربانىڭ دىبىسىنا اڭىرايىپ، باستارىن كوتەرىسە قاراستى. بۇرىنعى جولمەن جاڭا سالىنىپ جاتقان جولدىڭ بۇل جەردەگى اراسى ءجۇز ەلۋ قادامداي ەدى.
— وتاربا كەلدى!.. وتاربا!.. پويىز كەلەدى! پويىز! — دەستى.
قاتار قوسباقتالعان تەمىر جولدىڭ وكشەسىنە، وتاربا كەلە جاتقان جاققا قاراسىپ، جۇمىسكەرلەر توپىرلاسىپ، كوپشىلىگى سولاي قاراي تىگىنىپ، سامبىرلاسىپ سويلەسۋلەرىن كوبەيتتى. وتاربا دا بەلەستەن اسىپ، جۇمىسكەرلەرگە قارسى، ءتۇتىنى كەيىن بۋداقتاپ، گۇرسىلدەپ، ىڭقىلداپ شىعا كەلدى. شىعا كەلىپ ءجۇرىسىن جايلاتىپ، شۇبالعان قويۋ جالبىر جالى جەر سوققان قارا ايعىرشا قويۋ ءتۇتىنى بۋداقتاپ، ەنتىگىپ كەلىپ، جۇمىسكەرلەردىڭ قاباتتاسىپ، شۇبالعان ورتاسىنا توقتادى. جۇك پويىزى ەكەن. تىركەلگەن، ىلعي تەرەزەسىز، سالدىراعان، دۇرسىلدەگەن، قىزىل اربالار. تەمىر جولداعى جۇمىسكەرلەرگە نان، شاي، باسقا كەرەكتى نارسەلەر تاسىپ بەرىپ جۇرەتىن ماكسيم دەگەن قوڭىر ساقالدى ورىس، ەسىگى اشىق تۇرعان ءبىر قىزىل اربادان جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى.
— قانە، جىگىتتەر، نان كەلدى! — دەپ ايقايلاي ءتۇستى.
جۇمىسكەرلەر ماكسيمدى كورگەننەن-اق نان كەلگەنىن بىلگەندەي، جۇگىرە باسىسىپ، شۋلاسىپ، توبىرلانىپ، پىسىلداپ تۇرعان وتارباعا كەلىپ انتالادى.
كۇلىسىپ، كەيبىرەۋلەر:
— ە-ە، ماكسيم، امان با... نان كەلدى مە، وي، سورلى، كودە ساقالىڭ-وي!.. — دەستى.
— نان!..نان!.. — دەستى ەكىنشى بىرەۋلەر. جۇمىسكەرلەر ماكسيمدى تەز قاماپ الدى. ماكسيم دا كەيبىرەۋلەرىمەن امانداسىپ جاتىر. جۇمىس باسقارۋشىمەن ماكسيم قول الىسىپ امانداستى.
ماكسيم قايتا سەكىرىپ ۆاگونعا ءمىنىپ، ۆاگوننىڭ ىشىندەگى تاقتاي سوكىنىڭ ۇستىندەگى لىق تولعان ۇلكەن بولكە نانداردى الىپ بەرمەك بولدى.
— قانە، جىگىتتەر!..زاحار، اكەل اربالارىڭدى! — دەدى.
باسقارۋشى قوراپتى ارباعا كىسى جۇگىرتتى. كەرسەڭدەي-كەرسەڭدەي بولكەلەردى ساناپ، ءۇيىپ جاتىر.
تەز نان بەرىپ بولىپ، وتاربا ءبىر اقىرىپ، دۇرسىلدەپ، پىسىلداپ ءجۇرىپ كەتتى.
جۇمىسكەرلەر جوڭكىگەن بويىمەن كەلىپ، بۇرىنعىلارىنداي باسقارۋشىلاردىڭ قولىنان ءتيىستى ناندارىن الىپ، بۇرىنعى جولدىڭ تۇزەتىلىپ كوشۋلەرگە بۋناعىنىڭ ەكى جاعىنا شۇباتىلا سالىنعان وزدى-وزدەرىنىڭ جاتاقتارىنا ءۇيىر-ۇيىر بولىپ تارادى...
«شابدار ايعىر»
ايتقانداي، «شابدار ايعىر»دەپ قالجىڭداپ قازاق جۇمىسكەرلەرى ءبىر جۇمىس باسقارۋشىنى ايتقان ەدى. سودان بەرى جۇمىس باسقارۋشى زاحار ورتا بويلى، دەمبەلشەلەۋ كەلگەن، جۇندەس كەلگەن ادام. قاباقتارى ۇرپەك اق شابدار، اندا-ساندا ءبىر كۇزەپ جۇرەتىن ساقالى، كۇزەۋسىز مۇرتى بار، شال-جيرەن ەدى.جۇمىسقا شاقىرعاندا دوعاراتىن ۋاقىت بولدى دەگەندە قاڭىلتىر دەگەندى دىڭعىرلاتىپ داۋىستايتىن بولعاندىقتان، زاحاردى قازاق جۇمىسكەرلەرى «شابدار ايعىر» دەپ اتاپ كەتكەن ەدى...
جازدى كۇننىڭ باتۋى
ساۋلەسى جارقىراعان قىزىل كۇن قىپ-قىزىل التىن تاباقتاي بولىپ، كوكتەن سالبىراپ كەلىپ، اسپان مەن جەردىڭ قيىرىنداعى شەندەسكەن قىستىرىلدى. جەردىڭ قيىر شەتىنە قىرىنان سەلىپ تۇرعان قىزىل كۇن، شۇبالعان جىبەك ورمەگىن جيناعان سۇلۋشا جەر دۇنيەگە شاشىلعان التىن نۇرىن قالتىراتىپ، اسىعىپ جيناي باستادى. قىزىل كۇننىڭ قالتىراي جۇگىرىپ جينالعان التىن نۇرىمەن ايرىلىسا باستاعان جاسىل جەردىڭ سۇلۋ ءجۇزى قۇبىلىپ، دەمدە مىڭ تۇرگە ءتۇستى. ويدى، قىردى، دالانى تەپ-تەگىس تۇتاسىپ قاپتاعان قويۋ جاسىل قالىڭ ءشوپ دۇنيەنى قاپتاعان جاسىل تەڭىز تارىزدەندى. ءقازىر باتىپ بارا جاتقان قىزىل دۇنيەنىڭ نۇرىمەن ويناپ، جاسىل تەڭىز مىڭ ءتۇرلى قۇبىلدى. مىڭ ءتۇرلى قۇلپىردى. قۇبىلىپ، اقىرىن تولقىعانداي بولىپ تۇردى.
اسپان مەن جەردىڭ شەندەسكەن اراسىنا قىرىنان تۇرىپ قىستىرىلعان قىپ-قىزىل التىن تاباق، قىستىرىلعان اراعا جىلجىپ، جارتىلاپ كىرىپ، تاعى دا جىلجىدى. التىن نۇرىنىڭ، اقىرعى ۇشىقتارىن اسپانعا شاشىراتىپ، جارتىلانعان قىزىل تاباق قىستىرىلعان ەكى اراعا اقىرىن عانا جىلجىپ جوق بولدى...
ويى، قىرى، دالاسى جاپ-جاسىل بولىپ تۇتاسقان جەردىڭ ءجۇزى ەندى جاسىل ەمەس، قاراكوك تەڭىز ءتارىزدى بولدى. قاراكوك تەڭىز قۇبىلىپ، بىرتە-بىرتە قوشقىل تارتا باستادى...
كەشكى شايدا
جۇمىسكەرلەر وزدى-وزدەرىنىڭ جاتاقتارىندا قىبىرلاسادى. دابدىرلاعان، كۇڭكىلدەگەن سوزدەر ەستىلەدى.
شابدار ايعىردىڭ كۇركەسىنىڭ جانىندا جالپىعا بىردەي قازاندىق بار. قازاندىقتا ەكى مىس قازان بار. جۇمىسكەرلەرگە كۇنىنە ءۇش رەت: تاڭەرتەڭ، تۇستە، كەشكە مىس قازانداردا سۋ قايناتىلىپ قويىلاتىن ەدى. جۇمىسكەرلەر ءۇش مەزگىل شاي-سۋىن سودان الاتىن. ال وزگە بولشەك استارى بولسا، ءار قوس، ءار ءۇيىر ءوز بەتتەرىمەن بولەك-بولەك ىستەپ ىشەتىن. ءقازىر ەندى جۇمىسكەرلەردىڭ ءار قوسىنان، ءار ۇيىرىنەن ءبىر-بىر كىسى شاي ىدىستارىن، شاينەكتەرىن الىپ، ۇزدىك-سوزدىق جۇگىرىسە باسىپ، قازاندىققا كەلىپ، قايناعان سۋ الىپ كەتىپ جاتىر.
— ەي، ەي، وتارباي، شابدان، انا تاجەننىڭ قاتىنى سۋدى سىرتىنا توكپەسىن! شاينەگىن شۇمەككە ءدال توسەسىن! — دەدى كۇلىپ، باناعى ساپاق دەگەن شولاق تاناۋ جىگىت.
— ساعان دا جەتەر، تاناۋىڭا قۇياتىن بولساڭ سۋدى! شۇمەككە سەن تاناۋىڭدى توسە! — دەدى قايناعان مىس قازاننىڭ شۇمەگىنەن سۋ اعىزىپ الىپ جاتقان تاجەننىڭ قاتىنى ءجاميلا دەگەن قىزىل كەلىنشەك.
— حا-حا-حا-حا!.. Oh، oh، وھ!
سۋ الۋعا تۇرعان قازاقتار دۋ كۇلدى.
— ال، ال، انا يۆاننىڭ مارفاسى كەلەدى ءداۋ باقىرىمەن، يۆاننىڭ مارفاسى كەلەدى قارا باقىرىمەن! — دەدى بىرەۋ.
— مارفا، سەنىكى بەدرە ۇلكەن، كيپياتوك كونشال! سەنىكى بەدرە ءبارىن اكەتەدى! — دەدى تاعى دا ساپاق.
ساپاق بۇل «ورىسشا» ءسوزدى تاۋىپ ايتتىم دەگەندەي، اقىلدى تۇرمەن كۇلە سويلەدى.
— سام تى ۇلكەن بەدرە، شايتان! — دەپ، مارفا كۇلىپ كەپ تۇردى.
— اي-اي-اي، انا سۇمىراي بارادى، انا سۇمىراي بارادى! ال سۇمىراي سۋدى قۇرتادى! - دەپ ءبىر باراقتىڭ الدىنداعى بىرەۋ
سۇمىراي دەگەنى، ءبىر ۇلكەن قول باقىر الىپ قازان قاسىنا كەلە جاتقان ءبىر ارىق قاۋقيعان سۇر جىگىت ەكەن.
— ۋاي، بۇلتيعان كوزىڭدى ۇرايىن، سەن سۇمىراي!.. — دەدى ول.
جاپا تارماعاي، ءار كۇركەنىڭ جانىندا جۇرت بۇكشەڭدەپ،شاپشاڭ قيمىلداسىپ، جۋىنىسىپ جاتىر... جۋىنىپ بولعاندارى كۇركەلەرىنىڭ شاي جابدىقتارىن جاساپ، داستارقان ورنىنا ۇستاپ جۇرگەن كىر-كىر شارشىلارىن، ورامالدارىن، كەنەپ قاپتارىن جايىپ، ناندارىن تۋراعالى دايارلاسىپ جاتىر. قاتىن-قالاشى بار قوستاردىڭ شاي جابدىقتارىن قاتىندارىن، بالالارى دايارلاپ جاتىر.
تەمىر جولدىڭ ەكى جاعىندا شۇبالىپ، ءيىرىلىپ، موشاپ جاتقان قالىڭ قالاشىداي جۇمىسكەرلەردىڭ جاتاقتارى جۇمىسكەرلەر قايتقان سوڭ جاندانىپ، قىبىرلاسىپ جاتىر.
اتى بارلارى اتتارىن دوعارىپ بايلاستى. ازىن-اۋلاق ساۋىن سيىرلارى جاتاققا ورالىپ، بۇزاۋ بايلاعان ۇيشىكتەرىنىڭ، كۇرەكتەرىنىڭ جاندارىنا كەلدى.
تەمىر جولدىڭ كۇنباتىس جاعىندا ويپاڭدىعى جاسىل قۇراقتى كولشۇمەككە ەكى-ەكىدەن جۇپتاسىپ التى ۇيرەك ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى كەلىپ قوندى. بۇزاۋمەن كەتكەن ءبىر سيىردى قايىرعان بالادان ۇيرەكتەر شوشىپ، دارىلداپ، قىرىلداپ قايتا ۇشتى.
جۇمىسكەرلەر كۇركەلەرىنىڭ جاندارىندا، ءۇيىر-ۇيىر بولىپ، تىرەلىپ وتىرىپ، دابىرلاسىپ، شاي ىشۋگە كىرىستى. كۇنى بويى جۇپار ءيىستى تۇپ-تۇنىق اۋادان دەم الىپ ءجۇرىپ ىستەگەن جۇمىستان كەيىنگى قارا نانمەن ىشكەن قارا شاي ولشەۋسىز ءدامدى كورىنەدى.
جاڭا عانا باتقان كۇننەن كەيىنگى مەزگىل جۇپ-جۇمساق قاراكوك بارقىتتاي ەدى. جازعى جارىق اق ساڭلاق اسپاننىڭ استىندا، سونداي كەشكى مەزگىلدە اشىق اۋادا وتىرىپ ىشكەن اس بالدان ءتاتتى كورىندى...
بۇزاۋباقتىڭ ءقوسىنىڭ الدىندا
ءبىزدىڭ حيسەندەردىڭ قوسى شايدى وزدەرىنىڭ كۇركەسىنىڭ جانىنداعى بۇزاۋباقتىڭ كۇركەسىنىڭ الدىندا ءىشىپ وتىردى. بۇزاۋباكتىڭ كۇركەسى قۇرىم، شوقپىت-شومىت ورانعان كىشكەنە قارا قوس. سول قارا قوستىڭ الدىندا حاسەن، حالكەن، ءازىمحان، بۇزاۋباكتىڭ ءوزى، اقساق، بالاسى، قاتىنى — ءبارى دوڭگەلەنىپ، كەڭىنەن مالداستارىن قۇرىپ، شاي ءىشىپ وتىر. كۇيە باسقان ۇلكەن قارا شاينەكتەن جىگىتتەرگە شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان بۇزاۋباكتىڭ كەلىنشەگى. جۇمىسكەرلەردىڭ شاي ءىشىپ وتىرعان ىدىستارى ءارتۇرلى: بىرىندە كوك قاڭىلتىر تۇتقالى شۇڭقىر، بىرىندە جاماۋلى كەسە، بىرىندە شىنى اياق. ءبارىنىڭ دە ۇستىندەگى كيىمدەرى ماناعى قالپى. استارىنا سالعاندارى بۇزاۋباكتىڭ جىرتىق ەسكى سىرماعىنىڭ سىلەمى مەن ءبىر كىر-كىر جاماۋلى كورپەسى جانە ءبىر كەنەپ قاپ. ساتايدىڭ استىندا ءوزىنىڭ ۇلكەن ەسكى قوڭىر شەكپەنى. الدارىنا جايىلعان، ورتاسىنىڭ الاقانداي جەرى ۇلدىرەپ تەسىلگەن، بۇزاۋباقتىڭ ەسكى ءبىر كىر قوڭىر داستارقانى. شىنىندا بۇرىن دويبى ءۇيىنىڭ تۇرىندەي ورنەكتى كوك داستارقان ەدى. بۇزاۋباقتىڭ ۇيىندە ءبىراز جىل ءومىر سۇرگەننەن كەيىن ءتۇسى قوشقىل قوڭىرعا اينالعان. بۇزاۋباقتىڭ كەلىنشەگى ءبىر تىزەرلەپ شاي قۇيىپ بەرىپ وتىر. تاباقسىز، قارا الا شىنى اياقتىڭ شۇڭقىرىمەن ءوزى دە شاي كۇيىپ ءىشىپ وتىر. ورتاسى تەسىك، كىر مەن ماي سىڭگەن قوڭىر داستارقاننىڭ ۇستىندە قالاي بولسا سولاي ءتىلىنىپ، جۇلىنىپ، ۇزىلگەن بولكە نان ءۇيىلىپ جاتىر. كومەيلەپ شايناعان ناندارىن جۇمىسكەرلەر سىلپىلداتىپ سيىرشا سوراپتاپ ۇرتتاعان شىم-شىم سۋمەن ايداپ، وڭەشتەرىنە تىقپالاپ وتىر...
بۇزاۋباقتىڭ كەلىنشەگى
كەلىنشەگىنە تاياۋ وتىرعان بۇزاۋباق اباجاداي قۇلاقتارىن كوتەرىپ، سەرەيتىپ، قالقايتا بايلاپ قويعان تەر سىڭگەن قارا قوڭىر تىماعىن ءبىر قولىمەن كوتەرىپ، قيسايتىڭقىراپ، ماڭدايىنىڭ قارا تەرىن اعىزىپ سىپىرىپ تاستادى. شايىن تاۋىسقان شىنىاياعىن كەلىنشەگىنە بەرە بەرىپ:
— شىعارا كۇي، شىعارا قۇيسايشى شايىندى! — دەدى. كەلىنشەگى بۇزاۋباققا قاراپ:
— شاي شىقپايتىن شاي... — دەدى.
— نەگە شىقپايدى؟.. اۋداننان اكەلگەن كووپەراتيۆتىڭ شايى شىقپاي ما ەكەن؟ — دەدى.
«كووپەراسيا» دەگەن ءسوزدى بۇزاۋباق دۇرىستاپ ايتام دەپ — «كاپىراتسيا» دەيتىن ەدى.
كەلىنشەگى:
— «كووپەراسيا» بولسا دا شىقپايدى، — دەدى.
كەلىنشەگىنىڭ ەسىمى - گۇليا. ون سەگىز-ون توعىز جاستا ەدى. ورتا بويلى، تالدىرماش، قىزىل شىرايلى، توبىلعى تورى ەدى. كەلىنشەكتىڭ ادەمى ماڭدايىن كومكەرگەن ەكى قاسى قارلىعاشتىڭ قيىلعان قاناتتارىنداي، قاپ-قارا، ءسۇپ-سۇيىر، دوپ-دوڭگەلەك ەكى كوزى دە قاپ-قارا مولدىرەگەن قاراقاتتاي، مۇرنى ءتۇپ-تۇزۋ ەدى. يىلگەن ءسۇپ-سۇيىر ەكى قاسى ورىمدەي سولقىلداعان، قيىلعان جىپ-جىڭىشكە كوزىنە تۇسكەن قالىڭ قارا شاشى شۋماقتاعان جىبەكتەي. مىنەزى سالماقتى. كوپ سويلەمەيدى. كىسى كوزىنشە وتىرعاندا،تۇرعاندا مىنەزى باعىپ، اڭداپ وتىرادى. ءبىراق ونىسىن كىسىگە سەزدىرمەيدى. اسىعىپ سويلەمەيدى. اسىعىپ جۇرمەيدى. ءسوز سويلەگەندە ءاربىر ءسوزدى سوزىپ، باپتاپ سويلەيدى. شەشەسى جاسىندا ولگەن. اكەسى وتە جارلى بولىپ، ون ءۇش-ون ءتورت جاسىندا گۇليانى بۇزاۋباققا التى قاراعا بەرگەنىنە، مىنە تورت-بەس جىل بولدى. سۇلۋلىعىنىڭ جانە جاستىعىنىڭ سەبەبىمەن بۇزاۋباقتىڭ قولىنا كەلگەلى تالاي اڭگىمەگە ۇشىرادى. گۇليا بۇزاۋباقتىڭ باسپاناسىنا يە بولىپ، بۇزاۋباقتىڭ تاپقان-تايانعانىن جيناپ، ءۇستى-باسىن جاماپ، ەكىلى-ۇشتى سيىرىن ساۋىر، ايەل بولىپ وتىر. ءۇستى-باسى ءبۇتىن. بۇزاۋباقتىڭ تاپقان-تايانعانى گۇلزيانى اش-جالاڭاش قىلعان جوق. ۇستىندە ءقازىر كونەلەۋ، جەڭسىز قارا ساتەن بەشپەنت. قايىننىڭ جاپىراعى ءتۇستى شىت كويلەك. باسىندا كىشىرەكتەۋ، ەسكىلەۋ جاسىل ءتۇستى ءشالى. اياعىندا كونەلەۋ كەبىس-ماسى. بۇزاۋباقتىڭ جامان كيىز توقىمىنىڭ ۇستىندە ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ، جۇمىسكەرلەرگە ۇلكەن قارا شاينەكتەن ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىر.
جۇمىسكەرلەر جايلاسىپ، ناندى كۇرسىلدەتە سوعىپ، شايلارىن ۇرتتاپ وتىردى. حاسەن مەن ساتاي داستارقاننىڭ ءتور جاعىندا، ساتايعا تاياۋ ءازىمحان مەن حالكەن،ولارعا تاياۋ شاينەكتىڭ ءبىر جاعىندا بالا حاسەننىڭ سول جاعىندا،كەلىنشەگىنە تاياۋ وتىر.
دەمالىس كۇننىڭ الدىندا
ساتاي حالكەنگە، ءازىمحانعا قاراپ:
— شاي ءىشىپ بولعان سوڭ باعاناعى ەتتەرىڭدى اسىڭدار... كوگەنكوزدەنبەي! — دەدى.
— اسارمىز... اسىلار... ازعانتاي ەت قوي... — دەدى حالكەن.
ساتاي جاماۋلى اق كەسەسىن گۇلياعا قاراي سوزا تاستاپ:
— ە، ازى نەسى؟.. ازى نەسى؟.. جارتى ەت ەمەس پە ەدى العاندارىڭ، جارتى ەمەس پە ەدى؟..- دەدى.
— قايدان جارتى ەت بولادى، شولاق سان مەن تورت تال قابىرعا؟ — دەدى ءازىمحان.
— ەي، نە دەيدى مىنا كوگەنكوزدەر؟.. ءتۇۋ-تۇۋ!.. — دەدى ساتاي.
شايىن ۇرتتاپ، نانىن شايناپ حالكەن ىرجيىپ كۇلدى.
— ەي، باتىر-اۋ، باعانا جارتى ەتىن الماپ پا ەدىڭدەر؟ — دەدى بۇزاۋباق.
حاسەن گۇليا كۇيىپ بەرگەن شايدى بۇزاۋباقتىڭ قولىنان الا بەرىپ:
— ەتتەن ءتىپتى قۇر قالا جازداعان عوي، اڭىرايىپ ءجۇرىپ. وناندا، تەز شايدى ءىشىپ بولىپ، اندىپ تۇرىپ، تاعى دا ەت الىڭدار. ازاتتان ءقازىر قاساپشى ەت اكەلەدى. ەرتەڭ دەمالىس، جۇمىس قىلمايتىن كۇن. ءقازىر قاساپشى ەت اكەلۋگە ءتيىس... — دەدى.
— ءا-ا... سولاي ەكەن عوي... سولاي ەكەن عوي... سۇيتىڭدەر، سۇيتىڭدەر... تەز ءىشىپ بولىڭدار شايلارىڭدى. تەز ءىشىپ بولىڭدار!.. ەندى كوگەنكوزدەنبەي تاعى دا، — دەدى ساتاي.
— قايىر... سۇيتەيىك، — دەدى ءازىمحان حالكەنگە قاراپ. بۇزاۋباق حاسەن مەن ساتايعا قاراپ قويىپ، ءازىمحان مەن حالكەنگە:
— جارايدى، ەت اكەلسە، ەندى قۇر قالماي، الدىن الا اڭدىپ تۇرىپ الا قويىڭدار! — دەدى.
ساتاي:
— ەندى ون قاداق الىڭدار! — دەدى.
حالكەن:
— ون قاداق كوپ بولماي ما؟ — دەدى.
ساتاي:
— كوپ بولمايدى... كوپ بولمايدى. ءتۇۋ، وي، اقىماق!.. — دەدى. جۇمىسكەرلەر ساتايدىڭ سوزىنە كۇلىستى. حالكەننىڭ ءوزى دە كۇلدى. حاسەن كۇلىپ، حالكەن مەن ءازىمحانعا:
— كوپ بولماس، ەندى ون قاداق الىپ اسىڭدار، ساتەكەڭ، ەرتەڭ دەمالىس بولعانعا ءبىر تويايىن دەگەن عوي! — دەدى.
— ە، سەندەر جەمەسسىڭدەر، كوگەنكوزدەرىم! اش بۇركىتشە سوعارسىڭدار... — دەدى.
ءسۇيتىپ وتىرعاندا، ازات جاقتان، تەمىر جولمەن قاتارلاسىپ جاتقان تەلەگرامم بويىنىڭ قارا جولىمەن بەلەستەن اسىپ، قىلاڭ اتقا قوراپتى اربا جەككەن بىرەۋ شىعا كەلدى.
ءازىمحان:
— ويباي، انە ەتشى كەلەدى ەكەن، ال، ءجۇر، حالكەن، ءجۇر!.. — دەدى.
شاي ءىشىپ وتىرعان تۇتقالى شۇڭقىرىن تاستاي بەرىپ، تۇرەگەلدى.
بەلەستەن اسىپ كەلە جاتقان اربالىعا ءبارى دە قاراي قالدى.
— راس!.. راس!.. يە!.. ۇمتىلىڭدار!.. ۇمتىلىڭدار!.. — دەستى ۇلكەندەرى.
حالكەن ساتايعا:
— سەن ءوزىڭ دە بارسايشى، ساتاي!.. ەتتىڭ تاۋىرلەۋ جەرىن كورىپ، تاڭداپ الماساڭ مىنالار بوزارىپ تۇرىپ، ءتاۋىر جەرلەرىنەن الا الماي جۇرەر! — دەدى.
ساتاي اسىعىپ، قالعان شايىن اۋزىنا تولتىرا-تولتىرا ۇرتتاپ-ۇرتتاپ جىبەرىپ، كەسەسىن قويا سالدى دا؛
— ە، مىنا كوگەنكوزدەر ەسۋاس دەيمىسىڭ، ەتتى كورىپ الا المايتىن. ون قاداق ەتكە ءبارىمىز بارامىز با؟ ون قاداق ەتكە؟ — دەدى.
ءازىمحان مەن حالكەن كۇلىپ:
— ءجۇر، ساتەكە، ەندەشە ۇشەۋمىز بارىپ اكەلەلىك!.. كوڭىلدەرىندە ەت بولماسا، تاعى دا بىزگە سويلەي بەرەرسىزدەر!.. — دەدى.
ساتاي.
— ءتۇۋ، ءتۇۋ مىنا يتتەر دەيدى... بارا بەرىڭدەر! كەزدەرىڭ جوق پا، ءتاۋىر ەتتى كورىپ الاتىنداي؟ -دەدى.
ءازىمحان مەن حالكەن:
— جۇرسەيشى ەندى، نەڭ كەتەدى!.. — دەدى قىلجاقتاپ. حاسەن دە:
— ەي، بارسايشى ەندى، ءانى، قاساپشى كەلىپ قالدى! — دەدى ساتاي.
حالكەن:
— ەندەشە ءبىز دە بارامىز!.. — دەپ كۇلدى.
بۇزاۋباق:
— ەي، باتىر-اۋ، ەندى قۇر قالاسىڭدار عوي! — دەدى.
ساتاي حالكەن مەن ءازىمحانعا:
— ءتۇۋ، بارساڭدارشى ەندى تۇرماي!.. ونىسى نەسى جىندى كىسىدەي ىرجيىپ كۇلەدى عوي. اقىماق! — دەدى.
ءوز ارادا بۇزاۋباق تا، حاسەن دە ءشاي ءىشىپ بولدى. گۇليا ىدىستارىن جيناي باستادى. ءازىمحان مەن حالكەن ساتايعا كۇلىپ قاساپشىعا جونەلدى. قاساپشىعا باسقا ۇيشىكتەردەن دە جۇمىسكەرلەر وزدەرىنە كەپ ۇمتىلدى.
بۇزاۋباق كەلىپ، كۇركەلەردىڭ شەتىنە توقتادى.
— ال، ەت كەلدى!.. ەت كەلدى!.. دەپ بىرەۋ داۋىستادى. لەزدە قاساپشىنى جۇمىسكەرلەر قورشاپ الدى...
بىرتىندەپ جىلجىپ، توڭىرەك كۇڭگىرتتەنە باستادى. كۇنباتىس جاق ءالى دە اپپاق ساڭلاقتانىپ تۇرسا دا، كۇنشىعىس جاقتان قوشقىلدانىپ، ءتۇننىڭ قاراكوك كوpiنe باستادى. ويدى، قىردى باسقان جۇقا كولەڭكە اقىرىنداپ كۇڭگىرتتەنە بەردى...
قاساپشىنىڭ ەتىن جۇمىسكەرلەر لەزدە بىت-بىت قىلىپ ءبولىپ الىپتى...
ەرتەڭ دەمالىس بولعان سوڭ، جۇمىس قىلمايتىن كۇن بولعان سوڭ زاتتارى بارلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اتتارىن جەگىپ، جاقىنداعى ەلدەرگە جونەلىپ بىتىراي باستادى. كەيبىر ورىستار ازات پوسەلكاسىنا كەتىپ جاتىر. ەشقايدا بارا المايتىنداردىڭ كوبى تاماققا تويىپ الىپ، جاتۋدىڭ قامىن ويلاپ جاتىر... ەرتەڭ دەمالىس بولعان سوڭ جۇمىسكەرلەر بۇگىن ءتىپتى جۇمىس قىلماعان ءتارىزدى. ءبارى قىبىرلاسۋدا...
كەش
سول كۇننىڭ. كەشى دە وزىنشە ادەمى ەدى... اسپان شاتىر قىلىپ جايعان كىرشىكسىز تازا كوكجاسىل تورعىنداي. مىڭ ميلليون، سانسىز التىن جۇلدىزدار — كولەمى كەن كوك تورعىنعا جىپىرلاتىپ قاداعان سانسىز التىن شەگە ءتارىزدى، بىرداي بولىپ، قۇلپىرىپ ويناپ، جىلتىلداپ، التىن ساۋلەلەرىن شاشادى. جىلتىلداعان جۇلدىزدار، ءۇنسىز سۇلۋ كۇيمەن، قيىرسىز كوك مۇحيتىندا وت شاشىپ قالقىپ وينايدى. جەر ءجۇزى تىم-تىرىس، ءۇن جوق، تىنىس قىلىپ، اقىرىن ماۋجىراپ قالعىعان ءتارىزدى. تەك جۇمىسكەرلەر جاتاعىنىڭ ۇيشىكتەرىنىڭ جاندارىندا، جىلتىراعان وتتاردىڭ ماڭدارىندا عانا اقىرىن كۇڭكىلدەگەن، اقىرىن كۇلگەن دىبىستار ەستىلەدى.
كەي جۇمىسكەرلەردىڭ بىرەن-ساران ساۋىن سيىرلارى دا ۇيشىكتەردىڭ جاندارىنداعى بۇزاۋلارىنىڭ قاستارىنا كەلىپ جاتىپ، تىنىشتىققا كىرىسكەن. تەك جۇمىسكەر اتتار عانا كورىنبەي، جايىلىپ ورىسكە كەتكەن. جازعى ءتۇننىڭ جۇمساق كۇنگىرت مۇنارى جەر ءجۇزىن قاپتاعان. تەمىر جولدىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى كولشۇمەكتەن اقتورعىنداي جەنىل مۇنارلانىپ، قالقىپ بۋ كوتەرىلگەن. ويدى، قىردى قاپتاعان بىتىك، قالىڭ جاسىل ءشوپ ءقازىر كۇنگىرت، قوشقىل ءتۇبىت ءتارىزدى.
كۇنباتىستا ءالى دە اقشامنىڭ اقتاڭلاعى جوعالعان جوق. جەر جۇزىنە، قالىن جۇمساق بالدىر شوپكە مولتىلدەپ، جالتىراپ شىق تۇسكەن. كۇندىزگى قىزىل كۇننىڭ شىجىتقان بۇلاۋىنان جەر ءجۇزىنىڭ جاڭا عانا مولدىرەپ سالقىن تەرى شىققان ءتارىزدى. كوزدىڭ جاسىنداي، شاراپتىڭ شاشىراعان جاۋھارىنداي مولدىرەگەن تۇنگى شىق، جەر جۇزىنە شاشقان گاۋھاردىڭ، ۇشقىر قۇمىنداي قۇلپىرىپ، نەشە ءتۇرلى وت شاشىپ وينايدى. اسپانداعى بىرداي بولىپ نۇرىن شاشقان جۇلدىزدار، جەر ءجۇزىنىڭ مولدىرەگەن شىعىمەن شاعىلىسىپ وينايدى. كوكتەن جەرگە جاسىل الا گاۋھارلى نۇر شاشىپ قۇلپىرادى. اسپان تەڭىزىندە قالقىپ، قارا جەرگە گاۋھاردىڭ وتىنداي قۇلپىرعان ساۋلەلەرىن شاشىپ ويناعان جۇلدىزدار، كوك مۇحيتتا، ءۇنسىز كۇيمەن، سۇلۋ بيمەن جالتىلداپ ويناعان سياقتى. ادام بالاسىنىڭ تۇرمىسىن جولىندا كۇنى ۇزىن بەينەت قىلىپ جەر قازعاندارعا، جول تۇزەگەندەرگە ساۋىق قىلعان ءتارىزدى. سولاردىڭ قازىرگى كەشكى تىنىشتارىندا ساۋىق قىلىپ، كوكتىڭ ءۇنسىز كۇيى مەن سۇلۋ ءبيىن كورسەتىپ ويناعان ءتارىزدى.
جۇمىسكەرلەر ۇيشىكتەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ جاندارىندا، جەردەگى جۇلدىزدارداي، وت جىلت-جىلت ەتەدى.
ۇيشىكتەردىڭ كوبىنەن كۇڭكىلدەگەن سوزدەر ەستىلەدى. كەيبىرەۋلەر اندا-ساندا ولەڭ ايتىپ تا قويادى.
وت باسىندا
حاسەندەردىڭ، بۇزاۋباقتاردىڭ قوستارىنىڭ جانىندا دا وت جىلتىرايدى. وتتان ون شاقتى كادامداي جەردە تۇرعان بۇزاۋباقتىڭ ارباسىندا بايلاۋلى ەكى بۇزاۋىنىڭ قاسىندا ەكى سيىرى جاتىر بىرەۋى قارا الا، بىرەۋى قىزىل سيىر. بۇزاۋلارىنىڭ قاسىندا جۋساپ، اندا-ساندا قوزعالىپ، ىڭىرانىپ قويادى. جاڭا ىستەگەن قايىڭ موسىعا ۇلكەن قارا باقىر اسۋلى. باقىردىڭ استىندا مول قىلىپ قالانعان تەزەك مازداپ جانىپ جاتىر. باقىر تولى قويدىڭ ەتى. باقىرداعى سۋ قاتتىراق قايناپ كەتكەندە ەتتىڭ كوبىگىمەن ارالاسىپ جىرت-جىرت ەتىپ، باقىردىڭ ەرنەۋىنەن اسىپ، اعىپ وتقا توگىلەدى... جانىپ جاتقان تەزەك شوعى مايلى كوبىك تامعاندا پىس ەتىپ، بورس ەتىپ سونە قالىپ، قوڭىرسىتىپ، مايدى كۇيدىرىپ قايتادان تەز لاپ ەتىپ جانادى. اقساق بالا مەن بۇزاۋباقتىڭ كەلىنشەگى قايىڭنان ىستەگەن ۇلكەن قالاق قاسىقپەن ەتتىڭ كوبىگىن الىپ، باستىرتىپ، سورپاسىن ساپىرىلىستىرىپ قويادى. اقساق بالا قۋ كوسەۋدىڭ باسىن وتقا جاعىپ الىپ، باقىرعا جارىق قىلىپ، گۇليا ەتتى اۋدارىستىرىپ قويادى. اقساقبالا مەن گۇليا وتقا تەزەك قالاپ قويادى.
حاسەن، بۇزاۋباق، ساتاي، ءازىمحان، حالكەن ءبارى باقىردىڭ قاسىندا، وتتىڭ باسىندا. وتتىڭ ءتور جاعىندا ءيىرىلىپ، جاعالاي وتىرعان دا، وتتى كولبەپ جاتقانى دا بار. استارىندا — ۇيرەنشىكتى ەسكى جاماۋلى، جىرتىق، كىر-كىر توسەنىشتەرى — سىرماق، تەكەمەت، كورپەلەردىڭ سىلەمدەرى، كەنەپ قاپ، ەسكى توقىم...
ءبارى دە، ماناعى، كۇندىزگىدەي ەمەس، ءبىر-بىر جالاڭ قابات جازعى » جۇقا كيىمدەرىن كيگەن. بىرەۋلەر — ەسكى جەڭدەرى، ەتەكتەرى قىرشىلعان قارا، قوڭىر بەشپەنتتەرىن؛ ەكىنشىلەرى — جاماۋلى، جىرتىق قوڭىر شاپاندارىن، سۇر شەكپەندەرىن كيگەن. كۇندىز جالاڭ اياق جۇرگەن حاسەن اياعىنا بۇزاۋباس ورىسشا ەتىگىن كيگەن. بۇزاۋباقپەن حالكەن بىر-بىرىنە سۇيەنىپ كولبەپ شىنتاقتاپ جاتىر. شىمىرلاپ قايناپ تۇرعان باقىردى كوڭىلدەرىنە توك ساناپ، اندا-ساندا قاراپ قويىپ، ءبارى كۇڭكىلدەسىپ، اڭگىمە ايتىسىپ قويادى. اڭگىمەلەرى كوبىنەسە باستان كەشىرگەن، وتكەندەگى اڭگىمەلەر. باستان كەشىرگەن ىستەرى ەرتەگى ءتارىزدى.
جاس جىگىت كۇنىندەگى ەلدەگى جاڭا زاۋىتتاعى تۇرمىستارىنان حاسەن اڭگىمە ايتىپ وتىر. وزگەلەرى اڭگىمەگە كىرىسىپ، ءارقايسىسى ءوزى ايتىپ وتىرعان اڭگىمەدەي ۇقىپتاپ تىڭدايدى. حاسەن وتكەن ومىردەن اڭگىمە قوزعاپ:
— ...بۇرىن، زاۋىتتاردا جۇرگەنىمىزدە مەن اقشانى وزگەلەردەن كوبىرەك تابۋشى ەدىم... ءبىراق جاننىڭ قينالۋىنا ەسەپ بولماۋشى ەدى... — دەدى.
ساتاي حاسەنگە قاراپ:
— حاسەن، ەكىباستۇز زاۋىتىندا تاسكومىر شىعارادى عوي؟ مەن مىس شىعاراتىن زاۋىتتىڭ جەر استىنا ءتۇسىپ، ءوزىم جۇمىس قىلماسام دا، بارىپ كورىپ ەدىم. تاسكومىردى قالاي قازىپ شىعاراتىنىن ايتشى، — دەدى.
ساتاي سونى ايتقان كەزدە كورشى قوستاردىڭ بىرىنەن ءبىر تىقپا قارا ساقالدى جىگىت كەلدى، وتىرعاندارعا: «كەش جارىق!..» — دەدى. وتىرعاندار: «ەشكىڭ ارىق!» — دەدى.
— ۋاي، ەتتەرىڭ جاڭا قايناپ جاتىر عوي؟ — دەدى تىقپا قارا ساقال. حالكەن:
— كەش اسىلىپ ەدى، — دەدى. تىقپا ساقال گۇلياعا قالجىڭداي سويلەپ:
— بايبىشە، ءبىر ۋىستاي ءتۇز بەرشى قارىزعا! — دەدى. گۇليا ورنىنان تۇرعانشا، بۇزاۋباق:
— بەر... بەر... — دەدى.
گۇليا قارا قوسقا كىرىپ، ءبىر ۋىس تۇز اكەپ بەردى. تىقپا ساقال:
— راحمەت، ۇل تابىڭىز، قوساعىڭىزبەن قوسا اعارىڭىز!.. — دەپ، تۇزدى الىپ كەتتى...
حاسەن ۇزىلگەن ءسوزىن كايتا باستادى.
— ...مىس كەنىن قالاي قازىپ شىعاراتىنىن كورسەڭ، تاسكومىردى دە سولاي قازىپ شىعارادى... تاسكومىر زاۋىتىندا دا جەردى قۇدىقشا تەسىپ، «شاك» قازادى. وعان تاقتاي قيىپ شەگەندەپ تاستايدى. وعان ىلعي ساتى قويادى. تاسكومىر تەرەڭنەن شىعاتىن بولسا، قازعان شاك تا تەرەڭ بولادى. ساتى شاكتىڭ اۋزىنان ەڭ تۇبىنە شەيىن بولادى. ساتى ءبىر عانا بولمايدى. كولبەتە، جالعاي سالعان، بولەك-بولەك الدەنەشە ساتى بولادى... جۇمىسكەرلەر ءبىر-بىر فوناردى بەلىنە بايلاپ الىپ، سول ساتىلارمەن جەردىڭ استىنا تۇسەدى. تۇسكەن تۇبىنەن، جان-جاققا تاراۋ-تاراۋ قىلىپ، ويلاردىڭ تاسكومىرىن قوپارىپ الىپ،شىڭىراۋ قۇدىقپەن شەلەكپەن سۋ العانداي، باديا شەلەكپەن تىسقا شىعارا بەرەدى. ول باديا شەلەك ەكەۋ بولادى. بىرەۋى شىققاندا، بىرەۋى تۇرادى. كەزەك-كەزەك شەلەكتى تىسقا شىعارا بەردى. نە شىعىر ءتارىزدى قىلىپ، تەرەڭ اينالدىرىپ شىعارىپ تۇرادى. شىعاراتىن تەسىگى نە الگى ادام تۇسەتىن «شاكتىڭ» جانىندا بولادى. نە باسقا ءبىر قولايلى جەردە بولادى، تاسكومىر قازا-قازا، ۇڭگي-ۇڭگي، الگى «شاكتىڭ استى كەڭ زابوي بولىپ، جان-جاققا نەشە تاراۋ بولىپ قازىلا بەرەدى — دەدى.
— ءسۇيتىپ، جەردىڭ استى ۇشى-قيىرى جوق قازىلا بەرە مە؟ — دەدى ساتاي، حاسەن:
— تاسكومىرى جۇقا جەرلەر ۇشكىر قايلامەن قازىلادى، تاس كومىرى قالىڭ جەرلەردە ۇشپىرىمەن سوعىلادى، - دەدى.
— «ەكىباستۇز» زاۋىتى قاي جەردە وسى؟.. — دەدى بۇزاۋباق. حاسەن:
— كەرەكۋ ۋەزىندە... پاۆلودار ۋەزىندە، - دەدى.
— وي، جەر استىنىڭ جۇمىسى اۋىر عوي...ءبىزدىڭ ءقازىر ءبۇل ىستەپ جۇرگەن جۇمىستارىمىز، شاكتا ىستەگەن جۇمىستاردىڭ قاسىندا، كىشى جۇمىس ەمەس عوي... شاكتان شىققاندا، جۇمىسكەرلەردىڭ ءتۇسى ادام كورگىسىز بولادى ەكەن. كوردەن شىققانداي بولادى ەكەن... — دەدى ساتاي.
— ءازىمحان دا، بۇزاۋباقتا: «ارينە، جەر استىندا ىستەگەن جۇمىستان قيىن جۇمىس بولا ما!؟ جانە، قازىرگىدەي زاۋىتتار ول ۋاقىتتا قازعانىڭ قولىڭدا ما!.. ول ۋاقىتتا زاۋىتتار بايلاردىڭ قولىندا عوي...بايلار پايدانى كوبىرەك سىپىرۋعا جۇمىسكەرلەردى وگىزشە ايداماۋشى ما ەدى!» - دەستى.
وزگەلەرى:
— يا، يا!.. سولاي ەدى عوي!.. — دەستى.
ول ارادا ۇلكەن ۇيشىكتەردەن بىر-ەكى قازاق جىگىتى كەلدى:
— كەش جارىق! — دەدى ەكى جىگىت.
— ە-ە، ەشكىلەرىڭ ارىق!.. ەشكىلەرىڭ ارىق! — دەستى وت باسىنداعىلار.
ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى الگى بۇيرەك بەت، شولاق مۇرىن كەسپەلتەك قارا — ساپاق دەگەن جىگىت، ەت جوعالتىپ جۇرگەن كىسىدەي، باقىرعا قادالا قارادى:
— ءبىر سىلقيتايىن دەپ وتىر ەكەنسىڭدەر بۇگىن! — دەدى.
— سەندەردەي دەيسىندەر مە، كوگەنكوزدەنىپ، كەش بولسا تەك بىر-بىرىنە قاراپ، قىلقيىپ، تۇكىرىگىن جۇتىپ وتىراتىن! — دەدى ساتاي كۇلىپ.
وت باسىنداعىلار كۇلدى.
— ولار ءبىر-بىرىنىڭ كوزىنە قاراپ-اق تويادى، — دەدى حالكەن كۇلىپ.
— ۋاي، جوققا ماقتانادى ەكەنسىڭدەر وزدەرىڭ، ەرتەڭ كورەرسىڭدەر ءبىزدىڭ ونەردى، — دەدى ساپاق.
— ەرتەڭ نە قىلاسىڭدار؟ — دەدى حاسەن.
— سەرنە قىلاتىن شىعارسىڭدار؟ — دەدى بۇزاۋباق قالجىڭداپ.
— تاياۋداعى ەلدىڭ بىرىنەن ءبىر باعلاندى اكەپ جىعىپ، ءبىزدىڭ ساتەكەڭنىڭ باتاسىن الاتىن بولعان عوي! — دەدى ءازىمحان قالجىڭداپ. بۇيرەك بەت جىگىت ناسىباي اتىپ، موينىن بۇرىپ شىرت تۇكىردى:
— نە دەگەن اششى... قاتىنى اشۋلىنىڭ ناسىبايى دا اششى بولادى دەۋشى ەدى. بۇزەكەڭنىڭ سۇلۋى قياڭقى ەكەن-اۋ ءوزى! — دەدى ويناپ.
— دوبرىي ۆەچەر! — دەدى ەكى ورىس، وتتىڭ جانىنا كەلىپ.
ءبىر ورتا بويلى، اق كىرپىك سارى ورىس، قاسىنداعىسى كەسپەلتەك، اققۇبا ورىس ايەل. ەكەۋى دە تاستان قىنا تەرگەن ەشكىشە اۋىزدارى شوپشەڭدەپ، شەكىلدەۋىك شاعىپ كەلدى. وت باسىنداعىلار ويناپ ءسوز قاتىستى.
— ا-ا، يۆان، مارفا، پوجالىستى، پوجالىستى، ساديس! — دەستى. قازاقتار ورىسشا سويلەدىك دەپ ويلاسىپ، ءماز بولعان سياقتى بولدى.
— قالاي، ماقان باريت، ماقان كوشايت! — دەدى يۆان كۇلىپ. يۆان دا قازاقشا سويلەدىم دەپ ويلاپ، و دا وزىنە-وزى ءماز بولعانداي بولىپ تۇردى.
قايناي باستاعان باقىرعا قارادى:
— ءتۇۋ، كوپ ماقان، باراشكا، شامپان كەرەك! — دەدى...
— ماكان كوشات بولادى، ساديس، — دەدى بۇزاۋباق...
— اي، كوپ ماقان، كۋسات بولادى. سپات كوپ بولادى! — دەدى يۆان.
— اي، يۆان، سەن ماقان كوشايت كىلاسىڭ،شامپان كوشايت كىلاسىپ، جاقسى بولادى. مارفا كاراشو بولادى...سەنىكى مارفا سىيلايدى، كاراشو بولادى! — دەدى كۇلىپ، تۇرەگەپ تۇرعان ساپاق.
ءبارى دۋ كۇلدى.
— پويتي ك چورتۋ! — دەدى كۇلىپ مارفا.
ساپاق ءوزىنىڭ سوزىنە ءوزى ءماز بولىپ، بارىنەن دە قاتتى كۇلدى.
ورىسشا سوزدەردى ايتتىم، تاۋىپ ايتتىم دەپ ويلادى.
— ەي، يۆان، سەنىكى مارجا كاراشو — جاقسى، زاگرانەشناي، ءوزىڭىز تاعى دا ساپاق كوزىن قىسىپ، قولىمەن كورسەتىپ.
تاعى دا ءبارى دۋ كۇلدى.
مارفا كۇلىپ، ويناپ ساپاقتى جاۋىرىنعا سىلق ەتكىزىپ قويىپ قالدى.
— ءتۇۋ، بەزستىدنيك، شايتان! — دەدى.
— ا، بۇزاۋباق، ماقان كوشايت. شامپان كوشايت، كوراي جاققا مارجا سىيلايدى! بارانشيك بۋديت، — دەدى يۆان قالجىڭداپ.
تاعى دا ءبارى دۋ كۇلدى.
يۆان دا قازاقشا سوزدەردى تاۋىپ ايتتىم دەپ ويلاپ، اقىلدى سىڭايمەن تۇردى.
— مارجا، ماقان، شامپان، كوشايت، بارانشيك، سىيلايدى — دەگەن سوزدەردى قازاقتار ورىستىڭ ءسوزى دەپ، ورىستار قازاق ءسوزى دەپ ايتاتىندىقتان، بۇلاردى قازاقتار ورىسشا سوزدەردى تاۋىپ ايتتىق دەپ، ورىستار قازاقشا سوزدەردى تاۋىپ ايتتىق دەپ ويلاپ، ءماز بولىسىپ تۇردى..
وت باسىندا وزدەرى عانا قالعان سوڭ، حاسەنگە اڭگىمەسىن قايتا ايتقىزدى.
— ارينە، شاحتى ىستەگەن جۇمىستان اۋىر جۇمىس بولمايدى عوي... جانە دە قاتەرلى دە كوپ... ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا دا ۇلكەن زيان... جانە دە پاتشا زامانىندا، زاۋىتتار بايلاردىڭ قولىندا تۇرعاندا، جەر استىنىڭ جۇمىسىنىڭ جايى توزاقتاي بولۋشى ەدى.كەيدە شاحتىدا ەكى ساعاتتان ۇزاق تۇرىپ، ءبىر كيىممەن جۇمىس قىلۋعا مۇمكىن ەمەس تە كەزى بولادى... ءبىر جىلى مىناداي بولدى: ەكىباستا، شاحتىدا جۇمىس قىلىپ جۇرگەنىمدە ءبىرزا زابويدىڭ،تاسكومىرى قالىڭ ءبىر جەردىڭ توبەسىنەن سۋ سورعالاپ اعىپ تۇراتىن بولدى. ەشكىم تۇرىپ ۇشپىر سوعا المادى. باستىق ءبىر سارى ساقال ورىس ەدى، ماعان جابىستى. ءبىر كۇنىمنىڭ اقىسىن ەكى كۇنگە ەسەپتەپ بەرەتىن بولدى. جۇمىس ۋاقىتىندا قازىنا كيىمىن بەرەتىن بولدى.
جانە ساعاتىنا قاراپ تۇرىپ، ءاربىر ەكى ساعات سايىن قۇرعاق كيىم جىبەرىپ، ۇستىمدەگى سۋعا شىلقىعان كيىمدەرىمدى العىزىپ، سول جەر استىندا تەمىر پەشكە قۇرعاتىپ جىبەرىپ تۇراتىن بولدى... كونبەسكە بولمادى... مەن كوندىم. الگى جەرگە بارىپ، جالعىز ىستەدىم... وسىلايشا، دەن سۋ سورعالاپ اعىپ تۇر. ەسەبى شەلەكتەپ قۇيعانداي. اياق باساتىن استى دا سۋ. كۇندىز، ءتۇنى بىردەي قاراڭعى جەر استى، ەسەبى،توزاقتىڭ تۇبىندەي. بەلىمدە بىتەۋ فونار. جەتى قابات جەردىڭ استىندا، قاراڭعى، ۇڭىرەيگەن، ۇڭگىر زابوي، ەسەبى، كوردىڭ ىشىندەي دەسە بولادى. ال بەلدە سىعىرايعان فوناردىڭ، وتى ايدالادا، قاراڭعى تۇندە جىلتىراعان جۇرگىنشىنىڭ سىعىرايعان وتىنداي. سونداي بەلىمدەگى سىعىرايعان فوناردىڭ جارىعىمەن جاپادان-جالعىز تۇرىپ، اۋىر بالعامەن قالىڭ تاسكومىرگە ۇشپىردى گۇرس-گۇرس سوعام... تاسكومىر توپىراعى ارالاسقان سۋ لەزدە ءۇستى-باسىمدى، بەت-اۋزىمدى قاپ-قارا لايعا شىلقىتادى... ەكى يىعىمنان لاي سۋ سورعالاپ، توسىمە، اركاما قۇيىلىپ، بوربايلارىم مەن سيراقتارىما سورعالاپ، باقايلارىما بارىپ ىركىلىپ تۇرادى... ەسەبى، تۇلا بويىم سۋىق سۋدىڭ ىشىندە تۇردى دەۋگە بولادى... جەر استىندا تاسكومىردى ۆاگونگە سالىپ، اتپەن تاسيتىن كىشكەنە تەمىر جولداردىڭ بويىنا الاسا ۇڭگىرلەردىڭ تاسكومىرىن تاشكە اربالارمەن جۇمىسكەرلەر تاسيدى. مىنە، سول جۇمىسكەرلەردىڭ ەكەۋ-ۇشەۋى قول ۇزبەي كەلىپ، الگى مەن ۇشپىر سوعىپ تۇرعان ۇڭگىردىڭ جەر تابانىنا ىركىلگەن سۋىن شەلەكتەپ الىپ توگىپ كەتىپ تۇردى. جەر تابانى ويلاۋ ەكەن. ۇڭگىردىڭ توبەسىنەن اققان سۋ تابانىنا ىركىلەدى دە، الگى ويعا تولعاننان ارتىلعان سۋ اسىپ، ەسەبى زابويدىڭ ويىنا، سۋاعار جىراسىنا بۇلاقشا اعادى... اسىرەسە الگى ۇشپىر سوققان جەردىڭ جەر تابانىنا ىركىلگەن قارالا قوقىم سۋى اياقتى شىداتاتىن ەمەس!.. ءبىراق، ايتەۋىر، سۋدى تەز-تەز كەلىپ توگىپ تۇردى. جانە باستىق ءاربىر ەكى ساعاتتا قۇرعاق كيىم، قۇرعاق ەتىك جىبەرىپ، ال سۋعا شىلقىعان كيىمدەرىمدى، ەتىگىمدى قۇرعاتۋعا العىزىپ تۇردى. سولايشا ەندى، ەسەبى، ەكى كۇن، الگى جەردىڭ كومىر تاسىن جالعىز تۇرىپ ۇشپىرمەن جاعالاي، ەسەبى، بيىك جاردان قازعان قارلىعاشتاردىڭ ۇيالارىنداي قىلىپ، جىپىرلاتىپ شۇرىق-شۇرىق تەسىپ بەردىم. مەن تەسىپ بەرگەن سوڭ، ءدارى قويىلىپ، الگى ارا كۇل-تالقان بولىپ، قيراتىلدى. ءسۇيتىپ، ول ارانىڭ تاسكومىرى الىنىپ، زابويدى بۇرىپ اكەتتىك. باستىق ەكى كۇن ىستەگەن اقىما، ەسەبى، تورت كۇننىڭ اقىسىن بەردى دە، جانە سول جەر استىندا كىشكەنە تەمىر جولمەن تاسكومىر تاسىپ، ۆاگون اربا تارتاتىن اتتاردىڭ بىرەۋىنىڭ جامباسى سىنىپ ءولىپ ەدى، سونىڭ ەسەبى،جارتى ەتىنىڭ جارتىسىن بەردى. ات — سەمىز ات ەدى، ىلعي جەم جەپ جۇرگەن، جۋان ءبىر ەلى قازىسى بار ەكەن. سول جىلى ەكىباستا جۇمىس قىلاتىن، ەسەبى، وسىنداي ءبىر قوس، ءتورت جىگىت ەدىك... ەتتى الىپ كەلگەنىمدە، ءبارى تاماشا قۋاندى. جۇمىس ماعان قيىندا بولدى. ءبىراق قيىن بولسا دا سەمىز اتتىڭ ەتىنە ءبىر كەنەلدىك، — دەدى.
حالكەن:
— جەر استىنىڭ سول سۋى قايدا كەتىپ تۇرادى؟ — دەدى.
حاسەن:
— ماشينامەن تىسقا شىعارىپ توگىپ تۇرادى... ايتپەسە، سۋىن تىسقا شىعارىپ توكپەسە، قازىلعان زابويلاردىڭ ءبارى سۋعا قارىق بولۋعا مۇمكىن، - دەدى.
— حاسەننىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان، جاتقان جىگىتتەر ونىڭ، جەر استىندا ىستەپ مال تاپقان قايراتىنا ءسۇيسىنىپ وتىردى.ءبارى دە ءبىراز ۋاقىتقا شەيىن ۇندەمەي ىشتەرىنەن: «مىنە، قايرات!» دەگەندەي، سۇيسىنە، سۇقاتانا قاراپ وتىردى.
جولداستارى حاسەننىڭ قايراتىنا ىشتەرىنەن سۇقتانىپ وتىرعانىن سەزگەندەي، بۇزاۋباق:
— ويتپەسە مال تابىلا ما!.. «مال تۇرىكپەننىڭ تۇبىندە، ارىستاننىڭ اۋزىندا» دەگەن سول ەمەس پە؟.. — دەدى.
ساتاي:
— ءتۇۋ، ءتۇۋ، نە دەيدى!.. قايرات قىلماسا جىگىت مال تابا ما!.. —
بۇلكىلدەپ، شىمىرلاپ قايناعان قارا باقىردىڭ استىنداعى وتتى كۇيەلى قايىڭ كوسەۋمەن كوسەپ، قاعىستىرىپ، وت باسىندا ءۇيۋلى جاتقان اق تەزەكتەن قالاپ قويىپ، جۇمىسكەرلەردىڭ اڭگىمەلەرىن اقساق بالا مەن گۇليا دا تىڭداپ وتىردى.
حاسەن:
— مىنا ءازىمحان جەر استىندا قايراتتى، مىقتى-اق ەدى. ءبىراق استىندا كوپ جۇمىس قىلماي شىعىپ كەتتى، سول از ۋاقىت جەر استىندا بولعاندا تىم-اق قارۋلى كورىنىپ ەدى، — دەدى.
ساتاي:
— قانشا قارۋلى بولسا دا، جەر استىنىڭ جۇمىسىنا شىداۋ وڭاي ما؟ جەر استىنىڭ جۇمىسىن كورىپ كوزىڭ تويعان عوي، باتىر! — دەپ ءازىمحانعا قاراپ كۇلىپ، قالجىڭداي قاجادى.
ءازىمحان دا كۇلىپ قالجىڭداپ، ساتايدى كەلەمەجدەدى.
— ويباي-اۋ، ءوزى قانداي ەكەن؟.. سەن شاحتىعا تۇسسەڭ، ءتىپتى، قايتا شىعا الماس ەدىڭدەر تىرباڭداپ. اۋەلى، انا جىلى ەلدە بالاپان وياتام دەپ، ءۇيىنىڭ جابىعىنان ءتۇسىپ قايتا شىعا الماي، قولعا تۇسكەن جوق پا ەدىڭ؟ قاراڭعى ۇيدەن شىعا الماي قازانداعى ۇيىتۋلى ءبىر قازان قاتىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، مالتىپ جۇرگەنىندە قاتىنى ۇستاپ الىپ كىسەندەپ قويعان جوق پا ەدى، — دەدى.
ءبارى ساتايدى سىقاققىلىپ كۇلدى...
ەندى جىگىتتەر ءبىرىن-بىرى قاجاي سويلەسىپ، قالجىڭعا كىرىستى، ءبىراز كۇلىسىپ، قارا باقىرعا قاراستى.
حاسەن:
— گۇليا، ەتتى ساپىرىپ قوي، جاقسىلاپ! — دەدى.
گۇليا وجاۋشاسىن قولىنا الىپ:
— ساپىرىپ وتىرمىن عوي، — دەدى. بۇزاۋباق كەلىنشەگىنە:
— ءتۇز سالىپ اسىپ پا ەدىڭ؟ — دەدى. گۇليا:
— سالعامىن... — دەدى.
ەتتى قاراپ، ءالى پىسپەگەندىگىن كورىسىپ، تەزەكتى قالاتىڭقىراپ، جاي وتىرىستى، جاتىستى جۇرت.
جۇلدىزدار سىرى
ءازىمحان مەن حالكەن اۋناپ شالقاسىنان جاتتى. جاپ-جاسىل تورعىنداي اسپانداعى ءجىپ-جيى جۇلدىزدار بىرداي بولىپ، شاشىلعان سارى التىنداي جىلتىلدايدى. ەكەۋى كوككە كوز جىبەرىپ، قۇلپىرعان جۇلدىزداردى تۇگەندەگەندەي بولىپ جاتىستى. تۇنگى جاسىل اسپان، بەينەبىر قيىرسىز جاسىل تەڭىزدەي. سول تەڭىزدە سايران قىلىپ قۇلپىرىپ نەشە ءتۇرلى گاۋھار نۇرلارىن، التىن ۇشقىندارىن شاشىراتىپ، اتقىلاپ ويناعان ۇشى-قيىرى جوق، سانسىز ميلليون جالتىلداعان جۇلدىزدار ەكىنشى ءبىر دۇنيەنىڭ الەمى ءتارىزدى بولىپ كورىندى. قول جەتپەيتىن، كوز جەتپەيتىن، اقىل جەتپەيتىن بيىكتەگى، اسپانداعى سيقىرلى الەم ءتارىزدى كورىندى. اقشام جوق، جىڭىشكەرگەن ءالى دە اقتاڭداق. تىنىس الىپ ماۋجىراعان جەر ءجۇزىن قاپتاعان قاراقوشقىل تارتقان قالىڭ كوك بالدىر شوپكە بۇرىككەندەي بولىپ، جالتىراپ تۇسكەن شىق ماناعىدان دا قويۋ جالتىرايدى. جۇمساق شوپتەردى باسقان ءموپ-مولدىر شىقتار جىبەككە وتكىزگەن مەرۋەرتتەردەي، گاۋھارداي قۇلپىرادى. اسپانداعى قۇلپىرىپ ويناعان التىن جۇلدىزداردىڭ شاشقىلاعان قىزىل-جاسىلدى گاۋھار نۇرلارىمەن شاعىلىسىپ جەر مەن كوك قۇلپىرعان نۇرعا تولعانداي. جەر ءجۇزى تىنىس راقاتىنا ماۋجىراپ، اقىرىن ۇزاق قالعىعان ءتارىزدى. شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتقان حالكەن، جۇلدىزداردى ساناي ءتۇسىپ، بالا كۇنىندەگى ۇلكەندەردىڭ جۇلدىز ساناعان جامان بولادى دەگەن ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، ساناۋىن قويا قويدى. ايتكەنمەن، تانيتىن جۇلدىزدارىن كوزىمەن ىزدەپ تاۋىپ جاتتى... بالا كۇنگى قيالدارىنا شومدى.
ىشىنەن: اناۋ جەتىقاراقشى دەدى، جەتى تاعان بولعان جەتى جۇلدىزدى.
— اناۋ جەتىقاراقشى دۇنيە — دۇنيە بولعالى اندىپ، الا الماي اق بوز ات، كوكبوز ات، — دەدى اقشىل وت، كوكشىل وت شاشقان قاتار ەكى جۇلدىزدى.
— اناۋ ولاردىڭ ارقانى، — دەدى، اقبوزات، كوكبوز اتتان جەلى تارتىپ كەتكەن تىزبەكتەلگەن ءۇش-تورت كىشكەنە جۇلدىزداردى.
— اناۋ اقبوز ات، كوكبوز اتتىڭ تەمىر قازىعى — دەدى، جەلى ارقانىنىڭ ۇشىنداعى جەكە جۇلدىزدى...
— اناۋ جەتىقاراقشىنىڭ ورتاسىنداعى جىلتىلداعان كىشكەنە جۇلدىز - جەتى قاراقشىنىڭۇركەردەن ۇرلاپ اكەلگەن «ۇيالشاق سۇلۋ قىزى»، — دەدى، بىرەسە جوعالىپ، بىرەسە كورىنىپ تۇرعان ءبىر كىشكەنە جۇلدىزدى...
حالكەن ىشىنەن وزىنەن-وزى كۇلدى:
— سوعان دا شىنىمەن نانۋشى ەدىك-اۋ، شىنىندا، وسى نە ەكەن؟.. كەرەمەت-اۋ... — دەدى.
پەرى پاتشاسىنىڭ قىزى...
111 القاسىنان ءتۇسىپ كوككە، جۇلدىزدارعا قاراپ جاتقان ءازىمحان ەكىنشى ويدا جاتتى. الىس اسپانداعى وتتارىن، گاۋھار نۇرلارىن شاشقىلاپ ويناعان جۇلدىزدارعا قاراپ، ءازىمحاننىڭ بالا كۇنىندەگى وقىعان قيسسالارىنىڭ بىرەۋىنىڭ اڭگىمەسى ەسىنە ءتۇسىپ جاتتى...
باعدات، مىسىر ءشاھارىنىڭ بىرىندە ءبىر ەر جىگىت، حاسەن دەگەن، ءبىر اي دەسە — اۋزى بار، كۇن دەسە — كوزى بار، اي ماڭدايلى، جۇلدىز كوزدى سۇلۋعا عاشىق بولعان...
سۇلۋ: «مەن التى قابات اسپاننىڭ ار جاعىندا پەرىنىن، پاتشانىڭ قىزىمىن، ەسىمىم «ءباديعۇلجامال»، — دەپ، جوق بولعان.
حاسەن ەل-جۇرتىن، مال-مۇلكىن تاستاپ، قاڭعىرىپ عاشىعىن ىزدەگەن. اقىرىندا، ءبىر مىستان كەمپىر جول تاۋىپ بەرگەن. Heشە اي، نەشە كۇن ميحنات شەگىپ، جول ءجۇرىپ، قاپ تاۋىنان اسىپ، ءبىر بايتەرەكتىڭ تۇبىنە كەلىپ، تىنىعىپ جاتقان. ۇيىقتاپ كەتسە، حاسەننىڭ قۇلاعىنا شۋلاپ جىلاعان داۋىس ەستىلەدى. حاسەن شوشىپ ويانسا، دىڭگەكتەي ۇزىن ۇلكەن جىلان بايتەرەككە ورمەلەپ بارادى ەكەن. بايتەرەكتىڭ باسىنداعى ۇيادا ەكى بالاپان بار ەكەن. جىلان سول بالاپانداردى جەۋگە ورمەلەپ ۇياعا تايانعان ەكەن، ۇياداعى ەكى بالاپان ورمەلەپ كەلە جاتقان اجداھا جىلاندى كورىپ، شۋلاپ جىلاپ تۇر ەكەن. بالاپانداردىڭ اناسى بالاپاندارىنا جەم ىزدەپ كەتكەن ەكەن. شۋلاپ جىلاعان بالاپانداردىڭ كوز جاسىن كورىپ، حاسەن شىداي الماي قىلىشىن الىپ، جالماۋىز جىلانعا ۇمتىلادى. جىلان ەندى ىسقىرىپ، حاسەنمەن الىسادى. جىلاندى حاسەن ارەڭ جەڭىپ، ولتىرەدى... تاعى دا ۇيىقتاپ قالادى...
ىسقىرعان داۋىلدىڭ ەكپىنىنەن حاسەن تاعى دا ويانىپ كەتەدى. قاراسا، بايتەرەككە قالىقتاپ قارا بۇلت كەلگەن ەكەن. قارا بۇلت ەمەس، كەرەمەت ۇلكەن قارا الا كاناتتى ءبىر كۇس ەكەن. بالاپاندارىنا ءبىر اياعىمەن بۇعى، ءبىر اياعىمەن مارال اكەلگەن ەكەن. بۇل كەرەمەت كۇس ادامشا ءتىل بىلەتىن سامۇرىق ەكەن. سامۇرىق حاسەندى كورىپ، ەندى ونى جەمەك بولادى. بالاپاندارى اناسىنىڭ حاسەندى جەمەك بولعانىن كورىپ، شۋلاپ، حاسەن ولاردىڭ جانىن الىپ قالعاندىعىن ايتادى. ءولىپ جاتقان جىلاندى كورسەتەدى. سامۇرىق ولگەن جىلاندى كورىپ، حاسەننىڭ دوستىق قىلعانىن ءبىلىپ، حاسەنگە تيمەي ءجون سۇراپ، سويلەسىپ، دوس بولادى... دوستىققا دوستىق قىلماق بولىپ، حاسەندى اركاسىنا مىنگىزىپ، جەتى قابات كوككە، «جۇلدىز كوزدى، اي ماڭدايلى» سۇلۋعا الىپ ۇشادى. اسپاننىڭ مۇحيت تەڭىزدەرىنەن اسىپ، تالاي قيىنشىلىقتاردان ءوتىپ، پەرىنىن پاتشاسىنىڭ شاھارىنە كەلەدى...
وسىنداي ءتۇن ەكەن... پەرىنىڭ ءشاھارى جارق-جۇرق ەتىپ جاتىر ەكەن. جارق-جۇرق ەتىپ جاتقان ءشاھاردىڭ كوشەسىنە جىپىرلاتىپ جاققان سانسىز ميلليون جارقىراعان شامدارى بار ەكەن. شام بولىپ جانىپ، ءجارق-جۇرق ەتىپ جاتقان شام ەمەس، شام بوپ جارقىلداعان جۇلدىزدار ەكەن. قالىن جۇلدىز جارق-جۇرق ەتىپ شام بولىپ وينايدى ەكەن...
حاسەن قالاعا كەلەدى. قالا شىرت ۇيقىدا، ۇيقىدا بولعاندا، ويانبايتىن ۇيقىدا ەكەن. ويتكەنى ءبىر ۇيىقتاعاندا، پەرى قىرىق كۇن ۇيىقتايدى ەكەن. حاسەن قالانى ارالايدى. سامۇرىقتىڭ ايتقان اقىلى بويىنشا قالانىڭ ورتاسىنداعى پەرى پاتشاسىنىڭ التىن سارايىنا كەلەدى. سارايدىڭ قاقپالارىنىڭ الدىندا ۇستىنە تەمىر ساۋىت، باسىنا دۋلىعا كيگەن، قولدارىنا ايبالتا ۇستاعان پەرىنىن كۇزەتشى باتىرلارى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ولاردىڭ قاسىنان وتەدى. ءسۇيتىپ ۇيىقتاپ جاتقان نەشە باتىرلاردىڭ قاسىنان، نەشە قاقپادان ءوتىپ، حاسەن ساراي ورتاسىنداعى ەسىكتەرىن گاۋھارلاعان سىرلى، التىن ۇيگە كىرەدى. ءۇيدىڭ، ىشىنەن مەرۋەرت تورعىن شاتىردى كورەدى. شاتىردىڭ الدىندا، اينالاسىندا قىرىق سۇلۋ قىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. بىرىنەن-بىرى اسقان سۇلۋ ەكەن. حاسەن قايران بولىپ تۇرادى. شاتىردىڭ قاسىنا كەلەدى. شاتىردى اشىپ قاراسا، تورعىن توسەكتە ۇيىقتاپ جاتقان سۇلۋ ءباديعۇلجامالدى كورەدى.
سۋرەت پە دەپ ويلايدى.
ساعىم با دەپ ويلايدى.
جۇلدىز با دەپ ويلايدى.
حاسەن ەسى اۋىپ تالىپ قالادى. ءبىرازدان سوڭ. ەسىن جيىپ الىپ، ءبادىعۇلجامالدىڭ سۇلۋلىعىنا قايران بولىپ تۇرادى. نە قىلارىن بىلمەيدى. ءسۇيتىپ تۇرعاندا:
— ەي، ادامزات! — دەيدى بىرەۋ.
حاسەن سەلك ەتىپ قاراسا، التىن توردا تۇرعان توتىقۇس ەكەن. جالىنادى. بارلىق مۇڭىن،عاشىقتىعىن ايتادى.
توتىقۇس حاسەندى اياپ، اقىل ايتادى. توتىقۇستىڭ اقىلىمەن حاسەن پەرى پاتشاسىنىڭ قىزى «جۇلدىز كوزدى، اي ماڭدايلى» ءباديعۇلجامالدى الىپ قايتادى...
مىنە، بالا كۇنىندەگى قيسسادان وقىعان وسى قيال ەرتەگى اسپانعا قاراپ جاتقان ءازىمحاننىڭ ءقازىر قيالىنا كەلىپ جاتتى...ءازىمحان ءوز ىشىنەن وزىنە كۇلگەندەي تامساندى.
بالا كۇنىمىزدە وسىنداي قيال اڭگىمەگە شىنىمەن نانۋشى ەدىك-اۋ!.. بالا ءبىز تۇگىل، ۇلكەندەر دە نانۋشى ەدى!.. شىركىن، زاماننىڭ وزگەرۋى-اي، ەندى سونداي قيال اڭگىمەگە كىم نانار؟..
نانا ما، نانباي ما؟..
شىن با، وتىرىك پە؟..
ءبىراق اسپانعا ۇشقانعا ەندى نانباق تۇگىل، كوزىمىزبەن دە كوردىك. شىركىن، ونەر-اي! - قۇستىڭ كاناتىنا ءمىنىپ ۇشقاندى ەمەس، اەروپلانعا ءمىنىپ ۇشقاندى كوردىك. اسپانداعى جۇلدىزداردىڭ جەرگە ءتۇسىپ شام بولعانىن كورمەسەك تە، ەلەكتر شامدى كوردىك. شىركىن، ونەر-اي! — دەپ، اۋناپ ءتۇستى...
شەتكى كۇركەنىڭ بىرىنەن بىرەۋ ادەمى داۋىسپەن ءان شىرقاپ قويا بەردى. انە، كوكشەتاۋ ءانى. اقان سەرىنىڭ بەلگىلى «سىرىمبەت» دەگەن ىرعاقتى، زارلى، كوركەم ءانى.
ا-اۋلە-ە-ەم قونلى-ى سىرىمبەت دالاسنا-ا-ە-ەي، ە-ي!!!
عاشىق بولدىم اق سۇڭقار بالا-اسىنا-ا، ە-ەي... ەركەم،
قارىنداس-اۋ، ەندى ەسەن بول-ەي!..
كىشكەنتايدان بىرگە ەسكەن، قاراعىم، اي-اي، ە-ەي، ە-ەي!!!
شىنىڭمەنەن بوتەنگە باراسىڭ با، ە-ەي، ەركەم، قارىنداس-اۋ،
ەندى ەسەن بول-ە-ەي!..
ماۋجىراعان، قالعىعان تۇنگى توڭىرەك ادەمى ۇنمەن، جۇمساق ىرعاقپەن اقىرىن تەربەلەدى... مۇڭدى كوركەم ءان، ەندى ءبىر اۋىز ايتىلىپ، جازعى تۇنگى جاسىل اسپاندى جۇمساق قاناتىمەن اقىرىن سيپاپ، قالقىپ ءۇزىلىپ قويىلا قالدى...
— ەي، ەكى كوگەنكوز، ءازىمحان، حالكەن، ءبىر اڭگىمە ايتىڭدارشى، قاراپ جاتقانشا! — دەدى، وتقا تايانىپ وتىرعان ساتاي. حالكەن باسىن كوتەرىپ الىپ:
— ءازىمحان ايتسىن!.. ءازىمحان اڭگىمە ايتسىن، — دەپ، جاتقان ءازىمحاننىڭ تىزەسىن تارتقىلادى.
— ءازىمحان... ءازىمحان، ءبىر اڭگىمە ايتشى، باسىندى كوتەرىپ! — دەدى.
جولداستارىنىڭ ءبارى دە سەرپىلگەندەي بولىپ، «اڭگىمە ايت، اڭگىمە ايت»، — دەپ، باسىن كوتەرگەن ءازىمحانعا جابىلدى. وت جاعىپ وتىرعان اقساق بالا مەن گۇليا بىر-بىرىنە، سودان سوڭ: «اڭگىمە تىڭدايمىز!» — دەگەندەي جۇزدەرى جايناپ، ءازىمحانعا قاراستى.
ءازىمحان باسىن كوتەرىپ، وتقا تامان جارىققا تاياۋ وتىردى:
— قانداي اڭگىمە ايت دەيسىندەر؟ — دەدى. حاسەن:
— الگى، ءنىلدى زاۋىتىندا شەگىردى ۇرىپ، جۇمىستان شىعارتىپ جىبەرگەن شاتاعىڭدى ايت! — دەدى. ساتاي مەن حالكەن:
— ە، ە، سونى ايت!.. سونى ايت! — دەستى.
— اسپان قىزى «ءباديعۇلجامال» حيكاياسىن ايتسام قايتەدى، — دەدى ءازىمحان.
— دۇرىس، دۇرىس، سونى ايت، سونى ايت! — دەدى حالكەن.
— جوق، جوق، ونى كەيىن ايتارسىڭ، الگى حاسەن ايت دەگەن اڭگىمەڭدى ايت اۋەلى، — دەدى ساتاي.
— قايىر، جارايدى. ايت دەسەڭدەر سونى ايتايىن!.. بۇل ەندى جەر استىنىڭ، حيكاياسى عوي، — دەپ كۇلدى ءازىمحان.
جەر استىنىن، حيكاياسى
— مەن سول ءنىلدى زاۋىتىندا جەر استىندا ىستەگەندەگى ۋاقيعالاردى ءبىر قالىڭ داپتەرگە ادەيى ۇمىتپاسقا جازىپ الىپ ەدىم، سونى ايتايىن.
بىرەۋدى ۇرۋ، ارينە، تەنتەكتىك قوي... ءبىراق تەنتەكتىڭ دە ءار ءتۇرلىسى بولادى، بىرەۋ قورلىققا، ىزاعا شىداي الماي، لاجسىز تەنتەكتىك قىلادى، بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى. تەنتەكتىك تە سول ءتارىزدى. ءبىزدىڭ ءنىلدى زاۋىتىنىڭ بايى اعىلشىن ەدى عوي. ال شاحتىلاردىڭ ۇستىنەن قاراتىپ قوياتىن بايدىڭ شەگىر دەگەن ۇلىعى بولاتىن. سول شەگىردى ىزاعا شىداماي مەنىڭ، الگى، بوقتاپ سالىپ قالعانىم، سول توڭىپ سەكىرگەن ءتارىزدى ءىس ەدى...
جارايدى...
اۋەلى، ول جانجالدىڭ الدىنداعى وز جايىم مەن جەر استىنىڭ كەيبىر جايلارىن ايتايىن... سول جىلى مەن ءنىلدى زاۋىتىن¬دا، جەر استىندا، شاحتىدا جۇمىس قىلۋشى ەدىم.
جەر استىندا ەكى ءتۇرلى اۋىر جۇمىس بار، ءبىرى — ماناتى حاسەن ايتقانداي، ۇشپىر سوعۋ. ءبىرى — تاس تاسۋ. ارينە، وسى ەكى جۇمىس ساي دەيمىن. ءتىپتى بارىنەن دە اۋىرى — ۇشپىر سوعۋ. تاسكومىرگە سالعان ۇشپىرداي ەمەس، كوك تاسقا، مىستىڭ كەنىنە سوققان ۇشپىر قيىن بولادى. وعان كۇشىنە سەنگەن عانا جىگىتىڭ جىگىتى عانا شىدايدى.وعان كۇشىنە سەنگەن عانا جىگىت تۇسەدى. ءالسىز جىگىتتەر ۇشپىر مەن كوك تاستان تەرەڭدىگى ەكى سۇيەمدەي الماسا، «اق اۋىز» بولىپ شىعادى. بىلمەگەن جۇرت «اق اۋىز» دەگەنگە تۇسىنبەۋى مۇمكىن! ولشەۋىنە ىلىكپەي ساياز ويىلعان تەسىكتىڭ اۋزىنا اق كەتەدى. سونى «اقاۋىز» دەيدى. ال اق اۋىز دەگەن ءسوز... مىنە زاۋىتتىڭ بايىنىڭ زاڭى، ءتارتىبى سونداي ەدى. «اق اۋىز» بولىپ شىعاتىندار كوپ بولادى... ال، نەعۇرلىم ۇشتارى تەرەڭ ايداي الاتىن، كوپ ايداي الاتىن قارۋلى جىگىتتەرگە، سوعۇرلىم اقشا كوبىرەك بەرىلەدى. ال اقشانى كوبىرەك تابۋعا، قۋ تاماق ءۇشىن جۇمىسكەرلەر جاندارىن دوزاققا سالىپ،الاسۇرىپ كوك تاستى تىستەرىمەن كەمىرگەندەي بولادى...
جا-را-ايدى... قايىر...تىڭداي بەرىڭىزدەر!.. اڭگىمە بولسىن.
باسقا جۇمىس بولماي، ال سول ۇشپىر سوعۋدىڭ ءمانىسىن بىلمەي، شىن «اق اۋىز» بولىپ ءجۇردىم. ۇشپىرشىلار، كۇندىز ءبىر كەزەك بولىپ شىعىپ ءجۇردىم. ۇشپىرشىلار، كۇندىز ءبىر كەزەك، تۇنگە ءبىر كەزەك ەكى رەت جەر استىنا تۇسەدى. مەن كۇندىزگى كەزەكپەن تۇسكەنمىن. جامان جىرتىق كيىمدەرىن كيىپ جەر استىنا تۇسكەن جۇمىسكەرلەردىڭ ءتۇرى تىرىدەي كورگە تۇسكەن ادامدارداي بولدى. كۇنىمەن جەر استىنداعى سۋ سورعالاعان قاراڭعى ۇڭگىردە شامامەن جۇرەسىڭ. شاممەن تۇرىپ، كوك تاسقا كوك قۇرادى ءدۇزدى تەمىر قازىقتى اۋىر بالعامەن بار كۇشىڭدى،بار جانىڭدى اياماي الاسۇرىپ كەپ مىجعىلاپ سوعاسىڭ. كوك تەمىردى كوكتەمىرگە، كوكتەمىردى كوكتاسقا شاق-شاق ەتكىزىپ، دۇرسىلدەتىپ كەپ سوعاتىن. تەرەڭ جەر استىن كەۋلەگەن تەرەڭ، قاراڭعى ۇڭگىر زابويلارىنا جاعالاي سوققان ۇشپىرلاردىڭ داۋىسى بۇكىل جەر بەتىن قوزعالتادى. ءسۇيتىپ، جەر استىن كۇڭىرەنتەدى. مىجعىلاپ سوزعان، كوك يىق بولىپ، ەكى قارىڭ سالدىراپ، جۇرەگىڭ قارايىپ، ءۇستى-باسىڭ لاي سۋعا سۇڭگىپ شىققانداي بولاسىڭ... مىنە،بۇل ءتارىزدى بەينەتتى ىستەپ-ىستەپ، ءبىر تيىن تاپپاي، «اقاۋىز» بولىپ شىعۋدىڭ قانداي ەكەنىن «اق اۋىز» بولماعان كىسى بىلمەيدى. مەنىڭ وسى كۇنگە شەيىن سول اعاش جەر استىنا تۇسكەن كۇنىم ەسىمنەن قالمايدى.سول جىلى جيىرماداعى كەزىم ەدى. سول، جاستاي جەر استىندا ىستەگەن جۇمىس، شاحتى، زابوي، ۇشپىر سوعۋ، بىلعانىش كوكتاس، ساسىق ءيىس، تۇنىق لاي سۋ، قولدى قارىپ، قاجاپ جاڭعىرىقتىرعان ۇشپىر تەمىر، بايعا جاعىنىپ يتارشىلانعان نارەنجىكتەردى يتشە ەرتىپ جۇرەتىن شەگىر جەر استىنا ءتۇسىپ-شىعىپ جۇرگەندەگى جۇمىسكەرلەردىڭ تۇرپاتتارى — مىنە، وسىنىڭ ءبارى وسى كۇنگە شەيىن مەنىڭ ەسىمنەن قالمايدى. سونداعى حالدىڭ تۇيمەدەيىن ۇمىتاتىن ەمەسپىن. قارام وتىرعانشا اڭگىمە بولسىن، مەن سول العاش جەر استىنا تۇسكەن كۇنىمدى ايتايىن، سونسىن، الگى نارەنجىك پەن شەگىردى ۇرعان كۇنگى جۇمىستى ايتارمىن.
قايىر... العاش جەر استىنا تۇسەتىندە جۇرەگىم كۇپتى بولىپ ءجۇردى. جۇمىسقا شاقىرعان تاڭ الدىنداعى شاباشتى قاعىسىمەن بىرگە باراتىن جولداستار جۇمىسقا جونەلۋگە كيىندى. مەن دە كيىندىم. بۇرىن جەر استىنا ءتۇسىپ جۇمىس قىلىپ جۇرگەن جىگىتتەر جايۋلى تۇرعان، كوك تاستىڭ سۋى مەن لايى سىڭگەن شوقپىت جاماۋلى، بىرىنە-بىرى ساي شەكپەن، بەشپەنت، شالبار، ەتىكتەرىن كيىپ شىقتى. مەن دە بەلبەۋىمە مايشام ورناتقان تەمىر شامدال بايلاپ، قالتاما ءبىر قوراپ سىرىڭكە سالىپ، جولداستارىممەن بىرگە جونەلدىم. قىستىڭ كۇنى ەدى.
تان جانا عانا سارعايىپ، بوزارىپ اتىپ كەلە جاتقان مەزگىل... قىزىلشۇناق اياز. سول جىلى قار دا قالىڭ تۇسكەن، زاۋىتتىڭ ۇيلەرى جوتا-جوتا كارلاردىڭ اراسىندا. ۇيلەردىڭ توبەلەرى عانا قاراڭداپ، قىلتيادى... تەك ماشينانىڭ ۇزىن قارا مويىندارى عانا اسپانعا سوزىلىپ، قويۋ قارا ءتۇتىنىن بۋداقتاتادى... ءۇستى-باستارى كوك الا بالشىق سىڭگەن، ساۋسىلداعان شوقپىت كيىم ءجۇز قارالى جىگىت سۇپ-سۇر بولىپ، شۇبىرىپ سىقىرلاپ كەلەدى، ارالارىندا مەن. جۇرەك كۇپتى. قالالى جەردىڭ قۇدىقتارىنداي قىلىپ، شەگەندەپ تاقتاي قيعان، اۋزىن قاقپالاعان ءتورت بۇرىشتى تەسىك شاحتىنىڭ اۋزىنا كەلدىك.
جۇرت بەلدەرىندەگى شامدارىن جاعىسىپ، قاقپاعى اشىلعان قيمالى قۇدققا ارتتارىمەن ءتۇسىپ، شاحتىنىڭ ساتىسىمەن تىرباڭداپ، شەگىنىپ كەيىن جۇگىرگەن ءتورت اياقتى ماقۇلىقشا تومەن قۇلدىراپ كەتىپ جاتىر. ساتىلاردىڭ كولدەنەڭ اعاشتارىنا، جىلدام-جىلدام سارت-سۇرت ەتىپ جابىسقان جۇمىسكەرلەردىڭ قول-اياقتارىنىڭ دىبىستارى، جەر استىنان ۋىلدەگەن لەپپەن بىرگە شىققان دىبىستارمەن قوسىلىپ كۇڭگىر-كۇڭگىر ەستىلەدى. قاپ-قارا بولىپ ۇڭىرەيگەن شاحتىنىڭ اۋزى قۋ تاماق ءۇشىن دامىل كورمەي الاسۇرعان حالىقتى تىرىدەي جۇتىپ جاتقان جالماۋىزدىڭ اۋزى ءتارىزدى. ال قاراڭعى جەر استىنان ۋىلدەپ شىققان لەپ قۇددى جالماۋىزدىڭ دەمى ءتارىزدى...
ءسۇيتىپ، جۇمىسكەرلەر توپىرلاپ ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شاحتىنىڭ ۇڭىرەيگەن اۋزىنا جۇتىلىپ جاتىر... مەن دە جۇتىلىپ كەتتىم... ساتىمەن تىرباڭداپ تومەن قۇلدىراپ كەتىپ بارا جاتىرمىن. مەنەن كەيىن بىرەۋ ءتۇستى،ودان كەيىن بىرەۋ، ودان كەيىن بىرەۋ... بەلدەرىندەگى شامدارى جىلت-جىلت ەتەدى... مەنەن كەيىن تۇسكەن جىگىت تە جىلدام-جىلدام تىرباڭداپ، اياقتارىمەن مەنى باسىما تەۋىپ قالۋعا تايانىپ، مەنى ارت جاعىمەن قۋىپ كەلە جاتقان ماقۇلىق ءتارىزدى. مەن دە مەنەن بۇرىن دا ءتۇسىپ كەتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ارانداعان باسىن قۋالاپ بارامىن. ءبىر ساتىدان سوڭ ءبىر ساتىعا تارسىلداپ ءتۇسىپ بارامىز...
جا-راي-دى...
ءسۇيتىپ جەر اسىنا ءتۇسىپ بولىپ، سول شاحتىنىڭ تۇبىندەگى جۇمىسكەرلەردىڭ باس-اياعى جينالاتىن ۇيشىكتە جينالىپ قويعان اعاش ساكىلەردە وتىردىق. ءبارىمىزدىڭ بەلىمىزدە الدىڭعى جاعى اشىق، تەمىر قوراپتا جانعان ءبىر-بىر شام. وتىرعان ورنى ءبارىمىزدىڭ تۇرپاتىمىز، تۇرلەرىمىز ءبىر سۇمدىققا جينالىپ وتىرعان ءبىرتۇرلى ادامزاتتارعا ۇقسايدى... قۇداي بىلەدى، ومىرىندە شاحتانىڭ ءىشىن كورمەگەن بىرەۋدىڭ تۇسىنە ءدال سول تۇردە كىرە قالعان بولساق، تۇسىنەن شوشىپ ويانار ەدى...
جا-راي-دى...
جەر استىنىڭ ۇڭگىرلەگەن قۋىستارىن زابوي دەيدى عوي. مىنە، سول زابويلار تاراۋ-تاراۋ بولادى... ءبارى نومەرلەنگەن بولادى. ءبىرىنشى، ەكىنشىدەن باستاپ... حاسەن بىلەدى... سول زابويلارعا جۇمىسكەرلەردى تاراتىپ جىبەرىپ تۇراتىن، جۇمىسكەرلەردىڭ ۇستىنەن قارايتىن باسقارۋشىسى بولادى. مىنا «دەسياتنيك» سياقتى. شاحتا جۇمىسكەرلەرى ونى «نارەنجىك» دەيدى. جەر استىن بيلەيتىن ۇلكەن ۇلىق — شەگىر مەن نارەنششيكتەر بايدىڭ. يتارشىلارى بولادى. بايعا جاعۋ ءۇشىن جۇمىسكەرلەردى كوبى وسى تىشقىرتىپ جۇرەدى.
سول نارەنششيك بىرەۋ ەمەس، الدەنەشەۋ بولادى. باس-باسىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن، بيلەيتىن ىستەرى بار. ايتەۋىر ءبارى دە جەر استىنداعى ۇشپىرشىلار مەن قارا جۇمىسشىلارعا ايعىر...
جارا-ايدى... قايىر...
مىنە، سولاردىڭ ءبىرى — ماسەن دەگەن قازاق «نارەنجىك» كەلىپ، جۇمىسكەرلەردى زابوي-زابويعا جۇمىسقا تاراتتى. قارا جۇمىستاعىلاردى قارا جۇمىستارىنا، ۇشپىرشىلاردى ءوز جۇمىستارىنا...
قاراڭعى جەر استىنداعى تارام-تارام ۇڭگىرلەرگە، شامدارى جىلت-جىلت ەتىپ، كۇڭگىرلەسىپ جۇمىسكەرلەر تارادى... ۇشپىرشىلارمەن بىرگە مەن دە الگى ماسەننىڭ ايتۋىمەن بەرگەن ۇشپىرلارىن ساناپ، بالعاسىن الىپ، نارەنجىك جۇمساعان ءبىر زابويعا كەتتىم. مىنە سول، العاش جەر استىنا تۇسكەن كۇنىم ەسىمنەن قالمايدى.
اۋەلى مەن، ارينە، الگى ايتقانداي «اق اۋىز» بولىڭقىراپ ءجۇردىم. قايىر، ءبىرازدان سوڭ ازىراق توسەلىڭكىرەپ، «اقاۋىز» بولماي، اقشا تابا باستادىم. تاپقانمەن قانشا اقشا؟.. كۇن ۇزاق توزاق. ءتارىزدى جەر استىندا تاس قازىپ، جانتالاسا قيمىلداپ تاپقان اقشاڭ، ءتاۋىر كيىم كيىپ ىشە باستاساڭ، ەلگە جىبەرۋگە جەتپەيدى. ۇيگە جىبەرە باستاساڭ، ءوزىڭ ءجوندى كيىم كيمەي، ءتاۋىر تاماق ىشپەي جۇرەسىن. ال اۋىر جۇمىستا جۇرگەندە ءبىزدىڭ، قازاق بالاسىنا كۇشتىرەك اس ءىشىپ جۇرمەسە بولمايدى، ونى وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر. ءسۇيتىپ، جانتالاسىپ ءجۇرىپ تاپقان اقشاڭ، مۇقتاجىڭنىڭ بىرىنە جەتسە، بىرىنە جەتپەيدى!.. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلە مە؟..
جارايدى...
ال ەندى، جانجال بولعان كۇنگە كەلەيىك.
قىس ورتاسى ەدى. ءبىر كۇنى مىقىنىما شيقان شىقتى... شيقاندى ەلەيىن بە؟.. جۇمىس قىلا بەردىم... شيقاننىڭ ۋى شىعىپ، ۇلعايىپ جازىلمادى: بىرەۋى ەمەس، شيقاننىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى، ءبىرتىن-بىرتىن الدەنەشەۋى شىعىپ، جۇمىسقا كەدەرگى كەلتىرە باستادى. جەر استىنان، شاحتىدان «اق اۋىز» بولىپ شىعا باستادىم... تاماق كەرەك. اقشا كەرەك. ءبىراق اقشانى جوپشەڭدى بەينەتپەن تابۋعا بولمايدى.
شيقان قالجىراتىپ جۇرسە دە، جۇمىستان قالماي جۇرە بەردىم: اقپان مەن قاڭتار — قىستىڭ قىلشىلداپ تۇرعان كەزى ەدى.
قايىر... الگى جانجال شىعاتىن كۇنى ءبىر ۇڭگىرگە كەلگەن ون شاقتى كىسى ەدىك... كوك الا جاقپار تاسقا جاعالاي تۇرا قالىپ، ۇشپىردى سالىپ كەپ قالدىق. ۇشپىردى حاسەن كورگەن، وزگەلەرىڭنىڭ كورگەن-كورمەگەندەرىڭدى بىلمەيمىن. ۇشپىر، جۋاندىعى ورتا تاياقتاي ۇزىندى-قىسقالى قازىق سياقتى، جۇمىر تەمىر بولادى. تەمىر بولعاندا جاي تەمىر ەمەس، اسىل، قۇرىش تەمىر بولادى. ۇزىندارى بەس شيرەكتەي، ەڭ قىسقالارى ەكى شيرەكتەي بولادى. ۇشى قازىقتاي ۇشكىر بولمايدى. ۇشى قاشاۋدىڭ جۇزىندەي تاپتالعان ءجۇزدى بولادى. مىس ارالاسقان كوك تاستى سونىمەن قاشاپ، تەسەدى. تەسكەندە بىر-ەكى ەلى عانا قىلىپ تەسپەيدى، ەداۋىر تەرەڭ قىلىپ تەسەدى. قاتتى تاستى تەسۋ وڭاي بولمايتىنىن وزدەرىڭ دە سەزەسىڭدەر... اۋەلى، قاتتى جەرگە قازىق قاعۋدا وپ-وڭاي ەمەس دەسەدى جۇرت... ءتىپتى، جۇمساق جەرگە قازىق قاعۋ دا كۇشپەن كەلەدى عوي، he!
جارايدى...
تۇپ-تۇتاس، قۇيعان شويىنداي بولىپ جاتقان كوك الا تاسقا شاقىلداتىپ ۇشپىردى قاداپ جاتىرمىز. ءبىر قولدا اۋىر بالعا، ءبىر قولدا ۇشپىر. ۇشپىر تەمىردى اۋىر بالعامەن كەك الا تاسقا جاعالاي شاق-شاق ەتكىزىپ ۇرعاندا، جەر استىنىڭ ۇڭىرەيگەن، ۇڭگىلگەن ءتۇبىر تۇبىرلەرىنىڭ ءبارى دە مىلقاۋ كۇڭگىرلەپ جاڭعىرىلادى.
جارايدى...
الاسۇرىپ ءبىراز جىمعىلاپ ۇرعىلاپ ەدىم، ۇشپىرىمنىڭ جولى ماعدىمايدى.
جانە سول ۋاقىتتا بالاڭداۋ، قاتپاعان كەزىم عوي... كەز كەلگەن تاس تا تىم قاتتى ەكەن. جانە ونىڭ ۇستىنە ۋى شىققان شيقان دا ءبىرازدان سوڭ اۋىرعانى كوبەيىپ، قوزعالعان سايىن جانىما باتا بەردى. جانە تەسكىلەۋگە ءتيىستى جەرىم جوعارىدا ەدى، سوزىلىپ تۇرىپ سوعۋعا شيقان ءالىمدى كەلتىرمەي قويدى. ايتسەدە جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ۇشپىردى اينالدىرىپ سوعا بەردىم، سوعا بەردىم، سوعا بەردىم... نارەنجىكتەر، شەگىرلەر كەلىپ، جۇمىستارى-
ماڭىزدى كورىپ كەتتى. تاس قۇدىقتىڭ كوزىندەي، جەر تابانىنىڭ كەي ارالارىنان جىلىمشىلاپ سۋ اعادى. جوعارىدا دا ەپتەپ سۋ تامشىلايدى. تۇرعان تۇكپىرىمىزدىڭ جەر تابانىنا سۋ ىركىلىپ جاتىر. ىركىلگەن سۋدى ماناعى حاسەن ايتقانداي، قارا ءجۇمىسشىلار كەلىپ، شەلەكپەن، كۇرەكپەن تومەن جىراعا اعىزىپ اكەتىپ جاتىر. ءبىراق سوندا دا جەر تابانىمىزدان سۋ ارىلار ەمەس. سۋدىڭ بيىكتەۋ، كوتەرىڭكىلەۋ جەرلەردى تاۋىپ،باسىپ تۇرامىز... سۋدان بيىكتەۋ بولىپ جاتقان باسقىشتارى جوق جەرلەردە اياقتارىمىز كوك شالشىق سۋعا شىلپ-شىلپ ەتەدى...
جاراي-ايدى...
ۇشپىر سوققاندا، قاشاپ، ۇڭگىلگەن تەسىككە سۋ جىبەرىپ سوقساڭ، كوك تاس ازىراق بوساڭقىراعانداي بولادى. ۇشپىر سوعاتىن جەرىڭ تومەندە بولسا، قاشاي باستاعان جەرىڭە سۋ جىبەرىپ وتىرۋ وڭاي بولادى عوي. ال، ۇشپىردى بيىككە سوزىلىپ تۇرىپ سوعۋعا تۋرا كەلگەندە، قاشاپ تۇرعان تەسىگىنە سۋ سالىپ ءتۇرۋ كيىن بولادى. سۋدى قولىڭمەن الىپ شاشىپ تۇرۋعا ماندىمايدى، كوپ ۋاقىتتى الادى. مەن ەندى لاج جوق، جەر تابانداعى لاي سۋدى اۋزىممەن ۇرتتاپ الىپ، قاشاپ تۇرعان تەسىكتەرىمە لاي سۋدى اۋزىممەن اتقىتىپ، جىبەرىپ تۇردىم.
جوعارعى توبەدەن تامشى تامعان سوڭ، جەر تاباندا شىلپىلداعان لاي سۋ بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە قاشاپ جاتقان تەسىگىڭە سالعان سۋىڭ، ۇشپىر سوققاندا بەت-اۋزىڭا شاشىراپ تۇرعان سوڭ ءبىرازدان سوڭ ءۇستى-باسىڭ، اۋزىڭ كوك لاي سۋعا اۋناپ تۇرعان ادامنىڭ تۇرىندەي بولادى... جارايدى...
ءۇستى-باسىم، بەت-اۋزىم، لەزدە ۇيرەنشىكتى تۇرگە ءتۇستى. يىسىنە، تۇسىنە جەر استىندا ءجۇرىن جۇمىس قىلاتىن جۇمىسكەرلەر ابدەن ۇيرەنگەن لاي سۋ ءۇستى-باسىما، بەت-اۋزىما ءسىڭىپ باقتى... جۇمىستى دوعاراتىن ۋاقىت تاياندى. كۇن ۇزاق جانتالاسىپ، ەكى تەسىك تەستىم. ءبىراق تەرەڭدىگى كوڭىلدەگىدەي ەمەس... ءبىر جاعىنان شيقان دا قيناپ باقتى...
ۇشپىرشىلارعا اكت كۇندە ءبىر جازىلىپ تۇرادى. جۇمىس بىتكەن سوڭ، ۇستىمىزدەن قارايتىن نارەنجىك پەن ىستەگەن جۇمىسىمىزدىڭ اقىسىن جازاتىن ەسەپشى-جازۋشىلار كەلىپ، ءارقايسىسىمىزدىڭ تەسكەن تەسىكتەرىمىزدى ساناپ، ولشەپ كوردى. سول كۇنى كىم كوپ تەسسە، ولشەپ، سول كۇنگى اقىنى سوعان كوپ جازادى. ال كىمدە-كىم تەسىكتى از تەسسە، نە تەرەڭ تەسە الماسا، ولشەپ، وعان سول كۇنى ءى اقىنى از جازادى. ال كىمدە-كىمنىڭ تەسكەنى تىم ساياز بولسا، وعان ول كۇنىنە، ءتىپتى ءبىر تيىن دا اقى جازبايدى، ونى «اق اۋىز» قىلادى دەدىك قوي.
وندايعا نەگە اقى جازبايدى دەيسىڭ بە، نەگە اقى جازبايدى دەسەڭىز، تىم ساياز تەسىكتەرگە ءدارى قويىپ اتۋعا بولمايدى، بايدىڭ شەگىرگە تاپسىرعان بۇيرىعى سولاي، ءتارتىبى سولاي دەيدى.
ال كەيبىر قازاق نارەنجىكتەردىڭ كوڭلىن اۋلاپ قويساڭ، ءدارى قويىپ اتۋعا بولمايدى دەگەن ساياز تەسىكتەرىنە دە، كەيدە اقى جازدىرىپ جىبەرەدى. ال زاتى سايتان كەي «نارەنجىك» بىردەمەدەن ساعان قيىقتانىپ وشىگىپ جۇرگەن بولسا، سەنىڭ ءدارى قويىپ اتۋعا بولاتىن، باي جاقسى كورەتىن تەرەڭ تەسىگىڭدى دە كەيدە ەسەپكە الماي، جازدىرماي كەتەدى... شەگىرگە ايتساڭ، وزىڭە ۇرسادى. ۇلكەن بايعا ارىز قىلساڭ، شەگىر مەن نارەنجىكتەر بىلەدى دەيدى. سونداي دا پالەلەرى بولادى.
جارايدى...
جۇمىس دوعاراتىن ۋاقىت بولىپ، ماناعى ءبىزدى جۇمىسقا تاراتقان نارەنجىك ماسەن دەگەن جىگىت پەن جازۋشى ورىس كەلدى. جاعالاي ءارقايسىمىزدىڭ تەسكەن تەسىگىمىزدى ساناپ، ولشەپ جازىپ جاتىر. ءبىر ۋاقىتتا كەزەك ماعان كەلدى. مەن ەن شەتىندە ەدىم... تەسىكتەرىمدى كورسەتتىم. ماسەن «نارەنجىك» تەسكەن جەرلەرىمدى ولشەپ كوردى دە، ورىسقا ورىسشالادى... ءسۇيتتى دە ماعان قاراپ، اق بورمەن تەسىكتەرىمنىڭ اۋزىنا كرەس تارتتى:
— مىنالارىڭ جازۋعا ىلەكپەيدى، جاقسىلاپ تەسە الماپسىڭ، — دەدى.
— ە، نەگە جازۋعا ىلەكپەيدى؟ مۇندايلار ىلەكپەسە، ءتىپتى ەشبىر تەسىك ىلەكپەس، وندا ءتىپتى جۇمىس قىلماسىن دەگەندەرىڭدە! — دەدىم.
— جوق، ىلەكپەيدى، — دەدى.
ءمىز باقپاي جۇرە بەردى. نە قىلارىمدى بىلمەدىم. جۇرەگىم تۋلاپ، ىزام قايناپ، كوزىمە جاس كەلدى...
نارەنجىك پەن جازۋشىنى توكتاتىپ جالىندىم. ۇشپىر سوققان جەردىڭ بۇگىن وتە كيىن بولعانىن ايتتىم. كوك تاستىڭ ءبىر تىم قاتتى كەز كەلگەنىن ايتتىم، بيىكتەۋ جەردەن سوعۋدىڭ قيىن ەكەنىن جانە شيقاننان قالجىراپ جۇرگەنىمدى ايتتىم.
«نارەنجىك» بۇرىلماعان سوڭ، جالعىز ورىس تا قۇلاق سالعان جوق. جالىنعان «نارەنجىگىم» قايتا ءسوزىڭدى نۇقاتىپ، «ءا، بالەم!..قانداي ەكەن؟» — دەگەندەي، كەكەتە قىزىق قىلدى.
— ە، شيقان قاتتى قيمىلداپتى دەيسىڭ، بوزبالاشىلىق جارىم تۇندە نەگە اۋىرمايدى، جوعارى سوزىلىپ ۇشپىر سوعۋ قيىن بولدى دەيسىڭ، قىزى بار ءۇيدىڭ قوراسىنا قاماۋ عوي! -دەدى.
نارەنجىكتىڭ مىنا ىزاسى قورلىعى ۋداي بولىپ، ءىشى-باۋىرىمدى ورتەپ، كۇيدىرىپ كەتتى.
سول جەردە نارەنجىكپەن شارتتا-شۇرت كەرىستىم دە قالدىم.
اۋزىما كەلگەن ءسوزدى ايتتىم.
ۇشپىر تاپتاپ تۇراتىن ءبىر ۇستانىڭ مەنىمەن كوڭىلى جاكىنداۋ ءبىر سۇلۋ ق ءسدى. موسەن نارەنجىك سول قىزعا ءسوز سالىپ جۇرەنىن قىزدىڭ ءوزى ماعان بىردە ايتقانى بار ەدى. ماسەن ماسەن نارەنجىك سول قىزعا ءسوز سالىپ جۇرگەنىن قىزدىڭ كۇيىگى ەكەنىن ءبىلدىم دە، مەن دە ايانباي، تارتىنباي سويلەدىم. بىرگە جۇمىس قىلعان جىگىتتەر ماعان «قوي، قوي» دەپ ءجۇر. مەن ەندى نەسىنە ايانايىن؟ اعىلشىن باي جۇمىستان ەرتەڭ شىعارىپ جىبەرسە دە، نارەنجىكتىڭ ازاپتاي قورلىعىنا قايتىپ شىدايىن؟..
«قايدا بارسام — ءبىر تەسىك، قالتامنىڭ ءتۇبى تەسىك!»
ءبارىبىر، باي نارەنجىكتىڭ قىلىعىن ماقۇلدايدى. نارەنجىكتەر — بايدىڭ يتارشىلارى...
ەندى، نارەنجىكپەن پارمەنىمىزشە بوقتاستىق...سول جەردە اڭداۋسىز تۇرعانىمدا جەلكەمنەن قويىپ كەپ جىبەرگەنى عوي الگى ءيتتىڭ... ەندى قايتەسىڭ؟.. ءوزىڭنىڭ كۇن ۇزىنعى بەينەتىڭدى كۇيدىرىپ جىبەردى جانە ءوزىڭدى ۇرادى...مەن دە شىقشىتتان پەرىپ كەپ جىبەردىم. اينالىپ، تالتىرەكتەپ كەتتى... قاسىمىزداعىلار جابىلىپ مەنىڭ قولىمدى ۇستاي بەردى، جۇلقىنىپ، بوسانىپ الىپ، ۇرايىن دەپ، قولىن كوتەرىپ كەلە جاتقان نارەنجىكتى ماڭدايدان تاعى ءبىر پەرىپ كەپ جىبەردىم. تىماقتاي بولىپ شالشىق جەرگە ۇشىپ ءتۇستى... قاسىمىزداعىلار نارەنجىكتى كوتەرىپ الدى. ءسۇيتىپ تۇرعاندا، ءبىزدىڭ شۇڭىمىزعا بىر-ەكى نارەنجىكپەن، جازۋشىمەن، الگى كۇللى جەر اسىن بيلەيتىن ۇلىعىمىز — شەگىر جەتىپ كەلدى. شەگىر تاپالتاقتاۋ اقسارى ورىس ەدى. قاندەن يت سياقتى. بارلىق جەر استىن بيلەيتىن، ءبارىمىزدىڭ ۇستىمىزدەن قارايتىن سول بولعاندىقتان،جانجالدىڭ ءمانىسىن سوعان ايتتىم... نارەنجىكتىڭ وشپەندىكپەن قيانات تۇرعانىن ايتتىم. ۇلىق قيانات كورگەن ماعان بولىسادى دەپ تۇرمىن... جوق، ۇلىق ويتپەدى!.. ۇلىق وزىمە كەپ اقىرىپ، ءوزىمدى جەپ قويا جازدادى. ەندى قايدا بارارىمدى بىلمەدىم!.. بايعا بارىپ ارىز قىلساڭ، ءبارىبىر، باي ءوزىنىڭ قالاپ قويعان يتارشىلارىنىڭ ءىسىن ماقۇلدايدى!.. كورگەن قورلىق، كورگەن جابىرشىلىگىمنىڭ وراساندىعىنان كوزىمنەن جاس ىتىپ-ىتىپ كەتتى...
شەگىردىڭ ماعان تەپسىنە جەكىرىپ تۇرعانىن ارقا تۇتىپ، ماسەن «نارەنجىك» تاعى دا ۇمتىلىپ كەپ، بەتىمە، كوزىمە قويىپ-قويىپ جىبەردى. كوزىمنىڭ وتى جارق ەتە ءتۇستى. ەندى «ءبىر كۇن ءولىپپىن، ءبىر كۇن تۋىپپىن» دەگەندەي، نە بولعانىمدى بىلمەي كەتتىم. مەن دە ۇمتىلدىم. ماسەندى مەن دە كوزگە، مۇرىنعا پەرىپ-پەرىپ جىبەردىم. ماسەن وكىرە قۇلادى... قاسىمىزدا تۇرعاندار اسىپ-ساسىپ، مەنى ۇستاماق بولىپ ءجۇر. بىرەۋلەر بىلدىرلاعان ماسەندى تۇرعىزىپ جاتىر. مەن ەندى، نە بولسا دا ءبىر سويقان بولدى توي دەپ، ءوزىمدى ۇستاتپاي، بالا كۇنگى شاپشاڭ. كەزىم توي، جۇلقىنىپ، بوسانىپ، تاعى دا ماسەن نارەنجىكتى پەرىپ كەتتىم. تاعى دا جاپىرلاپ ۇستاي بەرگەندە، ۇستاتپاي جۇلقىنىپ، تۋلاپ كەلىپ باجىلداپ، نە قىلارىن بىلمەي تۇرعان شەگىردى دە وندىرشەكتەن سالىپ جىبەردىم. تالتىرەكتەپ، اينالا بەرگەندە، وڭ اياعىممەن قاعىپ كەپ جىبەردىم. شەگىر دە قالپاقتاي ءتۇستى... ۇشىپ بارىپ، جەردە جاتقان بالعامدى الدىم. ۇستاۋعا كەلگەندەرگە بالعانى الا جۇگىرىپ، جايپاپ ۇستاتپادىم. سول كەزدە ءوزىم سول جەردەگىلەردىڭ بارىنە اقىرىپ، بىردەمە دەپ ءجۇرمىن. نە ايتىپ، نە قويعانىمدى ءقازىر ءوزىم دە بىلمەيمىن. تەك، وسى كۇنگە شەيىن ەسىمدە قالعانى: «ەندى ۇستايمىن دەپ كەلگەنىڭدى دە ولتىرەم، ءوزىم دە ولەمىن!» — دەپ، بالعانى جايقاي بەرىپپىن...
ءسويتىپ، ءوزىم دە توقتاماستان جونەلىپپىن...
جەر ۇستىندە دۇلەي بوران ەكەن
جۇگىرىپ، جىن قۋعانداي، ەسىنەن ايىرىلعان ادامشا، شاحتىدان شىقتىم...
جەر ۇستىنە، تىسقا شىقسام، كۇن دە كەشكىرىپ، جەر ءۇستى دە الاي-تۇلەي بولعان ەكەن. اسپان دا، جەر دە، اپپاق تۇلەي، استان-كەستەن بوران ەكەن. سول كۇنگى اۋانىڭ رايى دا ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن قالمايدى. اسپاندى قاپتاعان قالىڭ ۇشقىر قاراسۇر بۇلت، اپپاق قارمەن ارالاسىپ اپپاق جەرگە سالبىراپ تۇسكەن. تۇلەي بوران بۇرقىراپ، اپپاق قاردى تۇتەتىپ ەكپىندەپ ۇيتقي سوعىپ، جەردى باسقان بۇرىنعى قالىڭ قارمەن تاعى دا سابالاپ جاۋىپ تۇرعان قاردى، جىن مەن جىندى قۋعانداي، بىرىنە-بىرىن قوسىپ الەمەت قىلىپ جاتىر ەكەن. دولى بوران الاي-تۇلەي قىلىپ، اسپان مەن جەردى قوسىپ جىبەرگەندەي سۇراپىل قىلىپ تۇر ەكەن. ءدال سول بورانداي بوراندى مەن ءتىپتى ەشۋاقىتتا كورگەنىم جوق.جەردە،كوكتە اق تۇتەك،اق ايران، اق تۇلەي. كۇن كەشكىرگەندە اق تۇلەي قاراڭعىلانىپ، ءارى كۇڭگىرت تارتقان. سول جىل قار تىم قالىڭ تۇسكەن ەدى. جەر ءۇستىن باسقان اپپاق قالىڭ قار ساباپ، ءۇيىپ جايىپ سالعان اق ماقتاداي ەدى. ىسقىرىپ، ىزىلداپ،شۋلاپ،ۇيتقىپ،تۋلاپ سوققان دۇلەي-دولى داۋىل ۇلپىلدەپ، جايۋلى جاتقان قالىڭ اق ماقتانى ەندى استان-كەستەن قىلىپ ۇشىرىپ جاتىر. ءبىر قاردى ءبىر قارعا سوعىپ، بىت-بىت قىلىپ اسپانعا ۇشىرىپ، اسپاننان جەرگە قاراي سابالاپ جاۋىپ تۇرعان قارمەن قوسىپ، ۇيتقىتىپ اكەپ قايتادان جەرگە سوعادى. جەردەن قۋالاپ اق قاردى ويدان-ويعا، ىن-نەن-ىنگە، ىقتان-ىققا، تاساعا تىعادى... ەلۋ كادام جەردەگى نارسە، قارا-قۇرا، زاۋىت ۇيلەرى كورىنبەيدى... قاسىنداعى تاياۋ تۇرعان ۇيلەر عانا بۇلدىراپ كورىنەدى... جوپشەندى بورانداردا جاسىرىنبايتىن زاۋىتتىڭ بۋداقتاعان قارا قويۋ تۇتىندەرى،بيىك كوككە بويلاعان قارا مويىندارى دا كورىنبەدى... اق تۇلەي جانە ۇسكىرىك سۋىق ەكەن. لاي سۋعا سۇڭگىپ شىققان كىسىگە ۇقساپ سۇمەڭدەپ، جىلى، دىمقىل قورادان شىققان كوك جامباس قويشا ءۇستى-باسىمنان ساسىق بۋ بۇرقىراپ، جۇگىرىپ كازارما قايداسىڭ دەپ، سالىپ كەلەمىن. جاتاتىن ۇيلەرىمىز كازارما ۇزىن-ۇزىن بالشىق ۇيلەر. بوراننان كورىنبەيدى، كورىنبەسە دە ءجونى وسىلاي عوي دەپ، دەدەكتەپ كەلەمىن. سۋ كيىمدەرىم لەزدە مۇز بولىپ قاتا باستادى. تۇتەگەن قار سۋ كيىمدەرىمە جابىسىپ، شەگەندەي بولىپ ۇستاپ جاتىر. جيىرما-جيىرما بىردەگى كەزىم عوي، سۋىقتى، بوراندى ونشا ەلەيتىن ەمەسپىن... ءبىراق شاحتىدان شىعىپ، كازارماعا جۇگىرىسىمەن-اق جەر استىنداعى قىزۋىم، اشۋىم، كۇيىنگەنىم لەزدە باسىلا بەردى...
اقىرى، قويشى، كازارماعا كەلدىم. بايعا بارىپ ارىز قىلۋدان ەشبىر جاقسىلىق كۇتكەنىم جوق. بايدىڭ جايى بەلگىلى عوي...ەرتەڭىندە مەنى جۇمىستان شىعاردى...
Miنe، نارەنجىك پەن شەگىردى ساباعانىم وسىلاي ەدى... ەگەردە سول ساعاتتا بايدىڭ ءوزى وڭاشا قولىما تۇسسە، قۇداي بىلەدى، ەتىن جەيتىندەي ەدىم!..قانىن ۇرتتار ەدىم... كوزىمە قاندى جاستىڭ تولعانى سونداي ەدى، — دەدى ءازىمحان. مانادان بەرى ءۇن جوق، ءتۇن جوق، ءازىمحاننان كوزدەرىن الماي تىڭداپ وتىرعان جولداستارى ءازىمحان اڭگىمەسىن بىتىرگەندە ءبىر-اق قيمىلداستى... ءبارى دە جامىراپ، جامىراپ، جابىرلاسىپ ءسوز الىسا باستادى.
— ءتۇۋ،يت-اي!.. سونشا ۇمىتپاي جۇرەر مە ءبارىن...سونشا ۇمىتپاي جۇرەر مە ءبارىن!.. اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزادى. اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزدى...قولمەن ۇستاعانداي،قولمەن ۇستاعانداي! — دەدى ساتاي كۇلىپ. حاسەن دە كۇلىپ:
— شايتان-اي، ەرتەك ايتقانداي قىلىپ بۇلجىتپاي سويلەگەندە، اڭگىمەنى ءتىپتى وڭدەپ جىبەرەدى، — دەدى. بۇزاۋباق:
— ويپىر-وي! باتىر-اۋ، ءوزى دە ەرتەگىدەي اڭگىمە ەكەن... جيىرما-جيىرما بىردەگى كۇنى، ءتىپتى بالا كۇنى عوي... ا!.. تاماشا!.. بۇل دا جاسىنان، مەن قۇساپ، كورەشەكتى كورىپ باققان ەكەن، — دەدى.
حالكەن ىرجيىپ كۇلىپ وتىردى:
— ءازىمحان اڭگىمە ايتقاندا، ءوزى دە قۇددى كىتاپتان، نە ءبىر گازەتتەن اڭگىمە وقىعانداي قىلىپ ايتادى. ىلعي گازەت وقىپ ۇيرەنگەن. بۇل اڭگىمەلەردى ەزىنىڭ جازىپ قويعانىنان جاتقا ايتىپ وتىر، — دەدى.
اقساق بالا مەن گۇليا دا ءازىمحاننىڭ اڭگىمەسىنە تاماشالاي قۇلاقتارىن توسەپ، قادالا قاراسىپ وتىرعان ەدى. ەندى ولاردىڭ دا جۇزدەرى جايناسىپ، قوزعالىسىپ قالدى.
بۇزاۋباق ءازىمحانعا:
— ءسويتىپ، سول بەتىڭمەن زاۋىت جۇمىسىنان شىعىپ كەتتىڭ بە؟ — دەدى. حاسەن كۇلىپ:
— جوق، ءالى قىزىعى بار. ونىمەن ءازىمحان امان كەتپەيدى... ونى دا ايتسىن. ودان كەيىن نە بولعانىن دا ايتسايشى، ەي! — دەدى. ساتاي:
— ايتشى... قالدىرماي ايتشى... قالدىرماي ايتشى... — دەدى. ءازىمحان:
— ودان كەيىن الگى ماسەن يتپەن تاعى دا ءبىر سۇمداردىڭ ادام ايتقىسىز پالەسىمەن ءبىر جۇماداي كاتالوشكەدە وتىرىپ شىقتىم. ەت ءالى پىسپەگەن كورىنەدى، ونى دا ايتايىن ەندەشە... گۇليا، وتىڭدى قاعىستىرىپ قوي، ءبىراق ەندى قاتتى قايناتپا، باپپەن ءپىسسىن... اۋدارىستىرىپ ساپىرىپ قوي جانە الگى تۇزدىققا سارىمساعىڭدى تۋراۋدى ۇمىتپا! بۇزەكەڭ سارىمساقتى سورپانى جاقسى ىشەدى... ال بۇزەكەڭ سورپانى كوپ ىشسە، ساعان دا زيان بولمايدى، — دەدى قالجىڭداپ. گۇليا قالجىڭداپ:
— باقىرعا الاڭداماي، اڭگىمەڭدى جاقسىلاپ ايتا بەر، — دەدى. جولداستارى كۇلىسىپ:
— بۇزەكەڭ نەنى جاقسى كورەتىنىن دە، ەت ءپىسىرۋىن دە گۇليا ءوزى بىلەدى، ايت، ايت، ءالى ەت پىسكەن جوق، ءالى ەت پىسكەن جوق، — دەستى.
كاتالوشكەگە قالاي ءتۇسىپ شىقتى
ءازىمحان اڭگىمەنى تاعى سوزدى:
— قايىر، جارايدى ەندەشە، - دەپ الدى، — كاتالوشكەگە قالاي وتىرىپ شىققانىمدى ايتايىن. ۇشپىرلاردى تاپتاپ تۇراتىن ۇستا بار ەدى، ۇستانىڭ ءبىر سۇلۋ قىزى بار ەدى دەدىم عوي... بار پالە سول قىزى قۇرعىردىڭ كەسىرىنەن بولدى... قىزى قۇرعىر دا شىن سۇلۋ ەدى. اتى نۇريلا ەدى. جىگىتتىڭ بوزباس كۇنىندە سۇلۋ قىزى قۇرعىر ءوزى وتقا دا، سۋعا دا تۇسىرمەي مە!..شىنىندا سول قىزبەن تاۋىرلەۋ ەدىم. بىلايشا ايتقاندا، جۇمىستان شىقسام دا، زاۋىتتا اينالاقتاپ ءجۇرىپ، قىزعا جولىعىپ ءجۇردىم.
ماسەلەن نارەنجىك بار ونەرىن اياماي نۇريلاعا ءسوز سالىپ ءجۇردى. نۇريلا بەرىك قىز ەدى. بىلىق قىز ەمەس ەدى. قىز شىن جاقسى قىز ەدى. قىز كوڭىلىن ماسەنگە بەرمەدى. ماسەن ماعان بۇرىنعىدان دا بەتەر ورشىكتى.قىزعا دا ءتىسىن قايرادى، ماعان دا ءتىسىن قايرادى...
جارايدى...قايىر...
زاۋىتتا ءبىر ەكى-ۇش بۇزىق جىگىتتەر بار ەدى. ۇشەۋى دە جاس جىگىتتەر بولاتىن. بىرەۋى تىپتەن جاستاۋ،بالا جىگىت ەدى. ۇشەۋى دە جىلپوس، ەكەۋى ازىراق سول زاۋىتتا ورىسشا وقىعان، ال بىرەۋى سول زاۋىتتىڭ مىستىڭ ەرىتەتىن سپاس زاۋىتىندا ەداۋىر ورىسشا وقىعان ەدى. ال نىلدىدەن وقىعان ەكەۋى ورىسشانى شالا بىلەتىن ەدى. سپاستان وقىعانى ورىسشاعا ەداۋىر جەتىك، ءتىپتى سۋداي بولاتىن. بىلايشا ايتقاندا، ۇشەۋىنىڭ باسشىسى دا، بىلگىشى دە سول ەدى. ول ۋاقىتتا جانە قاشان دا بولسا، از عانا ورىسشا بىلەتەنىدەر بىزگە ۇساپ لاس بىلعايتىن اۋىر جۇمىسقا» كىرگەن بە؟.. وندايلار نە ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن قارايتىن نارەنجىك، نە ءبىزدى «اق اۋىز» قىلىپ جۇرەتىن ەسەپ جازۋشى، نە تابەلشيك، نە بايعا اعىلشىنعا پەريەۆودچيك — ءتىلماش، نە بىردەمە بولىپ جۇرەدى عوي... بۇلار ونداي ورىنداردا دا ءجوندى بولعان ەمەس. بۇلار كوبىنەسە ۋاق بىلىق-بۇزىقتىق، قارا ويىندارىمەن، جۋليكتىكپەن كاسىپ قىلىپ جۇرگەن قۋلار. بۇلار جانە ۇرلىق قىلعاندى قالتادان اقشا ۇرلاۋ،ءۇي اراسىنىڭ دۇنيەسىن ۇرلاۋمەن بولدى... ايتپەسە ۇرلىقتى جاقسىلاپ ىستەپ، جاقىنعا كەسىرلەرىن تيگىزبەي جۇرسە، وندا ءبىر ءسارى عوي...
وزدەرى ءبىر كەزدە قىزمەت قىلماق بولعاندا، كوبىنەسە اعىلشىن بايعا ءتىلماش بولىپ، تاعى دا سونداي جۇمىس قىلمايتىن ورىنداردا بولىپ، ءار ءتۇرلى ارامدىقتارى جۇرتقا ءبىلىنىپ قالعان سوڭ، ورىندارىنان شىعىپ قالعاندار ەدى. ورىندارىنان شىققانمەن، ارينە، سول زاۋىتتا جۇرەتىن. اقشا سالىپ كارتا وينايتىن. اراق ىشەتىن. قاي جەردە بۇزىقتىق بولدى دەسە، ىشىندە وسىلار جۇرەتىن.ارامدىق، جۋليكتىك قىلىپ، كارتا ويناپ، اڭقاۋ جۇمىسكەرلەردىڭ اقشالارىن ۇتىپ الاتىن. وزدەرى كيىمدى ءتاۋىر كيەتىن. ىلعي قارادان - قاراپ بوس جۇرەتىن بولعان سوڭ، زاۋىتتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن اينالدىراتىن. دومبىرا، سىرناي ۇيرەنبەك بولىپ بارىلداتاتىن، ناسىباي اتاتىن، شىلىم تارتاتىن. قىسقاسى، ەندى ناعىز جۋليك، الاياقتاردىڭ ءدال ءوزى. زاۋىتتاعى بەيباستاقتىق، بۇزىقتىق، جۋليكتىك، بىلىق-ۇرلىق، قۋلىق-سۇمدىق، الدىمەن وسىلاردان تارايتىن.
جارايدى... قايىر.
مىنە، ماسەن يت سول بۇزىق قۋاياقتاردى مەنىڭ سوڭىما سالدى. سوڭىما سالعاندا، الگى ۇستانىڭ قىزىن قورقىتىپ، سول رەتىندە سونىما سالدى... ال ءۇش قۋدىڭ بىرەۋى جەكپە-جەك كەز كەلسە، نە ءتىپتى، ەكەۋى-ۇشەۋى بىردەي كەزدەسىپ قالىپ، بىردەمە قىلماق بولسا، جالعىز ءوزىم-اق ۇرىپ جىعاتىنمىن. ءبىراق ول قۋلاردىڭ جاندارىندا پىشاق، مىلتىق جانە ەكى قاداقتىق، ءۇش قاداقتىڭ شويىن كىرلەر بولادى، سودان عانا ءقاۋىپ قىلامىن...
جەر استىندا جۇمىس قىلاتىن، مەنىمەن جاقىن ءۇش-تورت جاس جىگىتتەر بار ەدى. ءبارى دە مىقتى ەدى، ءبارى دە ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ جىگىتتەرى بولاتىن. مەن تۇندە جۇرگەندە، سولاردىڭ تۇنگى جۇمىسقا بارمايتىندارىمەن بىرگە جۇرەمىن...
جارايدى...
ءبىر كۇنى، سول جاقىن جولداسىمنىڭ ءبىرى، ءوزىمىزدىڭ سادەن دەگەنمەن تۇندە ۇستانىكىنە باردىق. ەل جاتقان كەز ەدى. قىز قورالارىنىڭ قاقپا ەسىگىن ىشىنەن اشىپ قويعان ەكەن. كىردىك. قوراعا كىرگەن سوڭ مەن ۇيگە ەندىم. سادەن مەنى ۇيگە كىرگىزىپ، قايتىپ كەتتى.
ۇستانىكى، ورتاسىن قازاندىق پەشپەن بولگەن، كىشكەنە ەكى بولمەلى، الاسالاۋ بالشىق ءۇي ەدى. اۋىز بولمەگە قاراعان قازاندىق جاعىندا ۇستانىڭ ءبىر جاقىنى قاتىنىمەن جاتاتىن. تورگى بولمە جاعىندا ۇستانىڭ ءوزى ايەلىمەن، بالا-شاعاسىمەن جاتاتىن. قىز ءتوساعاشتا جاتاتىن ەدى...
ءتوساعاشتا، قىزدىڭ قاسىندا، اقىرىن سىبىرلاسىپ، سويلەسىپ جاتتىق... ءبىراز سىبىرلاسىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىز.
— ۇيىقتاۋدان بۇرىن نە قىلدىڭ، سونى ايتشى! — دەدى حالكەن كۇلىپ. — حا-حا-حا-حا!
— ۋا، قىلقيعان موينىڭدى ۇرايىن، تىڭداي بەرسەيشى! — دەدى ءازىمحان. — اڭگىمەنى بولمەي وتىر، حالكەن!
جارايدى... ءبىر كەزدە، ەسىكتى بىرەۋدىڭ اشىپ-جاپقان دىبىسىمەن ويانىپ كەتتىم. قىز دا ويانىپ كەتتى. تىسقا شىعىپ جۇرگەن ۇستا بولار ما دەسەم، ول قاتىنىمەن ەكەۋى پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن... ەسىك جاقتاعى بولمەدە ۇستانىڭ ەنشىلەسى مەن ونىڭ قاتىنى دا پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر...
— ەندى كىم بولدى؟..
جۇرەگىم سەزىكتەنىپ، ءبىراز تىڭداپ جاتتىم... ءبىرازدان سوڭ قورانىڭ قاقپا ەسىگىنىڭ اشىلىپ، جابىلعان سىقىرى ەستىلدى... ەندى نە بولسا دا تۇرىپ، كيىنىپ كەتەيىن دەپ،ءتوساعاشتان ءتۇسىپ، كيىمدەرىمدى قاراسام، جوق ەكەن!.. ولاي-بۇلاي سيپالاپ قاراپ، تابا المادىم. بىرەۋ الىپ كەتكەن كيىم تابىلسىن با؟ ەندى قىز ەكەۋمىز ساستىق. ءا-اي، وسى الاياقتاردان كەلدى عوي دەپ ويلادىم...
نە قىلۋ كەرەك. قويشى، امالداپ، و قىپ، بۇ قىپ ۇستانىكىنەن امان-ەسەن جاتاعىما جەتتىم...
قايىر...
ەرتەڭىندە سادەننىڭ، جۇماتتىڭ كيىمدەرىنەن سەلبەسىپ اۋىسىپ كيدىم. ءبىراق كيىمىم جوعالدى دەپ جۇرتقا ايتۋعا، اشكەرە قىلۋعا بولمايدى.ۇيات!.. بىلدىرتپەي، الاياقتاردان زەرتتەمەك بولىپ وتىرمىز... كۇن تاعى دا بوران بولدى. ونىڭ ەرتەڭىندە ۇدايىمەن تاعى دا بوران بولدى... سول بوران كۇنى تۇندە اعىلشىن بايدىڭ دايار كيىم، سايمان ساتاتىن دۇكەنىنە ۇرى ءتۇسىپتى. ۇرىنى كۇزەتشى سەزىپ » قالىپ، پىركانشىككە حابار بەرىپ، پىركانشىك پەن كۇزەتشى كەلىپ، ۇستاي الماي قالىپتى. ءبىراق ۇرىنىڭ ءوز كيىمدەرى دۇكەندە قالىپتى... قازاق ەكەن... قالعان كيىمدەرى قازاقشا ەكەن... ۇرىنىڭ كيىمدەرىن قولىنا الىپ، ۋريادنيك دوزنانيە قىلىپ جاتىر دەپ ەسىتتىك...
بۇل - جۇمىسكەرلەرگە ءبىر اڭگىمە بولدى...
جارايدى...
مەن ۇيدەن شىقپاي وتىردىم. ەندى ونىڭ ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ توسەكتەن ەشكىم ءالى تۇرماعان كەزدە جاتاعىمىزعا ساۋسىلداپ، قاسىندا ءبىر ستراجنيگى بار جانە بىر-ەكى ورىس بار، زاۋىتتىڭ ۇرپەك شاشتى ۋريادنيگى قىلىشتارىن سۇيرەتىپ جەتىپ كەلدى. جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى... كازارمانىڭ ىشىندەگى جۇرت ءۇرپيىسىپ تۇر... ۋريادنيكتىڭ نىعاندا شەندەرى، جانىندا — قىلىشى بار. ءتۇسى قانداي سۋىق دەسەڭشى ءيتتىڭ! ۋريادنيك تۇرىپ:
— ءازىمحان تۇرىسبەكوۆ سەن بە؟ — دەدى.
— مەن، — دەدىم.
— تۇر، ويدا كيىن! — دەدى.
— تاقسىر، قايدا ءجۇر دەيسىڭ؟.. نە قىلدىم مەن؟ — دەدىم.
— نۋ، سويلەمە، سوباكا، تۇر جىلدام! — دەپ ۋريادنيك تەۋىپ-تەۋىپ قالدى.
— قۇداي-اۋ،مەن نە جازىپ ەدىم! — دەپپىن،ابدەن ەندى ولگەنىمنەن، ۋريادنيك ءيتتىڭ ءتۇسى سۋىق بولعان سوڭ تەككە تاياق جەرمىن دەپ تۇرمىن...
زىعىردانىم قايناپ ءتۇر، ىشىمنەن: «ە-ە، بۇل ەندى اناۋگۇنگى ماسەن مەن شەگىردىڭ لاڭى عوي، امال بارما؟ جازىعىم جوق ەدى»، دەپ، تەز كيىندىم. مەن كيىنىپ بولعان سوڭ ۋريادنيك قاسىنداعى ستراجنيككە جاتاعىمىزدى تالقانداتىپ تىنتكىزدى. بىرگە جاتقان جىگىتتەردەن جالعىز-اق بيجان دەگەن جىگىت بار ەدى. وزگەسى كۇندىزگى كەزەككە، جەر استىنا جۇمىسقا كەتىپ ەدى. جۇمىسقا كەتكەن جىگىتتەردى تەكسەرىپ سۇرادى... بيجانعا دا كيىن دەدى. بيجان:
— تاقسىر، مەنىڭ جازام نە؟ — دەدى.
— كيىن سويلەمەي!.. بىلەسىڭ جازاڭدى! — دەدى. ءسويتىپ، اقىرى قويشى، بيجان ەكەۋىمىزدى ۋريادنيك ايداپ اكەپ، كاتالوشكەسىنە قامادى دا تاستادى...
جارايدى... قايىر...
ازدان سوڭ مەنى ستراجنيك ۋريادنيكتىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى. ۋريادنيك ۇيىندە تۇرەگەپ ءجۇر ەكەن. بەشپەنتشەڭ، جالاڭباس، ءۇستى-باسى ساۋسىلداعان شەن. قانعا تويعان يت سياقتى، ءتۇسى سۋىق ءبىر يت ەدى... وسى جىلانشا ىسقىرادى! قۇددى شايانداي، شيكىل سارى، تىك مۇرت... نەكولايدىڭ زامانىنداعى ۇلىقتاردىڭ ءتۇسى سۋىق، سۇستى بولۋشى ەدى عوي... مەن ۇيىنە ەنگەنىمدە جىلانشا قارادى. ۇستەلىنىڭ قاسىنا كەلدى. قاراسام، ۇستەلىنىڭ ۇستىندە مەنىڭ جوعالعان كيىمدەرىم جاتىر ەكەن!.. كوك شۇبەرەكپەن تىستاعان قوڭىر ەلتىرى تىماعىم، تىبەن كۇپىم، ەسكىلەۋ ساپتاما ەتىگىم... ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزە قويدىم. ۋريادنيك:
— ءازىمحان تۇرىسبەكوۆ!.. مىنا كيىمدەردى تانيسىڭ با؟ — دەدى.
— تانيمىن، — دەدىم.
— بۇل كىمدىكى؟ — دەدى.
— مەنىكى، — دەدىم.
— بۇل كيىمدەرىڭدى قايدا تاستاپ كەتىپ ەدىڭ؟ — دەدى.
— تاقسىر، ەكى-ۇش كۇن بولدى، ۇرلاتىپ ەدىم! — دەدىم.
ۋريادنيك قازاقشا سۋداي ەدى. تاعى دا اقىردى... ايتقان سوزدەرى مىناداي:
— سەن وتىرىك سويلەمە!.. بايدىڭ كيىم ساتاتىن دۇكەنىنە الدىڭعى كۇنى، بوران كۇنى تۇندە كەلىپ، قۇلپىن اشىپ ءتۇسىپسىڭ... كۇزەتشى مەن پىركانشىك سەنى ۇستاي الماي قالىپتى. سەنىڭ قاسىڭدا تاعى دا ەكى كىسى بولىپتى. ولاردىڭ بىرەۋى سەنىمەن بىرگە دۇكەنگە كىرىپتى دە، ءبىرى سىرتتا تۇرىپتى. دۇكەننىڭ تەرەزەسىنىڭ ءبىر كوزىن سىندىرىپ، سودان نارسە الىپ تۇرىپتى... بارلىعى 500 سومدىق نارسە الىپ كەتىپسىڭدەر، مىنا كيىمدەرىڭدى اعاشقا كيگىزىپ، كىسى قىلىپ قويىپسىڭ. كۇزەتشى مەن پىركانشىك ەسىكتەن كەلگەندە، مىنا سەنىڭ، ادام تارىزدەنىپ تۇكپىردە تىعىلىپ تۇرعان كيىمدەرىڭدى كiسi دەپ الدانىپ قالىپتى. قۋىرشاق قىلىپ قويعان سەنىڭ كيىمىڭدى كىسى دەپ كەلىپ ۇستاعانداردا، سەندەر بوساعادا جاسىرىنىپ تۇرىپ،شىعىپ كەتىپسىڭدەر. سونىڭ ءبارىن ىستەگەن سەن... سەنى بۇزىق ادام دەيدى. اناۋ كۇنى جانجال قىلىپ،جۇمىستان دا سول سەبەپتى شىعىپ قالىپسىڭ... سەن ۇرلادىڭ، ونان دا شىنىڭدى ايت، — دەدى.
مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم!.. اۋزىم اڭقايىپ، تىڭداپپىن دا تۇرىپپىن... ساسقانىمنان:
— ويپىرىم-اي، بۇل نە دەگەن سۇمدىق!.. — دەپپىن.
ۇشىپ كوككە، ۇشىپ جەرگە ءتۇسىپ،دۇكەنگە تۇسكەنمەن ەمەس ەكەنىمدى ايتتىم...
ۋريادنيك پالەنى موينىما مولدىرەتىپ سالا بەردى. مەن اقتىعىمدى ايتىپ قۇر بەزەكتەي بەردىم... ءتىپتى بولماعان سوڭ كيىمدەرىمنىڭ قالاي جوعالعانىن، قاي جەردە جوعالعانىن ايتىپ، ۇستانىڭ قىزىن كۋا قىلدىم. سادەندى كۋا قىلدىم. باسقا دا جاقىن سىرلاس جىگىتتەردى كۋا قىلدىم. ماسەن نارەنجىكتىڭ وشتىگىن ايتىم. ماسەننىڭ مەنىڭ سوڭىما، الگى جۋليك الاياقتاردى سالىپ جۇرگەنىن، بۇل پالەنىڭ سولاردان كەلگەن پالە ەكەندىگىن ايتتىم.
ءبىراق ۋريادنيك بولمادى .موينىما مىندىرە سويلەيدى. اقىرىندا مەنىڭ ايتقان سوزدەرىمدى قاعازىنا جازدى-جازدى دا، قول قويدىرىپ، مەنى قايتادان ايداتىپ كاتالوشكەسىنە جىبەردى. ستراجنيگى مەنى كاتالوشكەسىنە قايتا الىپ كەلىپ جاۋىپ، بيجاندى ەرتىپ اكەتتى. ءبىرازدان سوڭ بيجاندى دا كايتىپ اكەپ جاۋىپ تاستادى. بيجان دا ابدەن دال بولىپ وتىردى. تۇندە ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە سادەندى دە اكەپ قامادى.
ءسويتىپ، اتپاي-شاپپاي كاتالوشكەدە جاتتىق. بىرەۋدى بىرەۋگە اتىستىرىپ بۇزىقتىقتى كاسىپ قىلىپ جۇرگەن، دۇكەنگە ءتۇسىپ نارسە ۇرلاعان الاياقتار جاقسى كىسى بولىپ، كۇلىپ-ويناپ، اراق ءىشىپ سايران سالىپ ءجۇردى.
جارايدى... قايىر...
اقىرى قويشى، ۇستانىڭ قىزىنىڭ جانە باسقا دا مەنىمەن . سىرلاس جىگىتتەردەن جاۋاپ الىپ، تاعى دا بىرنەشە ادامنان جاۋاپ الىپ، ءبىر جۇمادان سوڭ ءبىزدى بوساتتى...
— Mءىنe، اڭگىمە وسى! — دەدى ءازىمحان.
— باتىر-اۋ، ەندى دۇكەنگە تۇسكەن ۇرىلار كىم بولىپ شىقتى؟ دۇكەنگە تۇسكەن ۇرىلار كىم بولىپ شىقتى؟.. — دەپ جاپىرلاسىپ سۇراستى ءازىمحاننان جولداستارى.
دۇكەنگە تۇسكەن، ارينە، الگى الاياقتار ەكەن. زاۋىتتاعى بۇكىل قازاق جۇمىسكەرلەرى جانە بارلىق سول زاۋىتتاعى كاسىپ قىلىپ وتىرعان جاي قازاقتاردىڭ ءبارى الگى قۋلاردىڭ مۇنىسىن وسىنداي اڭگىمە قىلىپ ءجۇردى. ول قۋلاردىڭ دۇكەنگە تۇسكەنىن دە، باسقا قىلمىستارىن دا اڭگىمە قىلىپ ايتىسىپ ءجۇردى. ءبىراق ارام يتتەردى ۇستاپ كاتالوشكەگە جاپقان جوق. جاپپاق تۇگىل، ۋريادنيكتىڭ تاراسوۆ دەگەن ستراجنيگى سولاردىڭ ايتقانىن قىلدى. سولارمەن بىرگە اراق ءىشىپ ءجۇردى... — دەدى ءازىمحان.
تاعى دا جامىراسىپ، جولداستارى ءازىمحاننىڭ اڭگىمەسىن ءسوز قىلدى. ساتاي كۇلىپ:
— ءتۇۋ، اباقتىدا ءتىپتى تەككە وتىرىپ قالا جازداپسىڭ عوي. بوق باسىندا پودسۋد كەتە جازداپسىڭ عوي... پودسۋد كەتە جازداپسىڭ عوي!.. — دەدى. حاسەن كۇلىپ:
— ايتەۋىر، ءاۋپىرىم دەپ امان قالعان عوي، ايتپەسە الگى قۋلاردىڭ ناقاقتان-ناقاق جاپقان پالەسىمەن، ەسەبى، ءىلىنىپ كەتۋى دە مۇمكىن عوي!.. — دەدى. بۇزاۋباق:
— باتىر-اۋ، سول ادامدار ءقازىر بار ما ەكەن؟.. بار بولسا، ءالى وسى كۇنگە شەيىن بىردەمەگە ىلىكپەي ءجۇر مە ەكەن؟ — دەدى. ءازىمحان:
— الگى، قۋلار ما؟.. ول قۋلاردىڭ ءبىرى ءولدى بىلەم. ورىسشانى شالا بىلەتىن بىرەۋى، ەكەۋى كازىر بار. بار بولعاندا، ەكەۋى ءتىپتى ءبىر ۇلكەن ورىنداردا جۇرسە كەرەك، — دەدى. بۇزاۋباق:
— ۋاي، باتىر-اۋ، ەكەۋى كازىر ۇلكەن ورىندا ءجۇر دەيسىڭ بە؟ تاماشا ەكەن!.. سولاردى بىلە تۇرا ورىنعا قويا ما ەكەن، جوق، بىلمەي قويا ما ەكەن؟.. — دەدى. ءازىمحان:
— ويباي، نەگە بىلە تۇرا قويسىن!.. قايدان ءبىلسىن؟.. وزدەرى ورىسشا بىلەدى. وزدەرى زالىم، ساياسات بىلەدى... ولار ءار نارسەگە شەبەر عوي... كەشەگى ميليسيا بولىپ جۇرگەن قۋدىڭ قانداي ادام ەكەنىن كورگەن جوقسىڭ با؟.. ولاردى قايدان بىلەسىڭ!..
اناۋ كۇنى، سەزگە بارىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ سول ءنىلدىنىڭ بۇرىنعى ءبىر جۇمىسكەرىنە جولىقتىم. ول دا «كوردىم، ۇلكەن ورىندا ەكەن»، — دەپ، كۇلىپ بارادى. جانە ءوزى «بادىراقپىن، جۇمىسكەرمىن» دەپ ايتادى ەكەن، دەيدى.
سونسىن، ول قۋدىڭ شىنىندا قانداي ادام ەكەنىن بۇرىن سىرىن بىلمەگەن ادامدار قايدان ءبىلسىن!.. — دەدى ءازىمحان.
جۇمىسكەرلەر باستارىن شايقاسىپ، ونى ءبىراز اڭگىمە قىلدى. حاسەن:
— ءقازىر جۇمىسكەرلەردىڭ ءقادىرى ارتىق بولعانعا، سونداي قۋلار وسى جانىن سالىپ، جىلپىلداتىپ ءجۇرىپ، «بۇرىن جۇمىس قىلعان جۇمىسكەر» دەگەن كۋالىك قاعازدى زاۋىتتان قالاي قىلسا دا ەبىن تاۋىپ الىپ شىعادى بىلەم وسى. ءقازىر مەن تاعى دا بىر-ەكى وسىنداي ادامداردى بىلەمىن... — دەدى.
— ولارىڭ كىمدەر، ءاي مەن بىلەم بە ولاردى؟.. — دەدى حالكەن.
— سەن دە بىلەتىن شىعارسىڭ، ونسوڭ حاسەن دە جاقسى ءبىلۋى كەرەك! — دەدى ءازىمحان.
— بۇرىنعى جىلى ەلدە جۇرگەنىمىزدە، جازدىگۇنى ءبىزدىڭ ەلگە ەكەۋى دە ۇلىق بولىپ كەلدى عوي! دەدi حاسەن.
— ۋاي، بۇرىنعى جىلعى، الگى «بۇيرا جالمىن» دەپ كەلىپ، الگى جۋانىشبايدىڭ قىزىمەن توبەلەسىپ،تاياق جەيتىن انا ءبىر قۋ ەمەس پە، سول جۋانشىبايدىڭ .قىزى تەپكىلەيتىن «بۇيرا جال» ەمەس پە؟ — دەدى ساتاي...
ءازىمحان مەن حاسەن ساقىلداپ كۇلدى.
— جو-و-ق. جۋانىشبايدىڭ قىزى سابايتىن يت — ول ءبىر باسقا نەمە عوي، ەلگە بۇيروجالىپتىڭ پولنەموسينى — وكىلى بولىپ كەلگەن عوي ول، جۇرتتىڭ كوبى تەك «بۇيرا جال» دەيتىن ەدى توي. ول دا ءبىر بۇزىق يت ەدى. انالار باسقا، — دەدى ءازىمحان.
— ءا-ا، ءا-ا، ەندى كىم، ەندى كىم؟.. الگى «اساۋباي اكىم» بولدىم دەپ، ەلدەن اقشا جيناپ اكەتەتىن الگى انا ءبىر سارى سومكەلى قۋ شىعار ولارىڭ؟ - دەدى ساتاي
ءازىمحان تاعى دا كۇلدى.
— وسى ساتەكەڭ ءسوزدى وزگەرتىپ الا قويادى، ءاي! «وسوۆياحيم» دەگەن ءسوزدى ەستىپ، ءبىلىپ جۇرسە دە جانە وسىندا سوعان مۇشە بولىپ جۇرگەن ادامداردى كورىپ جۇرسە دە، «اساۋباي اكىم» دەيدى، - دەدى.
ءبارى كۇلدى.
— ە، ەندى قالاي،ەندى قالاي ەدى؟ءبارىبىر ەمەس پە؟.. ءبارىبىر ەمەس پە؟ - دەدى ساتاي.
— ءبارىبىر بولسا، اساۋباي اكىم»، «ءابىل اكىم» دەپ سويلەرسىڭ، «ءبارىبىر» ءسوز جاقسىلىققا سوقپايدى... انا جىلى، بالاپاننىڭ كەلىنىن وياتام دەپ، ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىرمەي، «ءبارىبىر» دەپ، جابىعىنان ءتۇسىپ، قايتادان شىعا الماي قالىپ، بالاپاننىڭ اقساق قاتىننىڭ قولىنا ءتۇسىپ تاياق جەگەنىڭ — سول «ءبارىبىر» دەگەننىڭ كەسىرى ەمەس پە ەدى؟ — دەدى ءازىمحان ساتايدى كەلەمەج قىلىپ.
وت باسىنداعىلاردىڭ ءبارى دە كۇلدى...
— ءوي، اقىماق، ەي، اقىماق!.. نە دەيدى، قويمايدى ەكەن قايداعى وتىرىكتى ايتىپ! — دەدى ساتاي.
ءبارى تاعى دا كۇلدى.
حالكەن باقىرداعى ەتتى كورىپ:
— مىناۋ ەت ءجيدىپ قالىپتى، — دەدى. گۇليا مەن اقساق بالا ەتتى ءتۇسىردى.
ساۋلەلى تۇندە
جۇمىسكەرلەر ەت جەپ بولعان كەزدە، جارتىلانىپ تۋعان اي ارقان بويى كوتەرىلگەن ەدى. اسپاندا ءالى دە ءبىر شۇيكەدەي بۇلت جوق. ءۇن جەتپەس بيىككە جايىلعان جاسىل تورعىنداي اسپاندا بىرداي بولىپ شاشىلعان سانسىز جۇلدىز ءالى دە جالتىراپ، قارا جەرگە التىن نۇرىن توگەدى. ەرتەدەگى سيقىرلى ءشاھاردىڭ قاراڭعى تۇندەگى الىستان جالتىراعان سانسىز كوپ شامدارىنداي جالتىرايدى. جۇلدىزداردىڭ گاۋھارشا ويناعان قىزىلدى-جاسىل، اپپاق ساۋلەلەرى جارتىلانعان اي ساۋلەسىمەن قوسىلىپ، ءموپ-مولدىر شىق باسقان قاراكوك جەردى ماناعىدان دا بەتەر جالتىراتقان. كازىرگى اسپان — التىن جۇلدىزدارمەن ساندەگەن بيىك ساۋلەتتى كوك كۇمبەز ءتارىزدى. كوككە ارقان بويى كوتەرىلگەن، جارتىلانعان التىن اي ساۋلەتتى كوك كۇمبەزدىڭ التىن ايشىعى ءتارىزدى...
سول كەزدە جۇمىسكەر ۇيشىكتەرىنىڭ كوبى-اق تىنىشتانىپ ۇيقىعا كەتكەن ەدى. تەك بىرەن-ساران ۇيشىكتەردىڭ ماڭدارىندا السىرەگەن وتتار عانا جىلتىراپ كورىنىپ، اقىرىن كۇڭكىلدەگەن دىبىستار عانا ەستىلەتىن ەدى.
حاسەن، ساتاي، ءازىمحان، حالكەندەر اقىرىن سويلەسىپ، كۇركەلەرىنە كىرىپ، جاتۋعا توسەكتەرىن ىڭعايلادى. ولاردىڭ، ۇيشىكتەرى مەن بۇزاۋباقتىڭ ۇيشىگىنىڭ اراسى جيىرما قادامداي عانا ەدى.
بۇزاۋباقتار دا جاتۋعا قام قىلدى...
ءدال وسى كەزدە «ازات» جاقتان وتاربانىڭ، اقىرعان داۋىسى شىقتى. جەلسىز تۇندەگى ءۇنسىز اۋانى قاق جارىپ اقىرعان وتاربانىڭ، داۋىسى جۇمساق، ادەمى تىنىق تۇندە ماۋجىراعان، قالعىعان توڭىرەكتى سەلك ەتكىزدى. كەلە جاتقان وتاربانىڭ اقىرىپ، ارقىراعان داۋىسى توڭىرەكتى جاڭعىرىقتىرىپ، ءۇنسىز تىنىق اۋانى قوزعاپ، قالتىراتىپ جىبەردى. وتاربانىڭ جىلدام جاقىنداپ، دۇرسىلدەپ كەلە جاتقان ءدۇبىرى ەستىلدى. وتاربا دۇرسىلدەپ، اسىعىپ، ەنتىگىپ ەكى كوزى جايناپ، قىپ-قىزىل وت شاشىپ بەلەستەن لەزدە شىعا كەلدى، ءالى دە جاتپاعان جۇمىسكەرلەر تۇرەگەپ، كۇركەلەرىنەن شىعا-شىعا قاراستى. وتاربا بەلەستەن اسىپ ۇدەرە شاپقان قارا ايعىرداي دۇرسىلدەپ، ەنتىگە پىسىلداپ دەم الىپ، ەكى كوزى جارقىراپ، بۋداقتاعان قاپ-قارا ءتۇتىنى قارا ايعىردىڭ شۇبالعان قويۋ جالبىر جالىنداي بۇرقىراپ، جەر سوعىپ بۇراڭداي شاۋىپ جەتىپ كەلدى. ەكپىندى بايگە قارا ايعىر تىركەلگەن اربالاردى سۇيرەپ، شۇباتىلىپ، توقتاماي قاراقشىدان وتە شىققانداي گۇرسىلدەپ كەلىپ تەمىر دەنەلى الىپشا وتە بەردى. حاسەندەردىڭ ۇيشىكتەرى تەمىر جولعا تاياۋلاۋ بولعاندىقتان ولاردىڭ جانىنا كەلىنشەگى جانە اقساق بالا مەن بۇزاۋباقتار كەلدى. گۇرسىلدەپ وتە بەرگەن وتارباعا ءبارى قاتارلاسىپ قاراپ تۇردى. ساتاي وتارباعا قاراپ تۇرىپ:
— وي، شىركىن، قارا ايعىر-وي! شىركىن، قارا ايعىر-وي!.. سۇيرەگەن ەكەن تالايدى... سۇيرەگەن ەكەن!.. — دەدى.
— يا، سۇيرەگەن ەكەن باتىرىڭ!.. بۇل ەندى ەرتەڭ كۇندىز قايتا وتەدى عوي؟ - دەدى بۇزاۋباق.
حاسەن ەسىنەپ:
— يا، ەرتەڭ تۇستە قايتا وتەدى... — دەدى.
وسى نەشە ۆاگونمەن ارتىلسا تارتا المايدى ەكەن؟ — دەدى حالكەن.
ءازىمحان كەرىلىپ، داۋىسىن سوزىپ:
— تالايدى اكەتىپ بارادى-اۋ، ءا-ا؟.. — دەدى. حالكەن: يا، تالاي ادامدى سۇيرەپ بارادى توي، — دەدى. جىگىتتەرگە قاراپ قويىپ، گۇليا اقساق بالاعا ويناپ:
— وسى اراعا توقتاسا ءمىنىپ كەتەر ەدىم مەن! — دەدى. اقساق بالا قالجىڭداپ:
— بار، جۇگىر سوڭىنان، بار!.. — دەدى. ساتاي قالجىڭداپ، گۇلياعا قارادى:
— گۇليا، نەمەنە، وتارباعا ءمىنىپ كەتكىڭ كەلدى مە؟ كەتىپ-اق قالسايشى، كازىر ايەلگە بوستاندىق قوي، ايەلگە بوستاندىق قوي!.. بۇزاۋباق ءوزى تاعى دا ءبىر قاتىن الار! — دەدى.
بۇزاۋباق كۇلىپ، قاتىنىنا:
— يا، بارا عوي، وتارباتاعا ءمىنىپ كەتكىڭ كەلسە،توقتاعان جەرىنەن مىنەسىڭ! — دەدى. گۇليا كۇلىڭكىرەدى.
— كەتسە، نەسى بار دەيسىڭ؟ كەتسەم، كەتەرمىن دە قالارمىن!.. كازىر كىمگە بولسا دا بوستاندىق ەمەس پە!.. — دەدى.
ءازىمحان قالجىڭداپ:
— ە، سەنى ءبىز جىبەرەمىز بە بوستاندىق ەكەن دەپ؟.. — دەدى.
گۇليا كۇلىڭكىرەپ يىعىن تەڭسەلتتى:
— ەر بولساڭدار، جىبەرمەسسىڭدەر!..
— ءوي، مىناۋ قور قىلماسا يگى ەدى!.. ءوي، بۇزاۋباق-اۋ، مىنا گۇليا نە دەيدى؟! — دەسىپ، جىگىتتەر قالجىڭداپ كۇلىستى...
وتاربا گۇرسىلدەپ شۇبالىپ، اجداھاشا يرەڭدەپ ءوتىپ، اسىپ كەتتى...
جۇمىسكەرلەر ەسىنەپ، ۇيشىكتەرىنە كىرىپ جاتىستى... جۇمىسكەرلەردىڭ، جاتاقتارى، توڭىرەك، ەندى تەگىس تىنىشتىققا، ءتاتتى ۇيقىعا كىرىستى...
ءازىمحان ءبىراز ۇيىقتاي الماي جاتتى. ويىنا، قيالىنا الدەنەلەر كەلىپ ۇيىقتاتپادى. شۇبالعان، وتكەن كۇندەردە بولعان ءتۇرلى ىستەردىڭ كوبى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ساعىمشا بۇلدىراپ تىزبەكتەلىپ ءازىمحاننىڭ قيالىنان، كوزىنىڭ الدىنان ءوتىپ جاتقانداي بولدى. جاستىقتا كەز بولعان تالاي وقيعالار ەسىنە ءتۇسىپ ءازىمحاننىڭ ويىنىڭ، قيالىنىڭ تۇكپىرىندەگى ەسكى قويمالارىن اقتارعانداي بولدى. جاستىقتاعى وتكەن كۇندەردىڭ تالاي كەزەڭدەرىندە كەز بولعان، وزىنە ۇناعان بۇرالعان سۇلۋ قىزدار، قىردىڭ كيىگىنشە ويناعان قاراكوز كەلىنشەكتەر ەسىنە ءتۇسىپ، ولارمەن ارالاسىپ، قيالىمەن نەشە ءتۇرلى جۇمىستار جاسادى. قيال بىردەن-بىرگە كوشىپ، قيالىنداعى «جۇلدىز كوزدى، اي ماڭدايلى» سۇلۋعا كەلىپ تىرەلدى.
— ءا، سونىڭ ءوزى، ءسىرا، وسى گۇليا ەمەس پە ەكەن؟ — دەدى ىشىنەن.
بۇزاۋباقتىڭ كەلىنشەگى — «جۇلدىز كوزدى» گۇليا.
كورگەن جەردە-اق گۇليا ءازىمحاننىڭ كوڭىلىنە ۇناي كەتكەن... گۇليا سۇلۋ... گۇليا ولاي-بۇلاي عانا ادەمىشە كەلىنشەك ەمەس، ايتا قالعانداي سۇلۋ. سىمباتتى، كوركەم، كەلىستى سۇلۋ. بۇزاۋباققا سايما-ساي ەمەس، بۇزاۋباق سۇلۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ادام. وعان تەك قاتىن بولسا بولدى. گۇليا سولقىلداعان كوك ءورىم شىبىقتاي. كوكورايداعى بالبىراعان، قىزعالداق گۇلىندەي جايناعان ايەل. ءوزى سوزگە دە ۇستا. قالجىڭنىڭ نەشە تۇرىنە جەتىك. قاس پەن قاباقتىڭ قۇبىلىسىنان ادامنىڭ ىشكى ويىن سەزىپ وتىرادى. گۇليا ءازىمحانعا وتە ۇنايتىن. ۇنايتىنىن ءوزى دە بىلەتىن. ءازىمحان دا گۇلكەنگە ۇنايتىن. ۇنايتىنىن ءازىمحاننىڭ دا ءىشى سەزەتىن... گۇليانىڭ زەرەكتىگىنە، تەك كوزقاراسپەن تانا ىشتەگىنى سەزەتىندىگىنە ءازىمحان تاڭ قالاتىن. جارلىنىڭ قىزى، جاسىنان ەشتەڭە كورمەگەن، جاسىنان ءبىر جارلىعا قاتىن بولعان جاس ايەلدىڭ مۇنداي زەرەك، مۇنداي سەزگىش، مۇنداي سىناعىش بولۋىنا ءازىمحان تاڭ بولۋشى ەدى. ءبىراق ءازىمحان ءوزىن-وزى بەرىك ۇستاپ، جولداستىق شەگىنەن اتتاماسقا بەكىنىپ ءجۇرۋشى ەدى. «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا»، «اتاڭ دا بولسا ءبىر جولداس» دەگەن ماقالداردى ءازىمحان بەرىك ۇستاۋشى ەدى. ءبىراق سۇلۋ، كوركەم ايەلدىڭ، ارباۋى ءازىمحاندى قىزىقتىرىپ، تولقىتا بەرۋشى ەدى. دوپ-دوڭگەلەك، ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىق قارا كەزدىڭ ەرتەدەگى «سيقىرلى ايناداي» جالت ەتىپ قاراپ قالىپ توڭكەرىلىپ كەتكەنى ءازىمحاندى تىلسىممەن ازعىرعانداي ازدىرىپ، ەرىگەن قورعاسىنداي بالقىتىپ، سىناپتاي تولقىتىپ تاستاۋشى ەدى. ءبىراق قان لەپىرىپ، لوبلىعان جۇرەكتىڭ تىلەگىن نوقتالاعان جولبارىستاي، تەمىر قايراتپەن نوقتالاپ بەكىتىپ قويۋشى ەدى. گۇليانى ەلەمەۋگە، ويلاماۋعا تىرىسۋشى ەدى.
ءبىراق بۇگىن توسەككە جاتقان سوڭ، وتكەن كۇندەردى شارلاعان ۇشقىر قيال تاتى دا گۇلكەنگە كەلىپ تىرەلدى...
ءازىمحان ۇيىقتاۋعا تىرىسىپ، ەكى-ۇش اۋناپ جاتتى... ءبىراق ۇيقى كەلمەدى. ۇيقى ابدەن اشىلىپ الدى... شارلاعان قيال شارشامايدى، گۇليا ءازىمحاننىڭ كوز الدىنا كەلە بەردى.
جۇرەك لىپىلداپ اسىعا سوعۋدان تىنىشتىقتاعى قالپىنا اۋمايدى. دەنە قىزىڭقىراپ الدى. ءبىرسىپىرا جاتىپ، بەيمازا بولىپ، ءازىمحان تىسقا شىقتى.
تاڭ الدىندا
تاڭ اق تاڭلاق، بولىپ سارعايىپ، تالاۋرانىپ اتىپ قالعان ەكەن. جەر-دۇنيە ازىراق بوزارىڭقى تارتا باستاعان. كوكتەگى قۇلپىرىپ ويناعان جۇلدىزداردىڭ دا جانعان ساۋلەلەرى ماناعىدان گورى سولعىنداڭقىراعان. تاقىر جەرگە باسقان ۇلكەن اتتىڭ ىزىندەي جارتىلانعان التىن اي كوككە ورلەگەن. جەر-دۇنيە تاڭ سالقىنىنداعى ماۋجىراعان ءتاتتى ۇيقىنىڭ مۇنارىنا باتقان. جۇمىسكەرلەردىڭ، ۇيشىكتەرى دە تىم-تىرىس تەرەڭ ءتاتتى ۇيقىعا شومعان. ءازىمحان جالاڭ باس، شاپانىن جامىلىپ، جالاڭ اياق تىسقا شىعىپ قاقىرىندى. دەنەسىن سالقىنداتىپ ءجۇردى. بۇزاۋباقتىڭ ارباسىنىڭ قاسىنا كەلدى. اربانىڭ قاسىندا جاتقان سيىرلار تۇرەگەلدى. ءازىمحان ءجۇردى، قيىرعا، كوككە قاراپ تۇردى. تاڭ الدىنداعى مۇنار مەن قالعىعان كوكشەتاۋدىڭ بيىگىنىڭ باسىنا قاراپ تۇردى.
سول كەزدە بۇزاۋباكتىڭ كۇركەسىنەن بىرەۋ شىتا كەلدى. ءازىمحان، بۇزاۋعا جاناسقان سيىردى ايداعان بولا قويدى. جالاڭ باس، شاپان جامىلىپ تىسقا شىققان گۇليا ەكەن.
و دا اربانىڭ قاسىنا، بۇزاۋلارعا كەلدى. جارتى عانا مينۋتتاي ءازىمحان مەن گۇليا بىر-بىرىنە قاراسىپ تۇرىستى.
ءازىمحان اقىرىنداۋ:
— مىنا بۇزاۋلارىن ەمىپ جاتىر ەكەن... — دەدى.
گۇليا:
— ءوزىم دە ۇيىقتاي الماي جاتقان ەدىم، مانادان الان بولىپ... بالا مەن، بۇزەكەڭ ءتىپتى ۇيقىدان باس كوتەرمەيدى. ەتتەرىنەن ەت كەسىپ الساڭ دا ءمىز باعاتىن ەمەس... — دەدى.
ءازىمحان كۇلىڭكىرەگەن بولدى:
— ءتىپتى قاتتى ۇيىقتايدى-اۋ وزدەرى... سەن تىسقا شىتىپ جۇرگەندە دە ويانباس، ءا؟.. — دەدى.
گۇليا:
— ەكەۋىن دە،ءتىپتى جۇلمالاپ جاتساڭ دا،تىرپ ەتپەيدى... ۇيقىدان باسقانى نە قىلسىن!.. — دەدى.
ءازىمحان:
— ە، ءقايتسىن، وسىنداي ادەمى تۇندە ۇيقىدان باسقا نە بار؟.. — دەدى.
گۇليا:
— ۇيقى ادامنىڭ دۇشپانى ەمەس پە؟ «ۇيقتاعاندى ۇيقى الادى، ۇيىقتاماعاندى جىلقى الادى» دەگەن بار ەمەس پە؟ ۇيقى جاقسى بولسا، ءوزىڭ نەگە ۇيىقتاماي ءجۇرسىڭ؟.. — دەدى.
ءازىمحان كۇلىڭكىرەپ:
— مەن اربا سىقىرلاپ جاتقان سوڭ، بۇزاۋ ەمىپ جاتىر عوي دەپ شىعىپ ەدىم... شىققانىم جاقسى بولعان جوق پا، سيىرىڭدى ەمىزبەي ايدادىم... — دەدى.
گۇليا كۇلىڭكىرەپ:
— سيىر ايداۋعا ۇيقىڭ سەرگەك ەكەن؟ — دەدى.
ءازىمحان وعان ەندى تەز جاۋاپ بەرە المادى. ىشىنەن: «قوي ەندى، تەز ۇيشىككە كىرىپ جاتۋ كەرەك» دەپ، وزىنە-وزى اقىل بەردى... گۇليا ءازىمحاننىڭ ىشىنەن ويلاپ تۇرعان ويىن سەزگەندەي، ءازىمحانعا ءتىپتى جاقىن تايانىپ، ءتۇپسىز تەرەڭ دوپ-دوڭگەلەك قارا كوزىمەن مولدىرەي قاراپ، ءازىمحاننىڭ يىعىنا وڭ قولىن اقىرىن سالدى... ءازىمحان دا ءبىر قولىن گۇليانىڭ موينىنا ەرىكسىز ىڭعايسىزداۋ ورادى. بەتى بىرەسە كۇلىمدەگەن، بىرەسە قۋارىپ سۋىعان تارىزدەنىپ، ءازىمحان ازىراق ەڭكەيىڭكىرەپ، گۇليانىڭ بەتىنە-بەتىن تاقادى. ءوزىن-وزى بيلەي الماي گۇليانى جىلدام قاتتى قۇشاقتاي الىپ، گۇليانىڭ بەتىنىڭ ۇشىنا، ودان ەرىندەرىنە ءازىمحاننىڭ، ىستىق، لەپتى ەكى ەرنى جابىستى دا قالدى... ءازىمحاننىڭ جامىلعان شاپانى يىعىنان ءتۇسىپ قالدى. بىر-بىرىنە جابىسىپ، ءسۇيىسىپ، قۇشاقتاسقان بويىمەن ەكەۋى جەرگە وتىرا كەتتى. كويلەكشەڭ، دامبالشاڭ، جالاڭ اياق، شىق باسقان دىمدى شوپكە وتىرا كەتىپ، دەرەۋ ءازىمحان ەسىن جيىپ العانداي ۇشىپ تۇرەگەلدى. ەسىن جيا الماي قولىن سوزىپ وتىرعان گۇلياعا ساسقالاقتاعانداي ءبىر قولىمەن شاپانىن الىپ، شاپشاڭ ەڭكەيىپ اسىعىپ سىبىرلادى:
— ويباي، ۇيات بولار!.. مۇنىمىز ماسقارا بولار، تەز قوسىڭا بار... مەن كەتەم!.. — دەپ جۇرە بەردى. ۇشىپ تۇرەگەلىپ گۇليا جىلدام سىبىرلاپ، قولىن سوزدى:
— تۇرا تۇر، كىشكەنە... نەدەن قورقاسىڭ؟.. تۇرا تۇر!
ءازىمحان گۇلياعا بۇرىلىپ، سىبىرلادى:
— ويباي، قاراعىم، ەندى... كەڭشىلىكتە اسىقپاي سويلەسەرمىز. ءقازىر بىرەۋ شىعىپ قالادى... بۇلاي تۇرعانىمىز ۇيات بولادى... بار ەندى قوسىڭا!.. — دەپ جىلدام باسىپ، ۇيشىگىنە قاشتى. دەمدە ۇيشىگىنە كىرىپ جوق بولدى...
گۇليا دا ءبىراز تۇرىپ، قوسىنا باردى...
تەمىر جولدىڭ كۇنباتىس جاق جاعاسىندا، ويپاڭداعى ۇلبىرەگەن اق تورعىنداي مۇنارى قالقىعان كولشۇمەكتىڭ ءۇنسىز تۇرعان قۇراعىنان ادەمى سىزىلعان داۋىستى بۇلبۇل سايرادى. بۇلبۇلدىڭ جازعى تاڭمەن بىرگە سىزىلعان، قۇبىلعان ادەمى كۇيى، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ، تىزبەك-تىزبەك تۇيدەكتەلىپ شەرتىلىپ، شۇبالىپ قالتىراپ قۇيقىلجي بەردى. مۇنارى تورعىنداي قالقىعان كولشۇمەكتىڭ سامساعان قۇراعىنان بۇلبۇلدىڭ نازىك تولعاعان مۇڭدى جىرى، سىزىلعان سۇلۋ كۇي لەپىرىپ سوققان، الابۇرتقان ىستىق جۇرەكتىڭ وكسىگىن جۇباتقانداي بولدى.
جازعى سيقىرلى ءتۇننىڭ جان مەن ءتاندى ەلتىتكەن جۇپار ءيىستى، جۇمساق مۇنارى بىرتە-بىرتە جادىراي بەردى...
ەرتەڭىندە
ەرتەڭىندە جۇمىسكەرلەردىڭ كوبى ساسكە تۇستە كۇن قىزا تۇردى. كۇن جۇمىس قىلمايتىن دەمالىس بولعاندىقتان، جۇمىسكەرلەر اسىقپاي تۇرىسىپ، اسىقپاي شايلارىن ءىشىسىپ جاتتى. كۇن تاعى دا جۇمساق ىستىق. جاپ-جاسىل كىلەمنىڭ تۇرىندەي ويدى، قىردى تەپ-تەگىس قاپتاعان جاپ-جاسىل بالدىر شوپتەر كەشەگىدەي بالبىرايدى. اسپان سايراعان، قۇيقىلجىتىپ جىرلاعان دالا جىرشىلارى بوزتورعايلاردىڭ اندەرى ەستىلەدى.
جۇمىسكەرلەردىڭ جاتاقتارى بەيبىت، اسىقپاي قىبىرلاسادى. كەيبىر جۇمىسكەرلەر، كەيبىر بالا-شاعالار ۇيشىكتەرىنىڭ جاندارىنا وت جاعىسىپ، شۇپىرلەسىپ اس ءپىسىرىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەر تىراشتانىپ جۋىنىپ جاتىر. سويلەگەن، كۇلگەن، قالجىڭداعان» ۇندەر ەستىلەدى. بىردەمەگە كەيىپ، داۋىسىن قىسىپ، بۇزىپ: «ە-ە»دەپ قالعان دىبىستار دا ەستىلەدى. ۇيشىكتەردىڭ الدىنا، اشىق اۋاعا وتتاردىڭ كوك الا تۇتىندەرى جالىنداي-جالىنداي بولىپ سوزىلىپ، كولەڭدەپ كوككە ۇشادى. جاتاقتارىمەن جۇمىسكەرلەر بەينە جاڭا عانا ءبىر جاقتان كوشىپ كەلگەن قالا ءتارىزدى. نە تەمىر جول بويىنا تۇنەپ جاتقان ءبىر جۇرگىنشىلەر ءتارىزدى.
حاسەن، ساتاي، ءازىمحان، حالكەن، بۇزاۋباق، گۇليا، اقساقبالا — ءبارى شايلارىن دايارلاسىپ جاتىر. بۇگىن بۇلار جۇمىسكەرلەردىڭ كوبىنەن كەشىرەك تۇردى. ءقازىر ەندى، گۇليا اكەلگەن كولشۇمەك سۋىمەن بۇزاۋباقتىڭ پۇشىق قۇمانىنان بەتتەرىن جۋىسىپ جاتىر. گۇليا شايدى قۇرىم قوسقا جاساپ جاتىر. كىر-كىر، جاماۋلى قوڭىر كورپەسىن تورگە، جىرتىق ەسكى سىرماقتىڭ ۇستىنە حاسەن مەن ساتايدىڭ وتىراتىن ورنىنا سالدى. ۇلكەن بولكە ناندى بۇزاۋباقتىڭ قارا كەزدىگىمەن ءتىلىپ، ۇزگىلەپ داستارحانعا ءۇيىپ تاستادى. شاي ىشەتىن تۇتقالى شۇڭقىرلارىن، شىنى اياقتارىن، كەسەلەرىن كىر مەن ماي سىڭگەن جىرتىق كەنەپ ورامالىمەن ءسۇرتتى. كۇيەلى ۇلكەن قارا شاينەكتى قوسقا اكەپ، تىستاعى جىگىتتەردى گۇليا مەرۋەرت تىستەرىنىڭ اراسىنان ادەمى داۋىسىن اندەتە شىعارىپ، شايعا شاقىردى...
ءسۇيتىپ، جاتاقتارىنداعى جۇمىسكەرلەر دەمالىس كۇنىن ەتكىزىپ، تىنىعىپ تىراشتانىپ جاتتى. كەيبىرەۋلەر بۇگىن دە تاقاۋداعى اۋىلدارعا جانە «ازات» پوسەلكاسىنا كەتىستى.
قورابىن الىپ تاستاپ ءبۇزاۋباق جايداق ارباعا تورى شولاق اتتى جەكتى. اتىن جەگىپ ءجۇرىپ بۇزاۋباق گۇلياعا بۇيرىق ايتىپ ءجۇردى:
— تەزەك تەرىپ قوي. بۇزاۋ جامىراپ كەتپەسىن!.. ونسوڭ، الگى دوربانى دايىنداشى، كووپەراسيادان بىردەمە الساق، كەرەك بولار!..
حاسەن، ساتاي، ءازىمحان، بۇزاۋباك، حالكەن — ءبارى كووپەراتيۆكە بارىپ ول-پۇل نارسە الۋعا جانە قىمىز ىشۋگە «ازات» پوسەلكاسىنا كەتتى.
گۇليا مەن بالا قوس پەن ۇيشىكتى كۇزەتىپ قالدى.
گۇلياگا بويداق، جاس جۇمىسكەرلەردىڭ ەداۋىرى-اق قىزىعاتىن. وتە-موتە ءبىر ءساتپاي دەگەن تۇز كوزدەۋ سارى جىگىت اينالدىرىپ قويمايتىن.
ءساتپاي ءوزىنىڭ قىزىل بوياۋمەن بويالعان دومبىراسىن بوس ۋاقىتتا قولىنان تاستامايدى. بۇيىرىنە اينا سالعان، تاقتايلارىن تەمىر شەگەمەن شەگەلەگەن، قاڭسىعان جامان دومبىراسىن جامان قوداستىڭ جۇرىسىندەي كيكەلەڭدەتىپ قويمايدى. ءساتپاي دومبىراسىن ءتاۋىر، ءساندى دەپ ويلاپ، جۇمىستان بوس ۋاقىتتارىندا قولىنان تاستاماي دىڭكىلدەتىپ ۇيشىكتەن ۇيشىككە كىرىپ جۇرەدى جانە ءوزى دومبىرانى ءتاۋىر شەرتەم دەپ ويلايدى. ءبىراق ءوزى زىلدەي، ءوزى قاڭسىعان اڭعال-ساڭعال دومبىراسى ءدال يتاياقتاي دەسە ەشكىم كۇنالى بولمايتىنداي ەدى.
ءساتپاي بۇگىن ەشقايدا بارماي قالىپ ەدى. حاسەندەر، بۇزاۋباقتار «ازاتقا» كەتكەن سوڭ، ءبىرازدان كەيىن دومبىراسىن ۇركەك ماستەك جىلقىنىڭ جۇرىسىندەي دىڭكىلدەتىپ، كيكەلەڭدەتە شەرتىپ گۇليانىڭ قوسىنا كەلدى. ۇستىندە جاڭا الىپ كيگەن شىت كويلەك. باسىندا تىكەن ءسۇر قالپاق. اياعىندا كونەلەۋ ورىس ەتىك. بەلىندە سارى بىلعارى بەلبەۋ.
ءبىر جۇمىسكەرلەردىڭ قازانىن سۇراپ اكەپ، گۇليا قوستىڭ الدىنداعى جەروشاققا ءسۇت ءپىسىرىپ جاتىر ەدى. ۇستىندە كۇندەگى كيىمى: باسىندا ەسكىلەۋ جاسىل ءشالى، ۇستىندە قايىڭ جاپىراقتى شىت كويلەك، جەڭسىز قارا كەمزال. جالان اياعىنا كەبىس ىلگەن.
اقساق بالا كولشۇمەكتىڭ جاعاسىندا ەكى بۇزاۋدىڭ قاسىندا ءجۇر ەدى.
ءساپتاي كۇلىمدەپ، «ءساندى» دومبىراسىن دۇڭكىلدەتىپ كەلىپ تۇردى.
— ە، كەلىنشەك امانسىڭ با؟.. پىسىرەر كوبەيسىن!..
گۇليا قازاندى ءتۇسىرىپ قويىپ، ادەتىنشە اندەتكەندەي سوزىپ سويلەپ:
— ءا، وزدەرىڭدىكى دە كوبەيسىن! — دەدى.
ءساتپاي:
— ەركەكتەرىڭنىڭ ءارى كەتىپ قالعان با؟.. ەندى باستاڭعى قىلاسىڭ عوي، ءا؟.. - دەدى.
گۇليا ۇناتقانداي كۇلىڭكىرەدى:
— بايعۇس-اۋ، باستاڭعى قىلدىرۋعا قۇمار بولساڭ ەلگە، قىزدارى بار جەرگە بارمايسىڭ؟.. باستاڭعى قىلعاندا مەنەن نە ونەدى دەيسىڭ؟... - دەدى.
ءساتپاي:
— ا-اي، مىڭ قىزدىڭ ىستەگەن باستاڭعىسىنا ءبىر سەنىڭ باستاڭعىڭدى ايىرباستاماس ەدىم!.. قايتەيىن، سەنى قۇداي قاسارتىپ قويعان سوڭ!.. — دەدى.
گۇليا قازاننىڭ تۇتقالارىنان قۇرىممەن ۇستاپ، قاڭىلتىر شەلەككە قۇيىپ الىپ، قوسقا ەنگىزىپ قويدى. دومبىراسىن دىڭكىلدەتىپ، گۇليامەن بىرگە ەسىگى قايىرىلىپ اڭقايۋلى تۇرعان قوسقا ءساتپاي كىردى.
كوكورىمدەي سولقىلداعان سۇلۋ گۇليانىڭ اپپاق مەرۋەرتتەي تىستەرىنىڭ اراسىنان سىزىلىپ، اندەتىپ شىققان ءاربىر سوزدەرىنىڭ دىبىسى ءساتپايدىڭ جۇرەگىن شىمىرلاتىپ قىتىقتاي بەردى.
گۇليا ءساتپايعا:
— ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر قاتىن بار ەدى. سەن ءتارىزدى قىلجاقتاعان بۇقاشىقتارعا: «ايتقانىڭ جاڭا، اسىققانىڭ نە؟» — دەۋشى ەدى.مەن دە سەنىڭ قىلجاعىڭا سۇيدەسەم، سەن كۇلىپ ءماز بولىپ قالار ەدىڭ-اۋ. ءبىراق مەن ۇندەمەي-اق قويايىن... قالجىڭنىڭ ورنى بار عوي... — دەدى.
ءساتپاي:
— اپىرىم-اي اي-،سەنىڭ وسى بويىڭا ادام جۋىتپاعانسىپ سويلەيتىنىڭ قالمايدى ەكەن!..تاپ ءبىر تورەنىڭ، نە ءبىر مىرزانىڭ قاتىنىنداي پاڭداناسىڭ. ەشبىرەۋدى مەنسىنبەگەن ادامشا سويلەيسىڭ! — دەدى.
گۇليا قاعىلتىر شەلەكتەگى ءسۇتتى وجاۋشاسىمەن ساپىرىپ.بەتىن شىبىننان قورعاپ داستارقانىمەن بۇركەپ قويدى.
ءساتپايعا:
— وسى كۇندە اركىم وزىنە-وزى تەرە دە... — دەپ توسەگىنىڭ الدىنا وتىردى.
ءساتپاي دا وتىردى.
بۇزاۋباقتىڭ قۇرىم شومىت قوسىنىڭ سىرتى قانداي بولسا، ىشكى جاساۋ، سايماندارى دا، توسەنىشتەرى دە سونداي ەدى. ءتوردىڭ الدىندا جىرتىق ەسكى سىرماق. سىرماق ەمەس-اۋ، سىرماقتىڭ سىلەمى. وزدەرىنىڭ جاتاتىن، توسەك سالاتىن جەرلەرىندە قاباتتاپ سالعان جانە بىر-ەكى تەكەمەتتىڭ سىلەمى. ونىڭ تور جاعىندا جيناۋلى، بىر-ەكى جاماۋلى كورپەلەر. قوڭىر قىزىل شۇبەرەكپەن بيدايىلاعان، ءجۇنى ۇگىلگەن كىشىرەك ەكى جاستىق. توسەك-ورىندارىنىڭ اياق جاعىندا توپسالارى سىنعان، قاڭىلتىر باستىرمالارى ءۇزىلىپ قالعان ءبىر ەسكى جالاڭاش، كوك ابدىرا. ونىڭ ەسىك جاعىندا ۇلكەن ۇيەڭكى شاي جاشىك. باسقا سايماندارى جانە ازىقتارى سول جاشىكتىڭ ىشىندە. ىدىس-اياقتارىنىڭ ءبىرازى سول جاشىكتىڭ ۇستىندە، ءبىرازى توڭكەرۋلى، قاسىندا. قاڭىلتىر شەلەكتەگى سۇتتە سونىڭ قاسىندا. ونىڭ قاسىندا مايلى، كۇيەلى قارا باقىر مەن كۇيەلى قارا شاينەك ءتۇر. مىنە، بۇزاۋباقتىڭ قوسىنىڭ ءىشى وسى.
قوستا ءساتپاي دومبىراسىن دىڭكىلدەتىپ بەيباستاق، ۇياتسىز كوزدەرىن ويناتقان بولىپ، قالجىڭداپ گۇليانى قاجاپ وتىر. جىگىتتىڭ قىلجاعىن گۇليا جاي سىپايى سوزبەن تويتارىپ، ءىسىن ىستەي بەردى. ءسۇتىن ۇيىتتى. ابدىراسىن اشىپ، حاسەنگە تىككەن شىت دامبالدى الىپ، شىتتىڭ قالعاندارىنان دامبالعا باۋ ىزدى.
ءساتپاي قالجىڭ شىعارماق بولىپ:
— ءان سالايىن با، گۇليا؟ — دەدى. گۇليا باۋدى ىزىپ وتىرعان بويىمەن:
— ءقازىر ءان سالىپ اۋرە بولىپ نە قىلاسىڭ... سالعىش بولساڭ كەشكە، ەركەكتەر جينالىپ وتىرعاندا سال. ءقازىر ءانىڭدى تىڭدايتىن كىسى جوق قوي... — دەدى.
ءساتپاي قالجىڭداپ:
— مەنى شارشايدى دەيسىڭ بە!.. كەشكە دە ايتارمىن... ءقازىر وزىڭە وڭاشا ايتقىم كەلەدى... — دەدى.
گۇليا:
— دومبىراڭنىڭ شەگى مەن بەتى توزىپ قالار... كەشكە ايتارسىڭ... — دەدى.
ءساتپاي:
— دومبىرام ساعان مىڭ جىل ءان سالسام دا توزبايدى، — دەدى.
گۇليا مازاقتاپ، كۇلىپ قارادى:
— توزباسا توزباس، تىستا جاتقان ءبىزدىڭ اربانىڭ «ادەمى» قورابى ءتارىزدى ەكەن...
ءسۇيتىپ، شومىت قوستا، گۇليانىڭ قاسىندا ءساتپاي ارنەمەنى ءبىر ايتىپ وتىردى...
ءبىرازدان سوڭ، بۇزاۋلاردى قايىرىپ اقساق بالا كەلدى. كۇن كەشەگىدەي تامىلجىعان، جۇمساق ىستىق. جاسارعان قارا جەردى قاپتاعان جاپ-جاسىل بالدىر شەپتەر كۇنمەن پىسىناپ تامىلجيدى. كوك الا جاسىل جىبەك شوپكە ورانعان قارا جەردەگى قويۋ جۇپار ءيىس جان-جانۋاردى ماۋجىراتادى. جاسارعان جاراتىلىستىڭ قۇشاعىندا جاسىل جىبەك كىلەم جايعانداي جاپ-جاسىل الا، جاس ءيىسى اڭقىعان كەڭ بايتاقتا جۇمىستان تىنىعىپ، جەر قازعانداردىڭ كوشپەلى قالاسى جاتتى.
بەسىن ەڭكەيگەن كەزدە بۇزاۋباق، حاسەندەر قايتتى. تورى شولاق اتقا جەككەن جايداق اربامەن يتەكتەپ بەلەستەن قارا جولمەن اسىپ بۇزاۋباق، حاسەندەر جاتاققا كەلگەندە قۇرىم قوستان دومبىراسىن ۇستاپ ءساتپاي شىقتى. ءساتپاي دومبىراسىن كولدەنەڭ ۇستاپ ءوز ۇيشىگىنە كەتتى. ءساتپايدىڭ قۇرىم قوستان جالعىز شىققانىن بۇزاۋباق ىشىنەن وتە جاراتپاي قالدى، ىشىنەن:
— «ياپىرىم-اي، قوستا گۇليا جالعىز با ەكەن، جوق، قايموللا دا بار ما ەكەن؟..» — دەپ بۇزاۋباق تىنىشسىزداندى. ءساتپايدىڭ قوستان شىعىپ كەتكەنىن حاسەن، ساتاي، ءازىمحاندار دا كورىپ ەدى. ولار دا ىشتەرىنەن ءساتپايدى جاقتىرماي قالدى. قوستان گۇليا دا شىعىپ تۇردى. بۇزاۋباقتار قوستىڭ جانىنا كەلىپ توقتاپ،اربادان ءتۇستى.
بۇزاۋباق تىماعىن قولىنا الىپ اربادان تۇسە بەرىپ كەلىنشەگىنە:
— قايموللا قايدا؟ — دەدى.
اقساق بالانىڭ قوستا جوعى بۇزاۋباققا تىكەندەي جايسىز كورىندى.
گۇليا:
تەزەك تەرىپ اكەلۋگە كەتىپ ەدى... — دەدى. بۇزاۋباقتىڭ كوزدەرى شاتىناپ، ءزارلى كوك نايزاداي گۇلياعا قادالدى.
— ە، تەزەككە ءوزىڭ نەگە بارمادىڭ؟.. جۇمىس قىلىپ شارشاپ جۇرەن بالانى جۇمساپ، ءوزىنىڭ ىرجاقتاپ قوستا وتىرعانىن قاراشى، ءيتتىڭ بالاسى!.. — دەدى.
حاسەن بۇزاۋباققا:
— ە، قايموللا جاس جىگىت ەمەس پە، جاس بالا شارشاۋشى ما ەدى؟..تەزەك تەرە كەلگەنگە نەسى كەتەدى، قولدى-اياقتى بالانىڭ؟.. — دەدى.
بۇزاۋباق ىزالانىپ، دولدانىپ، بۋىنىپ سويلەي المادى. كەلىنشەگىنە ءتىسىن قايراپ،داۋسىن كۇشپەن اقىرىن شىعارىپ قۇشىرلاندى:
— قارابەت!
گۇليا جابىرلەنىپ:
— «مەن تەرىپ كەلەيىن» دەپ بولماي كەتكەن ەزى. مەن ءىس قىلىپ وتىرىپ قالدىم. ايتپەسە ەرىندى دەيمىسىڭ... تاعى دا قايراتىڭا ءمىنىپ كەلگەن ەكەنسىڭ! — دەدى.
ەكىنشى ءتۇن
كەش بولدى. ەرتەڭ جۇمىس قىلاتىن كۇنى بولعاندىقتان جۇمىسكەر ادەتتەرىنشە كەشكە ەرتەرەك جاتتى. ءار ۇيشىكتىڭ الدىندا جىلتىراعان وت تەزىرەك، ەرتەرەك ءسوندى. كۇڭكىلدەگەن، سامبىرلاعان سوزدەر، كەيدە ساڭق ەتە تۇسكەن قاتتى داۋىستار، كۇلكىلەر، كەيدە ەستىلگەن ولەڭدەر تەز ساپ بولدى. اينالا ۇشتاسقان، جاسىل الا كىلەم جايعانداي قيىرسىز دالا، جاسىل جىبەك ورانعان شالعىندى قوبىلار، سايلار، كوك بالدىر بەتەگەلى بەلەستەر جازعى كەشتىڭ مۇنارىنا باتتى. ۇشتاسقان جەردەگى تۇزەتىلۋگە، اۋدارىلۋعا ءتيىستى تەمىر جول بويىنداعى جەر قازعانداردىڭ جاتاقتارى دا لەزدە كەش جامىلىپ، تىنىشتىققا كىرىستى. كەشەگىدەي ەمەس، اسپانعا قالقىپ قاز باۋىر الا بۇلتتار جينالا باستادى. سوندا دا جازعى اۋا، جىلى كەش جىبەكتەي جۇمساق ەدى. جۇمىسكەرلەر ەرتەڭگى جۇمىس قارساڭىندا كەشكى ۇيقىنىڭ ءتاتتى مۇنارىنا تەپ-تەگىس ماۋجىراپ،تىم-تىرىس جۇمىلدى. ۇيشىكتەر تىم-تىرىس بولدى. تەك ءبىرسىپىرا ۋاقىتقا شەيىن بۇزاۋباقتىڭ قوسىنان اششى ءۇندى كۇڭكىلدەر ەستىلىپ جاتتى.
ءجۇمىس ءباسىندا
ەرتەڭىندە، مەرزىمدى ۋاقىتىندا جۇمىسكەرلەر كۇندەگىدەي جاپا-تارماعاي جۇمىستارىن ىستەپ جاتتى. ويپاڭ قوبىعا ءتۇپ-تۇزۋ قىلىپ سالا باستاعان سوزىلعان قوماقتى جەر توسەك كۇن ساناپ، ساعات ساناپ وسۋدە. ويپاڭ قوبىمەن جالعاسا كولدەنەڭ كەسكەستەپ جاتقان بەلەس تەمىر جولدىن ويپاڭنان ءتۇزۋ تارتىلىپ جاتقان تۇسىنان كەرتىلىپ جاتىر. سول بۇرىن تەمىر جول اينالىپ كەتكەن كولدەنەڭ بەلەستىڭ كەرتىلۋى دە كۇن ساناپ، ساعات ساناپ كەڭىپ، تەرەڭدەپ قاشالۋدا. تەمىر جولدىن بۇل تۇزەلىپ اۋدارىلىپ جاتقان بەتىمەن بەلەستى ابدەن كەرتىپ شىقسا، بەلەستىڭ كوكشەتاۋ جاققا قاراعان ارتى ىلديىندا سول بەلەستىڭ كولبەگەن كۇنباتىس جاق تۇمسىعىن وراپ كەلگەن بۇرىنعى ەسكى تەمىر جولعا توتەلەپ قيىپ قوسىلماق.
ءسويتىپ، كولبەگەن بەلەستىڭ سوزىلعان تۇمسىعىن اينالىپ وراپ ءجۇرۋدى قالدىرىپ، تەمىر جول دوڭكيگەن بەلەستەن ءوتىپ ەندى دۇرىس جونىمەن تارتپاق. بۇرىن اسىعىس سالىنا سالعان تەمىر جولدى جۇمىلا قيمىلداپ، تاپجىلماي جول توسەك سالىپ جاتىر. جول بەرمەي جاتقان ءور بەلەستى كەرتىپ، قازىپ، جول اشىپ جاتىر.
جۇمىس كۇندەگىدەي ۇيرەنشىكتى، كۇندەگىدەي ءبىر قالىپتا. بىرەۋلەرى اۋىر كەتپەن، اۋىر سۇيمەن، اۋىر قايلالارمەن كۇيرەتىپ، قوراپتى اربالارعا سالىپ جاتىر. بىرەۋلەرى قازعان، ويعان جەرلەرى قۇلاشتاپ كۇرەكپەن، قوراپتى اربالارعا سالىپ جاتىر. بىرەۋلەرى اربالارمەن توپىراقتاردى، تاستاردى تاسىپ تەمىر جولدىڭ ويپاڭىنان وتكىزە سالىپ جاتقان جەر توسەگىنە اپارىپ توگىپ جاتىر. بىرەۋلەر جەر توسەگىن جايمالاپ، نىعىزداپ، مىقتاپ بيىكتەتىپ سالىپ جاتىر، جەر توسەكتىڭ ۇستىندە دارىلداپ سويلەپ جۇمىس باسقارۋشى ورىس «شابدار ايعىر» ءجۇر. بۇل — قازاق جۇمىسكەرلەردىڭ قالجىڭداپ قويعان اتى.
ءتىزىلىپ، شۇبالىپ تۇرىپ قۇمىرسقاشا جۇمىلا قىبىرلاعان جۇمىسكەرلەردىڭ قيمىلدارى كۇندەگىدەي.
كوبى كويلەكشەڭ، بىلەكتەرى سىبانۋلى. جازدىڭ جۇمساق، جىلى اۋاسىنا دەنەلەرى باربيىپ،تەرشىپ، قارا جەردى بۇرقىراتىپ قازىپ تالقانداپ جاتىر. جالاڭداعان وتكىر تەمىر كۇرەكتەردىڭ ۇزىلمەي ءبىر قالىپتى كىرش-كىرش ەتكەن دىبىستارى جانە اۋىر قايلا، اۋىر سۇيمەن، اۋىر كەتپەندەردىڭ قارش-قارش ەتىپ شاقىلداعاندارى، وعان قوسىلعان اربالاردىڭ دۇسىرلەرى جانە جۇمىسكەرلەردىڭ ءار جەردەن ۇزىلمەي ەسىتىلەتىن دىبىستارى — ءبارى قوسىلعاندا قۇلاققا كۇندەگىدەي كۇيى ەستىلەدى...
تەپ-تەگىس جاسىل الا جىبەك بارقىت قاپتاعانداي، جاسىل الا جىبەك ءشوپتى جوندى جەر قازعانداردىڭ دىبىستارى جۇمىس كۇيلەرىمەن جاڭعىرتادى.
سول كۇنى اسپاندا اقىرىن قالقىعان كوك الا بۇلتتار ەدى. اسپاندا اقىرىن جىلجىپ، اينالىپ قالقىعان اق مامىق ءجۇندى، اق قاناتتى كوك الا بۇلتتار بەينە ءبىر قيىرسىز ايدىن كوك تەڭىزدىڭ اقىرىن قالقىپ جىلجىعان سەندەرى ءتارىزدى ەدى. ادامنىڭ ءتانىن اقىرىن عانا جۇپ-جۇمساق تورعىنمەن سيپاعانداي تامىلجىپ تۇرعان مايدا ەسكەكتىڭ دەمى بىلىنەتىن ەدى. اسپانداعى قالقىعان اق الا بۇلتتار ىستىق نۇرلى التىن كۇننىڭ بەتىن اق پەردەمەن مۇلدە جاسىرا العان جوق ەدى، اۋا ءتىپتى جىلى، جىبەكتەي جۇمساق ەدى. جەر دۇنيە جادىراپ، جازىلىپ، تەرشىپ، ماۋجىراپ پىسىناۋدا ەدى.
ىشۋگە اسى مول، كيۋگە كيىمى بار، توتەن قايعى، توتەن كۇيىگى جوق ادامزاتتىڭ بەيلى كەڭىپ، قانى تاسۋدا ەدى.
بۇزاۋباق قارا جەردى وتكىر كۇرەگىمەن كىرشىلدەتىپ ويىپ تاستاپ تۇردى. كۇرەگىن جەرگە قاداي بەرىپ توقتاپ، قارا قوڭىر تىماعىنىڭ استىنان تەرىن ءسۇرتىپ قويىپ، ءبىرتۇرلى جۇمساق جۇزبەن قاسىنداعى ساتاي، حالكەن، ازىمحاندارمەن سويلەسىپ تۇر.
ساتايعا قاراپ:
— اپىرىم-اي، گۇليانى تۇندە جاتقاننان كەيىن ءبىر جۇمىسقا ازىراق ىزا بولىپ، ازىراق ۇرسىپ-ۇرىڭقىراپ ەدىم!.. — دەدى.
ساتاي وتكىر كۇرەگىنىڭ قايىرىلعان قاناتىنان قارا جەرگە تابانىمەن باسىپ قالىپ، كىرش ەتكىزىپ كىرگىزىپ قويىپ، ءسوز ايتىپ تۇرعان بۇزاۋباققا اشۋلانعان تۇرمەن قارادى:
— ە، نەگە ۇردىڭ تاتى؟.. نەگە ۇردىڭ تاعى؟.. وسى سەنىڭ ءبىر جىنىڭ بار شىتار... جازىقسىز كىسىنى ۇرا بەرە مە ەكەن؟.. جازىقسىز كىسىنى ۇرا بەرە مە ەكەن؟.. باسە، تاڭەرتەڭ، باعانا تومسارىپ جۇرگەنى سول ەكەن توي! ونەسى!.. ونەسى!.. — دەدى.
حالكەن دە كۇرەگىن قويىپ:
— ە، نەگە ۇردىڭ تاتى دا، بۇزەكە؟ ءتىپتى، جازىقسىز كىسىنى ۇرا بەرگەنىڭىز جارامايدى عوي، — دەدى.
كەرتكەن جەردىڭ قازىلعان توپىراقتارىن تىقسىرىپ، تورت بۇرىشتى شۇڭقىردىڭ شەتىنە جيناپ كۇرەپ جاتقان ءازىمحان بۇزاۋباققا ەشتەڭە دەمەي كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ تۇردى.
بۇزاۋباق ساتايعا:
— كەشە، انا قايموللاعا تەزەك تەرگىزىپ جىبەردىڭ دەپ، اشۋلانىپ ەدىم. مەنىڭ مىنەزىم جامانداۋ توي، ءبىر نارسەگە اشۋلانسام قاتتى اشۋلانام. سودان كەشكە، جاتقان سوڭ، ازىراق قولىم دا، ءسوزىم دە ءتيىپ ەدى... جىلاعان سوڭ قويىپ ەدىم... جوق، ۇرمايتىن دا ەدىم، «بۇيتە بەرسەڭ كەتەمىن»، — دەدى. سونسوڭ ازىراق قولىم ءتيدى، — دەدى.
ساتاي بۇزاۋباققا:
— سەن جازىقسىز ءبۇيتىپ ۇرا بەرسەڭ، قاتىننان ايرىلاسىڭ... قاتىننان ايرىلاسىڭ، وتىراسىڭ سونسوڭ كوگەنكوزدەنىپ. انەۋ كۇنگى اۋىلنايلاردىڭ قىزىعىپ جۇرگەندەرى دە وسى توي! ولاردىڭ قىزىعىپ جۇرگەندەرى دە وسى مىنەزىڭ عوي، — دەدى.
بۇزاۋباق بوساڭقىراپ قاۋىپتەنىڭكىرەپ، كۇلىڭكىرەدى:
— ە، قايدا بارار دەيسىڭ! كوكشەتاۋ قالاسىندا قىمىز الىپ ساتىپ، كاسىپ قىلىپ وتىرعان ءبىر جۋليك قازاقتا اپاسى بار ەدى. اپاسى دا بايىنداي جۋليك ايەل ەدى. سول اپاسى بىلتىر كەلىپ جاتىپ ءبىر ازعىرىپ الىپ كەتپەك بولىپ، گۇليانى ءبىراز لوبلىتىپ كەتىپ ەدى... ءالى دە سول اپاسى قاتىسقان كىسىدەن گۇلكەنگە سالەم ايتىپ جاتادى... تەك سودان عانا ءقاۋىپ قىلام... انەۋگى جۇمىسقا دا سونىڭ قاتىسۋى بار عوي دەيمىن... — دەدى.
حالكەن بۇزاۋباققا كۇلىڭكىرەدى:
— ە، ءقازىر قاتىن ۇرعان دۇرىس پا ەكەن؟.. گۇليا بارىپ، «مەنى وتاعاسىم ۇرادى دەپ»، قالاداعى جەنوتدەلدەردىڭ بىرىنە ايتىپ، ارىز قىلسا شتراف سالماي ما؟! ءوزىڭىز سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ وڭ كوزىسىز. موپر-سىز. جەڭىلدەگى قىزىل شۇبەرەك اناۋ. «باسىما بوستاندىق سۇرايمىن» دەپ بارىپ جۇرسە، بالە توي ول؟! جانە ول قالاداعى اناسىنىڭ قولىنا ءبىر تيسە، قايتىپ الۋ وڭاي بولا قويمايتىن شىعار.... ءوزىڭىزدىڭ موپر-لىقتان شىعارتار... — دەدى.
ساتاي بۇزاۋباق قاراپ:
— «قايدا بارار دەيسىڭ» دەپ، وزىنە-وزى سەنگەن كىسىشە سويلەۋىن قاراشى!...وزىنە-وزى سەنگەن كىسىشە سويلەۋىن قاراشى! انا بەشپەنتىنىڭ جەڭىندەگى قىزىل شۇبەرەككە سەنەمىسىڭ؟ بۇل زاماندا قاتىندى ەپپەن ۇستاماسا، بۇرىنعىداي قاتىن ۇرعان-سوققانعا كونە بەرە مە؟.. بۇيتە بەرسەڭ قاتىننان ايرىلىپ قالاسىڭ... ايىرىلىپ قالاسىڭ... قاتىنىڭ تاپقىزبايتىن قاتىن، — دەدى.
جانە ويناپ كۇلدى دە:
— ونداي قاتىنىمىز بولسا، ءوزىمىز سىلاپ-سيپاپ وتىرار ەدىك. سىلاپ-سيپاپ وتىرار ەدىك... بەتىنە كۇن تيگىزبەس ەدىك! — دەدى.
حالكەن كۇلدى، ويناپ:
— ەندەشە، ەكەۋىن نەگە ايىرباستامايسىڭدار؟.. — دەدى.
ءازىمحان كۇلىپ:
— ساتەكەڭ بۇزاۋباق ۇستەۋ بەرەر؟.. ساتەكەڭنىڭ قاتىنى ءوزى سەمىز، ءوزى ءسۇتتى، ءوزى بۋاز، ءوزى كۇشتى، ءوزى ءبىر اياعىنىڭ سىلتىماسى بار، جورتاقى قاتىن، — دەدى.
ءبارى كۇلىستى. ءسويتىپ از تانا قالجىڭداپ سويلەسىپ، جۇمىستارىن ىستەي بەردى...
ول جەردىڭ جۇمىسى بىتكەندە
جەر قازعانداردىڭ بۇل اراداعى جۇمىستارى كەشىكپەي ءبىتتى... ويپاڭ قوبىدان ءتۇپ-تۇزۋ تارتىلىپ، جەر توسەك ۇلتانى جالپاق قوماقتى ەتىلىپ، تەمىر جول سالىندى.
ويپاڭ قوبىعا جالعاس كولدەنەڭ جاتقان بەلەس كەرتىلىپ، ەكى بولەك كوسىلدى. تەمىر جول سول ويپاڭ قوبىدان ءتۇزۋ تارتىلعان بويىمەن كولدەنەڭ بەلەستىڭ ءتۇپ-تۇزۋ كەرتىلگەن جىراسىمەن سالىنىپ استى. ءسۇيتىپ، بۇرىنعى تەمىر جولدىڭ، بەلەستىڭ كۇنباتىس جاق كولبەگەن تۇمسىعىن وراپ كەلىپ،ءتۇزۋ تارتقان جەرىنەن جانا جول توتەلەپ قيىپ قوسىلدى. جۇمىسكەرلەر ەندى تەمىر جولدىن ىلگەرى جاعىنداعى جۇمىسى كوپ ءبىر جەرىنە كوشپەك بولدى.
جاقىن ەلدەردەن اتتارىمەن، سيىرلارىمەن كەلگەن جۇمىسكەرلەردىڭ كوبى ىلگەرى بارمايتىن بولدى.
جۇمىسكەرلەر ۋلاسىپ-شۋلاسىپ نارسەلەرىن، سايماندارىن، ىدىس-اياقتارىن، قوقىر-سوقىرلارىن ءجيناپ-تۇيىپ، كوشۋگە دايارلانىپ جاتتى. بۇزاۋباق قالۋعا جولداستارىن قيماي، بىرگە ىلگەرى كوشۋگە جينالىپ وتىر. اقساق بالانى اتىنا مىنگىزىپ، ەكى سيىردى كەشە ايداتىپ جىبەرگەن. وزگە نارسەلەرىن وتارباعا سالىپ اكەتپەك.
كۇن باتقان كەزدە جۇمىسكەرلەردى مىنگىزىپ اكەتۋگە، جۇك تاسيتىن قىزىل ۆاگونداردى تىزبەكتەپ سۇيرەپ، تارسىلداتىپ وتاربا كەلدى... جۇمىسكەرلەر جاپىرلاسىپ، شۋلاسىپ، سامبىرلاسىپ ءبولىنىپ-بولىنىپ، نارسەلەرىن تاسىرلاتىپ، ۆاگون اربالارعا سالىپ، تەز اپىر-جاپىر ءمىنىستى.
قارا ايعىر. قارا ماشينا پىسىلداپ، ەنتىگىپ اقىرىپ جىبەرىپ، لوقسي جۇلقىدى. شۇبالا تىركەلگەن قىزىل ۆاگون اربالاردى بىر-بىرىنە ساقىر-سۇقىر ەتكىزىپ الىپ جونەلدى.
كۇن باتقان كەز ەدى. اسپان سۇر الا بۇلتتى. كۇنباتىس جاقتىڭ، اقشانىڭ اق ساڭلاعى قوڭىر الا بۇلتتاردىڭ ارا-ارالارىنان تانا ساڭلاۋلانىپ كورىنىپ تۇرادى. كۇنباتىستان اقىرىن عانا مايدا جەل ەسكەكتەيدى. كەش جۇمساق قانا ەدى. اسپان بۇلتتى بولعاندىقتان جانە ايدىن تۋمايتىن كەزى بولعان سوڭ كەش ونشا جارىقتا ەمەس.
جۇمىسكەرلەردى مىنگىزىپ العان وتاربا كەش جامىلىپ جورعالاپ يرەڭدەپ، كوكشەتاۋعا قاراي سالدىراپ تارتا بەردى.
تۇندە ەل ورىنعا وتىرا وتاربا كوكشەتاۋ قالاسىنا كەلدى. شۇبالىپ ۆوكزالدا ەداۋىر تۇردى. جۇمىسكەرلەردىڭ ءبىرازى ۆوكزالعا ءتۇسىپ، سامبىرلاسىپ سويلەسىپ ءجۇردى. كوبى ءمىنىپ كەلە جاتقان ۆاگون-اربالارىندا ۇيىقتاپ جاتتى.
وتاربا كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ ۆوكزالىنان ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن ءبىرازدان سوڭ بۇزاۋباق، حاسەن، ساتاي، ءازىمحان، حالكەندەر لەزدە ابىگەر بولا قالدى... ولاي-بۇلاي ساسقالاقتاپ، ۆاگوندا گۇليا جوق بولعان سوڭ-اق بۇزاۋباقتىڭ جۇرەگى سۇپ-سۋىق بولدى. وتاربا ەكىنشى ءبىر توقتاعان بەكەتتە جولداستارى ءتۇسىپ، جۇگىرىپ وزگە ۆاگونداردان ىزدەدى. جاڭىلىپ، اداسىپ باسقا ۆاگونعا مىنبەدى مە ەكەن دەپ، ىزدەستى. جولداستارى قالاي ىزدەسە دە، گۇليا جوق بولدى. وتاربادا كەلە جاتقان جۇمىسكەرلەرگە ءبۇل ۇلكەن وقيعا — اڭگىمە بولدى. جۇمىسكەرلەر وزگە كىسىلەردى تۇگەندەستى. وزگەلەردىڭ ءبارى تۇگەل كونە جولداستارى دا وتە قاتتى جايسىز بولىپ شىقتى، بۇزاۋباق جانە جولداستارى قارا جامىلعانداي بولىپ وتىردى.
ءازىمحاننىڭ دا ءىشى كۇيگەندەي بولىپ وتىر.
— اپىرىم-اي، سول كوكشەتاۋ قالاسىنداعى اپاسىنا بارۋعا قالماسا يگى ەدى؟ - دەستى.
جۇمىسكەرلەر جۇمىس قىلاتىن جەرلەرىنە كەلىپ تۇسكەن سوڭ ەرتەڭىندە ءازىمحان بار ءتاۋىر كيىمدەرىن كيىنىپ، قايتا جۇرگەن وتاربامەن گۇليانى ىزدەپ جونەلدى.
ءازىمحان ءتۇس كەزىندە كوكشەتاۋ قالاسىنا كەلىپ ءتۇسىپ ۆوكزالعا كەلدى. بۇزاۋباق ايتقان، قىمىز الىپ ساتىپ، كاسىپ قىلاتىن گۇليانىڭ اپاسىنىڭكىن ىزدەدى. ەكى كوشەنىڭ تۇيىسكەن بۇرىشىنداعى مىجارايعان، جامان ەسكى اعاش ۇيگە كەلدى.
قىمىز ساتاتىن ءۇي سول ەكەن. ايتقانداي، گۇليا اپاسىنىكىندە وتىر ەكەن. ءازىمحاندى كورگەندە گۇليانىڭ ەكى بەتى دۋ ەتىپ قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى...
ءازىمحان گۇليامەن ءبىراز سويلەسكەن سوڭ-اق، قانشا ءسوزىن سارىپ قىلسا دا، گۇليانىڭ ەندى بۇزاۋباققا قايتپايتىنى كورىنگەندەي بولدى. جەزدەسى ۇيىندە جوق ەكەن. اپاسىنىڭ گۇلياعا قايت دەيتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. قايتا گۇليانىڭ ءوز قولىنا كەلگەنىنە ۇلكەن قۋانىشتى ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ وتىردى. گۇليانىڭ ءوزى دە قايتپايمىن دەپ وتىرعان سوڭ، جاماناتتى بولمايىن دەگەندەي، ىقتياردى گۇليانىڭ وزىنە سالعان بولىپ وتىردى. ءبىراق ەمىن-ەركىن سويلەسۋگە ءازىمحانعا گۇليانى وڭاشا بەرەتىن ءتۇرى كورىنبەدى.
ءازىمحان نە قىلارىن بىلمەي تىسقا شىعىپ، كوشەگە قاراپ تۇردى. انەۋگى اۋىلناي شاكىر مەن قاپان ميليسيونەر ويىنا كەلە بەردى.
«ءاي،ءيتتىڭ بالالارى-اي،سەندەرسىڭدەر-اۋ!» — دەدى ىشىنەن. باياعى ماسەن پەن ونىڭ زالىم جولداستارى ەسىنە ءتۇستى...
«قوي، كەڭەس زامانىندا ونداي زالىمدار قۇرۋعا ءتيىس ەمەس پە ەدى!.. دەدى ىشىنەن.
ءازىمحان سوت مەكەمەسىنە بارىپ، شاكىرمەن قاپاننىڭ قىلىقتارىن ايتىپ ارىز بەرمەك بولدى.
شۇعىلدانعان شىرايمەن سوت ۇيىنە قاراي جونەلدى...
ول سوت باستىعىنا ەكى قۋدىڭ بار قىلىقتارىن ايتىپ بەرىپ شىقتى.
سودان ەل ورىنعا وتىرىپ، ورنىققان كەزدە گۇليانى اپاسىنىڭ رۇقساتىمەن ءازىمحان وڭاشا سويلەسۋگە قوراعا الىپ شىقتى.
تاقتايلارى اڭعال-ساڭعال بولىپ سۋسىعان جامان ات قورانىڭ تۇبىندە وتىرىپ، ءازىمحان ءبىر جاعى ناز،ءبىر جاعى اقىل ءتارىزدى ءبىرسىپىرا شىر.ءسوز ايتتى گۇلياعا.
ءازىمحاننىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، گۇليا دا ءازىمحانعا ىشتەگى بار سىرىن، بار جاسىرىن مۇڭدارىن اقتارىپ، اندەتكەن ادەمى داۋىسىن سىزىلتىپ وتىردى. گۇليانىڭ شىبىقتاي سولقىلداعان سۇلۋ دەنەسى، قىزعالداقتىڭ ۇلبىرەگەن جاپىراقتارىنداي ادەمى قاتتالعان ەرىندەرى، ەرىندەرىنىڭ اراسىنان تىزىلگەن مەرۋەرتتەي اقىرىن سىزىلىپ اندەتىپ شىققان سوزدەرى ءازىمحاننىڭ كۇيگەن جۇرەگىن ونان سايىن كۇيدىرە بەردى. گۇليانىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنەن شىعارعان تولعاپ ايتىپ وتىرعان ءسوزىن ءازىمحان ىشىنەن كۇيىنىپ ويران بوپ تىڭداپ وتىردى.
«الىپ كەتەيىن بە وسى؟!» — دەدى ىشىنەن.
«ءوزىم الىپ قويايىن با!» — دەدى جانە ىشىنەن.
بۇل سۇراۋدى وزىنە-وزى ىشىنەن ايتا سالىپ، ول جالاڭ اياتىنا تىكەن باسىپ العانداي «جوق!» — دەدى تاعى دا.
ونىڭ. كوز الدىنا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ مورىندەگى كۇن استىندا ايقاسكان وراق-بالعانىڭ، سۋرەتى ەلەستەدى.
«كۇن استىندا ايقاسكان وراق پەن بالتا ماڭگىلىك تىلەكتەستىك، ماڭگى جولداستىق تاڭباسى» دەگەن جوق پا ەدى؟ قوي!..» — دەدى ىشىنەن وزىنە-وزى.
جانە ىشىنەن: «اتتەڭ شىركىن، دامدەس، قوستاس، تىلەكتەس جولداستىڭ ايەلى، اتتەڭ گۇليا-اي!..» — دەپ وتىردى.
ەداۋىر سويلەسكەننىڭ اقىرىندا، گۇليا ءازىمحانعا:
— قىسكاسى، مەن ساعان ءبىر-اق ايتايىن، ءازىمحان! — دەدى. — مەن ولسەم دە ەندى بۇزاۋباققا بارا المايمىن. ءقازىر، ايتەۋىر ايەلگە بوستاندىق قوي!.. مەن بۇزاۋباققا بارا المايمىن. تورت-بەس جىل شىدادىم. ەندى بولار... ەكى كۇننىڭ بىرىندە سوز ەستىپ، تاياق جەپ وتىرعاندا، مەن ونىڭ نەسىنە قىزىعامىن؟.. بۇگىنگە شەيىن شىداپ كەلدىم، ەندى شىداي المايمىن... مىسالى، مەن سەندەي جىگىتتىڭ، مىسالى، سەنىن ەتەگىڭدى ۇستاسام، ولسەم دە ايرىلماس ەدىم. مەن ەگەردە سەنىڭ ايەلىڭ بولسام، ىستىعىڭا كۇيىپ، سۋىعىڭا توڭۋعا انت قىلىپ، ىرزا بولار ەدىم... قايدا الىپ كەتسەڭ دە كوز جۇمىپ سوڭىڭنان ەرۋگە ريزا بولار ەدىم... ەندى ءوزىڭ ءبىل... ماعان ريزا بول... — دەدى.
ارتىندا اي، الدىندا كۇن
ەرتەڭ ەرتە ءازىمحان قايتتى. كوكشەتاۋ ۆوكزالىنان وتەتىن وتاربا ۆوكزالعا ساسكەدە كەلەتىن ەدى. جۇرۋگە دايارلانىپ ءازىمحان گۇلياعا قارادى.
— قايىر، ەندى مەنى وتارباعا مىنگىزىپ، شىعارىپ سالىپ قايت! ەندى كورىسەر-كورىسپەسىمىز ەكىتالاي توي... ءبىراز دامدەس بولىپ ەدىك... — دەدى.
گۇليا ءازىمحاندى شىعارىپ سالماق بولدى. گۇليا ۆوكزالعا باراتىن بولعان سوڭ، اپاسى دا ەرە ءجۇردى...
ۆوكزالدا ءبىراز تۇرىپ، گۇليامەن قوشتاسىپ قول ۇستاستى.
وتاربا قوزعالىپ جۇرە بەرگەندە، ءازىمحان ارباعا ىرعىپ مىنگەن ەدى. جەردە قالىپ بارا جاتقان گۇلياعا ءازىمحان ۆاگوننىڭ ەسىگىنەن قاراپ تۇردى. گۇليا دا تەلمىرىپ، مولدىرەپ، ءازىمحانعا قاراپ تۇردى.
— نەگە كەلدىم ەكەن وسىعان! — دەدى ىشىنەن ءازىمحان.كەتىپ بارا جاتىپ كۇرسىنگەندەي:
— قوش ەندى!.. — دەدى.
گۇليانىڭ كوزىنەن جاس مولدىرەپ، مونشاقتاي دومالاپ باسىنداعى جاسىل ءتۇستى ءشالىنىڭ ومىراۋىنا، سالبىراعان شاشاقتى ەتەگىنە تامىپ-تامىپ كەتتى. ول دا سىزىلعان ادەمى سۇلۋ داۋىسىمەن «قوش ەندى!..» - دەدى.
ءسۇيتىپ، مولدىرەگەن سۇلۋ ماحاببات قالا بەردى.
ءبىراق ول نەگە جىلادى؟ ول نەگە مۇڭايدى؟..
كەتىپ بارا جاتقان ءازىمحاننىڭ جۇرەگى اقىرىن ەزىلىپ اۋناقشىپ، جانىنا شوق، باسقانداي باتۋلى ەدى. تەمىر جۇرەكتى وتاربا ەلەڭدەپ جۇيىتكىپ،ءازىمحاندى كوگەرگەن زەڭگىر كوكشەتاۋعا قاراي الىپ قاشتى. التىن كۇنگە كوككە سوزىلعان كوكشەتاۋدىڭ باسىنان اسىپ، اسپانعا ورلەگەن قىزىل التىن كۇنگە قارسى ءازىمحاندى ىلگەرى قاراي سۇيرەي بەردى. ءومىر نۇرىن شاشىپ تۇرعان التىن كۇن عانا وتاربامەن باقىت ساۋلەسىنە قارسى بارا جاتقان ءازىمحاننىڭ قارا بۇلتشا تۇيىلگەن قاباعىن التىن نۇرىمەن جىلىتىپ جۇباتىپ تۇردى. ءازىمحاننىڭ ارتىندا تەلمىرىپ «جۇلدىز كوزدى،اي ماڭدايلى» گۇليا الدى. ءبىراق الدىندا ءومىر، قايرات، جىگەر نۇرىن شاشاقان كۇن تۇر ەدى.
كەلگەن سوڭ جولداستارىنا ءازىمحان گۇليانىڭ كەلمەيتىن ءتۇرىن ايتتى. بۇزاۋباق ويران بولدى. وزگەلەرىنە دە اۋىر ءتيدى.
حاسەن، ساتاي، حالكەن ۇشەۋىنە ءازىمحان گۇليانىڭ سىرلارىن ايتتى. ءازىمحاننىڭ كوزىنە ونىڭ قالاي جابىسقاندىعىن باياندادى. جانە گۇليانى ءوزى سونشا ۇناتاتىن بولسا دا، دامدەس جولداسىنىڭ ايەلى بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ ازباعانىن ايتتى. جولداستارى ءازىمحاننىڭ ونىسىنا قاتتى ىرزا بولىستى.
ءبىراق حالكەن:
— ە، الداپ-سۋلاپ الىپ كەلسەڭ ەتتى! — دەدى.
— ە، الداپ-سۋلاپ اكەلگەنمەن ونىڭ كوڭىلىن تاپپاعان سوڭ بولا ما؟- دەدى ءازىمحان..
— ە، ولاي بولسا، ەپتەپ كوڭىلىن تاۋىپ جۇرۋگە بولمايتىن با ەدى' دەدى حالكەن.
ءتۇۋ، جولداستىقتان اتتاپ نە بارقادار تاباسىڭ! — دەدى ءازىمحان.
— نە بىلشىلدايدى، يت!.. ءبىر قاتىن ءۇشىن جولداسىنىن كوزىنە ءشوپ سالا ما! — دەپ حاسەن حالكەننىڭ ءسوزىن جاقتىرماي قالدى.
ساتاي:
— دۇرىس ازىمحاندىكى، دۇرىس بولعان! «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا» دەگەن!
ءازىمحان كەۋدەسىن كوتەرىپ كوكشەتاۋ قالاسى جاتىنا قاراپ قويىپ، اقىرىن كۇرسىنگەندەي بولدى.
ونىڭ كوز الدىنا جاسىن ءسۇرتىپ، تەلمىرىپ قاراپ قالعان «جۇلدىز كوزدى، اي ماڭدايلى» گۇليا ەلەستەدى.
تاتى دا كەۋدەسىن كوتەرىپ، ماڭداي الدىنداعى كۇنگە قارادى.
كۇن استىندا ايقاسكان وراق پەن بالعانىڭ سۋرەتى كوز الدىنا كەلدى.
ونىڭ ارتىندا تەلمىرىپ، «جۇلدىز كوزدى، اي ماڭدايلى» گۇليا قالدى.
ءبىراق الدىندا ءومىر، قايرات، جىگەر نۇرىن شاشقان التىن كۇن تۇر ەدى.
1928 جىل.
You Might Also Like
-
«ماناپتى» بۇل قالپىمەن كىتاپ قىلىپ شىعارۋعا اۋرە بولماڭىز: ونى جازۋشى ۋەزنوي ناچالنيك قازاقتىڭ تۇرمىسىن بىلمەگەندىكتەن بە، جوق، قازاقتى مازاق قىلىپ جازعان با، قالاي. «ماناپتىڭ&ra...
