عۇمار قاراشتىڭ «قازاقستانداعى» قولتاڭباسى
كورنەكتى ءدىندار اقىن، ويشىل-فيلوسوف، حالقىن ونەر مەن عىلىم ۇيرەنۋگە ۇندەگەن اعارتۋشى، مۇسىلماندىق جولىن جاقسى بىلگەن، اراب، پارسى، تۇرىك، تاتار، باشقۇرت تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن عۇلاما-احۋن عۇمار قاراشتىڭ ەسىمى كەيىنگى ۇرپاققا جاقسى تانىس ەمەس. ونىڭ “الاش زيالىلارىنىڭ يمامى” اتانعانىن، پۋبليسيست-باسپاگەر ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.
عۇمار قاراش — ءارتۇرلى مەرزىمدى باسپاسوزدە كوپ جازعان قالامگەر.
عۇمار قاراشتىڭ باسپاگەرلىك قىرى دا كوپ زامانداستارىنان بۇرىن، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن-اق كەڭىنەن اشىلعان بولاتىن. الدىمەن ءوزى ۇستاز تۇتقان قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى شاڭگەرەي بوكەيەۆتىڭ قولداۋىمەن ەل اۋزىنان جيناعان ادەبي مۇرالاردى قۇراستىرىپ، ورىنبوردان «شايىر»، «كوكسىلدەر» اتتى ەكى جيناق شىعارسا، كەيىن ءوز دۇنيەلەرىن باستىرۋعا كوشەدى. اقىننىڭ كىتاپتارى قاي جىلدارى جارىق كورگەنىنە قاراپ-اق كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. اتاپ ايتساق، «بالا تۇلپار» (ۋفا، 1911)، «قارلىعاش» (قازان، 1911)، «تۋمىش» (ۋفا، 1911)، «اعا تۇلپار» (ورىنبور، 1914)، «تۇرىمتاي» (ۋفا، 1918 ) اتالاتىن بەس ولەڭ، «ويعا كەلگەن پىكىرلەرىم» (ورىنبور، 1910)، «ورنەك» (ۋفا، 1911)، «بادەل قاجى» (قازان، 1913) دەيتىن ءۇش زەرتتەۋ كىتابى جارىققا شىققان. ول كەزەڭدە قازاقتا مۇنداي زەرتتەۋ كىتاپتارىن شىعارعان ەشكىم جوق. جيناق ۇزىندىلەرى ماقالا بولىپ مەرزىمدى باسپاسوزدە جارىق كورىپ وتىرعان.
عۇمار قاراشۇلىن پۋبليسيست رەتىندە تاني بەرمەيمىز. ءبىراق، عۇمار اتامىزدىڭ پۋبليسيستيكالىق جولى دا داڭعىل.
ماقالالارى حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى «قازاق دۇرىستىعى»، «قازاقستان»، «ايقاپ»، «دۇرىستىق جولى»، «شورا»، «اباي» سياقتى گازەت-جۋرنالداردا جاريالانىپ تۇردى. ول ءوز شىعارمالارىن عۇمار قاراش بالاسى، عۇمار قاراش ۇلى، احۋند عۇمار قاراش ۇلى، عۇمار ءال-قاراشي، بوكەي ەلىنىڭ ءبىر بالاسى، عۇمار قاراش، ع. ق.، ع. مۇشتاق، عابدوللا مۇشتاق، ورازاقاي قازاقايەۆ، عۇمار قاراشيەۆ دەگەن ەسىمدەرمەن جاريالاعان.
«قازاقستان» گازەتىندەگى عۇماردىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتەۋگە بولمايدى.
اتالمىش باسپا ءسوز 1911 جىلدان 1913 جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن وردا قالاسىندا، 1913 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ورال قالاسىندا جارىق كورىپ تۇرعان. باعىتى جاعىنان ترويسكتەگى «قازاق» گازەتى مەن پەتەربۋرگتەگى «سەركە» گازەتىنە ۇقساس بولدى. «قازاقستان» گازەتى - دەموكراتيالىق باعىتتى ۇستانعان باسپا ءسوز.
“قازاقستان” گازەتىن شىعارۋعا اتسالىسىپ، “گازەت دەگەن نە زات؟”، “گازەت نە ءۇشىن كەرەك؟” اتتى اعارتۋشىلىق ماقالالارىنان باستاپ، گازەتتىڭ نەگىزگى جۇگىن كوتەرىپ تۇردى. مەنىڭشە، عۇمار قاراشيەۆ وسىلايشا ەلدەگى "وقىرمان مادەنيەتىن" قالىپتاستىرۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسقان.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ماقساتى-حالىققا قىزمەت قىلۋ بولدى. ءتىل ماسەلەسىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن. اقىننىڭ ولەڭدەرى ءپالساپالىق وي-پىكىرگە تولى جانە ۇندەۋگە تولى ەكەنىن بايقاي الامىز. اسىرەسە، رۋحتاندىرۋعا ءمان بەرگەن.
مىسالى، «ويعا كەلگەن پىكىرلەرىم» دەگەن ءفالسافالىق ەڭبەگىن الايىق. ول ىزدەنگىسى كەلمەيتىن ءبىر مۇعالىمگە: «رۋح تۋرالى ءتورت كىتاپ وقىعاننان گورى، مۋحاممەد عابدۋدىڭ باحرا سۇرەسى تۋرالى ءتافسىرىن وقىعانىڭ دۇرىسىراق شىعار»، - دەپ ايتقانىن جازعان. بۇنىمەن، ول باستى يسلام كىتاپتارىن وقىما دەپ تۇرعان جوق، ايتپاعى كانونداردى تاپتاۋرىن ەتپەي، تازارتۋ جانە تاراتۋ ماسەلەسى ەكەنى انىق.
ونىڭ سول ۋاقىتتارى جارىق كورگەن كىتاپتارىنان دا، قاراپايىم ماقالالارىنان دا ءدىني پايىمىنىڭ تەرەڭدىگىن، شاريعات ىلىمىنە جەتىكتىگىن، وزگەشە وي يەسى ەكەنىن بايقاپ، باعامداۋعا بولادى. مىسالى، “ويعا كەلگەن پىكىرلەرىم” اتتى ءپالساپالىق وي-تولعامدارىندا: “ءبىر تاڭىردەن باسقا بار نارسە ءولىپ، وزگەرىپ تۇرماق تا. سول سەبەپتەن ادامزاتتىڭ جانە ونىڭ تۇيسىك-سەزىمى دە ىلعي دا ءبىر حالدەن ەكىنشى حالگە وزگەرىپ تۇرادى”، - دەپ جازعان.
عۇمار قاراش ولەڭدەرى دە، عىلىمي ماقالالارى دا ۇلتتى سۇيۋگە، وعان قىزمەت ەتۋگە باعىتتالدى. “وتان جانە ۇلت رەفورماسى” ماقالاسىندا : “وتانعا، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جوعارى مانساپتى ياكي باي ادامدارعا عانا مىندەتتى ەمەس. نيەتى، ىقىلاسى دۇرىس بولسا، ءجاي، ورتاشا ادامدار دا وتانعا قىزمەت ەتە الادى. ءار كىسىنىڭ وزىنە ءتيىستى بورىشى بار. اركىم شاماسى جەتكەنشە قولىنان كەلگەن ءىستى اتقارسا بولادى. ءجاي ادامدار ءوز مىندەتتەرىن ادال اتقارسا، ول كۇردەلى، ۇلى ىستەردىڭ بىتۋىنە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزگەن بولار ەدى”، - دەپ، بارلىق ادامنىڭ ۇلتىنا قىزمەت ەتۋىن مىندەتتەيدى. سونىمەن قاتار، ۇلتىنا ءوز زامانىندا ۇلتىنا ەڭ كەرەكتى نارسەنىڭ نە ەكەنىن ايقىنداپ بەرىپ، ءقازىر دە شەشىمىن تاپپاعان ءبىلىم-عىلىم، انا تىلىمىزدەگى كىتاپ تاپشىلىعى ماسەلەسىن كوتەرىپ: “قازىرگى ۋاقىتتا كىتاپتاردىڭ ازدىعىنان ءبىلىم الا الماي، ىستەرىمىز دامىماي، ۇلتتىق تالىم-تاربيەمىز تىعىرىققا تىرەلۋدە. دەمەك، قازىرگى زاماننىڭ بايلارى مەن مىرزالارى مەشىت، مەدرەسە يمامدارى عىلىم مەنەن اعارتۋدى دامىتۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ قاراجاتتارىن اياماي جۇمسايتىن بولسىن. اسىرەسە، مۇعالىمدەر بۇل ىسكە قاتتى كىرىسىپ، عىلىم كىتاپتارىن انا تىلىمىزگە اۋدارۋ جانە كىتاپتار ساتىپ الىپ باستىرۋ، باسپالاردى كوبەيتۋ، گازەت-جۋرنال شىعارۋ ىستەرىنە اتسالىسۋى كەرەك. ال ءقازىر، بۇدان ارتىق ماڭىزدى ءىس جوق”، - دەگەن ەدى. سونىمەن، “كەلەشەك دەگەنىمىز ءۇمىت، سەنىم ەكەنىنە داۋ جوق. ءار ادام، ءار ۇلت، ءار حالىق ءوز كەلەشەگىنە قوجا بولۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن وزدەرىنە سەنۋى كەرەك”، - دەپ بولاشاققا ءۇمىت ارتادى، سەنىم بىلدىرەدى ءارى وزگەلەردى دە سەنۋگە شاقىردى.
«قازاقستان» گازەتىنىڭ بەدەلى مەن ماڭىزىن وسىنداي وزىندىك قولتاڭباسى بار، عۇمار قاراش سەكىلدى، اۆتورلارى ارقىلى كورە الامىز.
قازاق حالقىن ازاتتىق پەن تەڭدىككە، رۋحاني جاڭعىرۋعا باستاعان قايراتكەرلەردىڭ ساياسات مايدانىندا قولداۋشى، ادەبيەت ايدىنىندا جىرلاۋشى بولعان عۇمار قاراش وتارشىلدىقتىڭ قاندى قاناۋىنا تاپ بولعان حالىقتى تىعىرىقتان الىپ شىعۋدا ولشەۋسىز ەڭبەك اتقارعان ازاماتتاردىڭ كەمەل بەينەسىن، ءسوز ونەرىنىڭ ايتۋلى وكىلدەرىنىڭ ونەرپازدىق بولمىسىن ايقىنداۋدا پاراساتتىلىق تانىتتى.
كاليمۋراتوۆا ايانا اسىلحان قىزى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
XXI عاسىردى اقپاراتتىق كەمەلدەنۋ زامانى دەپ تولىققاندى ايتا الامىز. ويتكەنى، قازىرگى بۇكىلالەمدىك جاھاندانۋ كەزەڭى ەڭ الدىمەن، ادامداردان اقپاراتتىق ساۋاتتىلىقتى تالاپ ەتەدى. جالپى، اقپارات دەپ نەن...
