شوقان - پۋبليسيست
شوقان ءۋاليحانوۆ جايلى ايتقاندا، ول كىسىنىڭ عالىم ەكەندىگىن، زەرتتەۋشى، ەتنوگراف ەكەندىگىن بىردەن ايتامىز. راسىمەن دە، بۇل كىسى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن التىن جۇلدىز. ونىڭ ءومىرى، قىزمەتى، كوزقاراستارى مەن تانىمدارى بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق – مىنا بىزگە ۇلگى.
عالىم دەپ مەن تەك ءبىر سالانىڭ وزىق ادامىن ايتا الماس ەدىم: عالىم اتانۋ بىلگىرلىكتى، جان-جاقتىلىق پەن كوپ ىزدەنىستى قاجەت ەتەدى ەمەس پە؟! ءبىز سىر شەرتىپ وتىرعان مىنا كىسى – ناعىز عالىم. ويتكەنى، مەنىڭ تۇسىنىگىمدەگى عالىم - حالىققا قىزمەت ەتەدى؛ ءوز ويى مەن ءوز قولداۋىن ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن دايەكتەرى ارقىلى جەتكىزەدى. عالىم اينالىسىپ وتىرعان عىلىم دا ادامزات ءۇشىن قۇندى نارسە: ول نە نارسەنى زەرتتەسە دە، مۇنىڭ ناتيجەسىن عالامنان بۇرىن ادام تانىسا ەكەن دەيدى.
عالىم دەپ سان مەن ەسەپتەۋ جۇرگىزىپ قانا زەرتتەيتىن ادام ەمەس. عالىم ادام ءومىرىنىڭ سان قىرىنىڭ زەرتتەۋشى-باعدارلاۋشىسى. سونىڭ ىشىندەگى مەن ءۇشىن نەگىزگى تارماق – پۋبليسيستيكا.
ماعان ۇناعانى، ش.ءۋاليحانوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە اۋديتورياسىمەن دارەجەلەس اڭگىمەلەر جۇرگىزگەن: حالىقپەن حالىق رەتىندە تىلدەسىپ، اعاتتىقتارىنا باسا نازار اۋدارىپ، ولاردى تۇزەتۋ مەن شەشۋ جولدارىن ۇسىنعان. باسقاشا ايتقاندا، كونسترۋكتيۆتى كريتيكا قۇرالدارىن قولدانا وتىرىپ، پىكىرلەسكەن.
بۇل كىسىنىڭ ەڭبەكتەرى وتە كوپ. سوندىقتان، شوقان ءومىرىنىڭ كۋاگەرى بولامىن دەۋشى ءاربىر جان وزىنە جاقىن تاقىرىپتا وي تولعاتقان كىتاپتارىمەن تانىسا الادى. مىسالى، ماعان ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىنى – “سوت رەفورمالارى تۋرالى جازبالار” ەڭبەگى. مەنىڭ بۇل ەڭبەكتى تاڭداۋداعى ەكى سەبەبىم بار: ءبىرىنشىسى – مەنىڭ بولاشاقتا قۇقىقتىق جۋرناليستيكا سالاسىندا جۇمىس ىستەپ كورۋگە دەگەن تالپىنىسىم؛ ەكىنشىسى – مەنىڭ ويىمشا، ءار ادام ماماندىعى مەن قىزىعۋشىلىعىنا قاراماستان، ءوز قۇقىقتارىن، اتا زاڭىن ءبىلۋى ءتيىس. بۇل ماسەلە ۋاقىت پەن كەڭىستىككە تاۋەلسىز ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك.
بۇل ەڭبەكتەن شوقان زامانىندا دا سوت ىسىندە ءبىرتالاي ارتىقشىلىق پەن كەمشىلىك بولعانىن بىلۋگە بولادى. مىسالى، 1854 جىلعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بيلەردى لاۋازىمدىققا تىركەپ، ولاردى سايلاۋعا باعىتتالعان جارلىعىن ش.ءۋاليحانوۆ قۇپتامادى. بۇل تۋرالى ول: “بيلەرگە چينوۆنيكتىك اتاق بەرىپ، ولاردىڭ لاۋازىمىن كوتەرۋدى كوزدەگەن بۇل زاڭ، … بيلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن پراۆوسىنان ەشبىر حابارى جوق باققۇمار بايلارعا بەرەدى” دەيدى. بۇل سوزىنەن-اق عالىمنىڭ سوت جۇيەسىنىڭ ءداستۇرلى بولمىسىن ساقتاپ قالۋ مەن قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىكتىڭ قايماعىن بۇزباۋ ءپرينسيپىن ۇستانعانىن كورسەك بولادى. سونىمەن قاتار، شوقان بارىمتا ماسەلەسىن دە قاراستىرعان. ونىڭ پىكىرىنشە، بارىمتا ءىسى ورىس سوتىمەن ەمەس، قازاق حاندارىنىڭ زاڭدارى مەن (قاسىم حاننىڭ “قاسقا جولى”، ەسىم حاننىڭ “ەسكى جولى”، تاۋكە حاننىڭ “جەتى جارعىسى”) بيلەر سوتىنىڭ قاراۋىنا بەرۋدى تالاپ ەتتى. بۇل رەتتە، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەتنوگرافيا سالاسىنداعى بىلگىرلىگىن بايقاۋعا بولادى: ءار حالىقتىڭ زاڭى مەن ادەبىن، ءداستۇرى مەن سالتىن جەتىك ءبىلىپ، ونى پايداعا جاراتتى. شوقاننىڭ وسى ءبىر تۇسى جايلى ونىڭ دوسى ا. پىپين بىلاي دەيدى: “…ماتەريال جيناۋ ءۇشىن ءۋاليحانوۆ ەشنارسەدەن ايانبادى، ءوز حالقىنىڭ اڭىز، اڭگىمە، پوەما، قيسسا-داستاندارىن مۇقيات جازىپ الدى، ومىرىنە ءقاۋىپ تونگەنىنە قاراماستان، ەسكى جادىگەرلەردى ساتىپ الىپ، كونە قولجازبالاردى جينادى... ءۋاليحانوۆ ءوز ەلىنە تەرەڭ ادالدىعىن ساقتادى، ول قازاق ءومىرىن ءسۇيدى، سونىمەن بىرگە باتىس وركەنيەتىن باعالاي الدى، ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىن تەك رەسەي قاناتىنىڭ استىنان كوردى»
شوقاندى تولىق زەرتتەپ بىتتىك دەپ ايتا الماسپىز. ويتكەنى، ونىڭ ەڭبەكتەرى ءوز زامانىنىڭ شىندىعىن بايانداعانى ءۇشىن تۇبەگەيلى جويىلعان ەدى. سوعان قاراماستان، ول كىسى تۋرالى بۇگىندە بىلەتىنىمىز قانشاما. ونىڭ ەلى ءۇشىن، حالقى ءۇشىن اتقارعان ەرەن ەڭبەگى مەن اريستوكراتتىق بەينەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اريستوكراتيا ەتالونى. شوقان – كۇللى الەمگە ورتاق ازامات. شىعىس پەن باتىس مادەنيەتتەرىن تەرەڭ تاني وتىرىپ، ءوز حالقىنا سونىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلىن دارىتپاقشى بولعان ۇلى تۇلعا.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى تەليبايەۆا ا.س.
You Might Also Like
-
جالپى حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىن تۇزەتۋ، ورىس بوداندىعىنان الىپ شىعۋدىڭ ءبىر عانا جولى بولعان. ول حالىقتىڭ ساناسى ءوسىرۋ، رۋحاني جەتىلدىرۋ. ءار ادام ءوزىن، ودان كەيىن اينالاسىن، ۇلتىن تانىعاند...
-
قازاق ەلىنىڭ قامىن ويلاپ، حالقىنا ۇندەۋ تاستايتىن باتىل الاش زيالىلارىنىڭ ءبىرى - ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ. قايراتكەر وزگەرىستى تەك جاڭا تولقىن الىپ كەلەتىنىن بىلگەن. سول سەبەپتى، 1907 جىلى پەتەربۋرگت...
