شوقان ۋاليحانوۆ
30 جىل ءومىر سۇرسە دە، ماڭگىلىك جۇرەكتەن كەتپەيتىن شوقان.
شىعىستىڭ الپاۋىتى، سارىكولدىڭ قۇسمۇرىنىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان اعارتۋشى، شىعىستانۋشى، تاريحشى جانە پۋبليسيست — شوقان ۋاليحانوۆ اتامىزدى بىلمەيتىن قازاق، ءسىرا، جوق شىعار. شوقاننىڭ شىن ەسىمى (مۇحاممەد-حانافيا) شىڭعىس ۇلى ۋاليحانوۆ. ءوز زامانداستارىنان اقىلدىلىعىنىڭ ارقاسىندا ءار قاشان ءبىر قادام الدا ءجۇردى.
شوقاننىڭ جۋرناليستيكاعا كوزقاراسىن قالىپتاستىرعاننىڭ بىرەۋى وسى “سوۆرەمەننيكتىڭ” ن. گ. چەرنىشيەۆسكيي وزىندىك مول اسەر ەتتى. بۇل جۋرنالدى شوقان كادەت كورپۋسىندا دوستارىمەن ۇزبەي وقىپ، كەيىننەن ءوزى جازدىرىپ الاتىن بولعان. جانە ن. م. يادرينسيەۆتىڭ ايتۋىنشا شوقان اتامىز “تاڭداۋلى جۋرنالداردى”ۇزبەي وقىپ وتىرعان. ەرەكشە تالانت يەسى، دارىندى، عىلىمعا دەگەن قۇمارلىعى مەن حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەندە، شوقاننىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن وقىتۋشىلارى بايقاعان ساتتەن، قوسىمشا كىتاپتاردى بەرىپ، “بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش” دەمەكشى كەرەك كىتاپتارىن جەتكىزىپ وتىرعان. 1847-1853 جىلدارى شوقان ۋاليحانوۆ كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەندە، وقىتۋشىلارى كوستىلەسكيي، گانسيەۆسكيي سەكىلدى ادامدار بولعان.
بۇل كەزدەگى ەڭ تاڭداۋلى جۋرنالدار ا. ي. گەرسيننىڭ شەتەلدە شىعارىپ تۇرعان “كولوكولى، ”ن. گ. چەرنىشيەۆسكيي جانە ن. ا. دوبروليۋبوۆ تۇسىنداعى “سوۆرەمەننيك”( 1857-1868) بولاتىن. تاعى ايتىپ كەتەرلىك شوقان اتامىز جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ قوعامداعى-ساياسي ماڭىزىن، ءرولىن جوعارى باعالادى. ن. گ. چەرنىشيەۆسكيي “شارۋالار ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن قاجەتتى ماتەريالدار” اتتى ماقالاسىندا رەفورماعا ازىرلىك جۇرگىزەتىن كوميتەتتەر ءبىرىڭعاي دۆوريانداردان قۇرىلعانى ادىلەتتىلىك ەمەس دەپ، كوميتەتتىڭ قۇرامىندا شارۋالاردىڭ وكىلى بولۋىن تالاپ ەتكەن بولاتىن. كەيڭننەە شوقان اتامىزدا ن. گ. چەرنىشيەۆسكيي سەكىلدى قالىڭ پۋبليسيكالىق ماقالالارىندا حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇددەسڭن قورعاعان بولاتىن، شوقان ادىلەتتىلىك جولىندا كۇرەستى.
شوقاننىڭ “ابىلاي”، “قىرعىزدار تۋرالى”، “جوڭعار وچەرتەرى” سياقتى ماقالاسى 1861 جىلى شوقاننىڭ كوزى ءتىرى كەزدە جارىق كوردى. جۋرناليستيكا سالاسىنا شىنداپ كىرىسكەن شوقان ا. ن. مايكوۆقا 1862 جىلى حات جولدايدى. جولداعان حاتىندا بىلاي دەپ جازادى: “سانكت-پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستيدىڭ” ورتا ازيا مەن قازاق دالاسىنداعى ىستەر جونىندەگى ءتىلشىسى بولعىم كەلەدى دەپ باياندايدى.
شوقان ساياحاتقا شىققان كەزىندە كورگەندەرى مەن بىلگەندەرىن تالعامسىز داپتەر بەتىنە تۇسىرە بەرمەيدى. ەڭ الدىمەن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، فاكتىلەردى سىنشىل رەاليستىك تۇرعىدان بايانداپ، ويىن قورتىپ وتىراتىن بولعان.
شوقان ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارىن ورىس تىلىندە جازسا دا، ول “قازاقتىڭ بالاسى. ”قازاق ءۇشىن، جەر ءۇشىن ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتتى. مەيلى، ورىس تىلىندە جازسا دا، بالالىق شاعىندا قازاقتىڭ ەرتەگىلەرىن تىڭداپ، اۋىلدا مەكتەپكە بارعان، قازاق تىلىمەن سۋسىنداعان قازاقتىڭ بالاسى.
ءسويتىپ، شوقان شىڭعىس ۇلى ۋاليحانوۆ قازاقتىڭ كورنەكتى-عالىمى، قازاقتىڭ پۋبليستيكالىق نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.
جامانباي مارجان ادىلبەك قىزى
You Might Also Like
-
ساداق - سۇق جەبەسىن وقىرمان جۇرەگىنە ءدوپ قاداعان باسىلىم. قاۋىزىن جارىپ شىققان قىزعالداقتاي وزىنشە ءارلى ەدى. جاس ورەن ءۇشىن ءنار بەرەتىن. قىزىق، ءا؟ قوس قولداپ ەمەس، اقىل وڭداپ جۋرنال جولىنىڭ بولۋى. ك...
-
كورنەكتى ءدىندار اقىن، ويشىل-فيلوسوف، حالقىن ونەر مەن عىلىم ۇيرەنۋگە ۇندەگەن اعارتۋشى، مۇسىلماندىق جولىن جاقسى بىلگەن، اراب، پارسى، تۇرىك، تاتار، باشقۇرت تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن عۇلاما-احۋن عۇمار ق...
