InfoHub Logo

كەز كەلگەن حالىق ءوز ساياساتكەرلەرىن، قوعام قايراتكەرلەرىن، اقىندارى مەن جازۋشىلارىن ماقتان تۇتادى. قازىرگى قازاقستاندا بۇكىل سانالى عۇمىرىن ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا، قازاق حالقىن ورىس جانە الەمدىك مادەنيەت قۇندىلىقتارىنا باۋلۋعا ارناعان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەسىمى ەرەكشە قۇرمەتتەلەدى. ىبىراي التىنسارين-XIX عاسىردىڭ كورنەكتى اعارتۋشىسى، ەتنوگراف، اقىن، پروزاشى، اۋدارماشى. ونىڭ كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا قازاق جەرىندە قاراپايىم وتباسىلاردىڭ بالالارى وقي الاتىن العاشقى مەكتەپتەر پايدا بولدى.

بالالىق شاعى مەن جاستىق شاعى ىبىراي التىنسارين 1841 جىلى 2 قاراشادا دۇنيەگە كەلگەن. وكىنىشكە وراي، ونىڭ اتا-اناسى تۋرالى ەشتەڭە بەلگىسىز. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا ءالتىنساريننىڭ اكەسى 1844 جىلى قايتىس بولعان. جاس كەزىنەن باستاپ ىبىراي ءوزىنىڭ اۋىلىندا ءبيدىڭ قۇرمەتتى لاۋازىمىن اتقارعان اتاسى بالعوجا جاڭبىرشى ۇلىنىڭ قامقورلىعىندا بولدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن ىبىراي التىنسارين ءوزىنىڭ كىشى وتانى – نيكولايەۆ ۋەزىنىڭ اراقاراعاي بولىسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن جاڭبىرشى اۋىلىن ۇمىتپاعان. بۇگىن ۇلى جەرلەسىمىز تۋرالى ەستەلىك رەتىندە بۇرىنعى بولىس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قوستاناي وبلىسى اۋماعىنداعى التىنسارين اۋدانى بولىپ قايتا اتالدى.

1857 جىلى ى.التىنسارين ءوزىنىڭ اتاسى – ۇزىن-قىپشاق رۋىنىڭ باسقارۋشىسى، ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ اسكەري ستارشيناسى بالعوجا جاڭبىرشىۇلىنا جۇمىس ىستەدى. 1859 جىلدىڭ 1 تامىزىنان باستاپ ورىنبور وبلىستىق باسقارماسىندا كىشى تولماچ (اۋدارماشى) قىزمەتىن اتقاردى. الايدا، تالانتتى جاس ءوز ءومىرىنىڭ ماقساتى مانساپ پەن دارەجەگە ۇمتىلۋ ەمەس، تۋعان حالقىنىڭ ءبىلىمى دەپ سانادى.

1860 جىلدان باستاپ ىبىراي پەداگوگيكالىق قىزمەتپەن شۇعىلدانادى. 1860 ج. وبلىستىق باسقارما وعان ورىنبور بەكىنىسىندە (تورعاي) قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ اشۋدى تاپسىردى، وسى مەكتەپكە ورىس ءتىلى ءمۇعالىمى ەتىپ تاعايىندادى. قوعامدىق قاراجاتقا ول مەكتەپ عيماراتىن سالىپ، وقۋ قۇرالدارىن جازىپ بەردى. 1864 جىلى 8 قاڭتاردا كوپتەگەن ادامدار جينالعان مەكتەپتىڭ سالتاناتتى اشىلۋى بولدى. مەكتەپ جانىندا ينتەرنات قۇرىلدى، وندا حالىقتىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن تولىق ينتەرناتتا وتىرعان 16 وقۋشى تۇردى.

التىنسارين ءوزى ۇيىمداستىرعان مەكتەپتەردە وقۋدى ءدىني ەمەس، زايىرلى باعىتتا جۇرگىزۋگە ۇمتىلدى، تاربيەلەنۋشىلەر جالپىحالىقتىق مۇددەلەرگە قىزمەت ەتۋگە دايىن ادامدار بولىپ ءوستى. ول ءوزىنىڭ قازاق وقۋشىلارىن ورىس ءتىلىن، ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرۋگە شاقىردى. وسى ماقساتتا ول ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى ءۇشىن ەكى وقۋ قۇرالىن جازۋدى قاجەت دەپ سانادى. ولاردى قۇراستىرۋ 1879 جىلى اياقتالدى، سول جىلى ولار "قىرعىز حرەستوماتياسى" جانە "قىرعىزداردى ورىس تىلىنە وقىتۋدىڭ العاشقى نۇسقاۋلىعى" دەگەن اتپەن جارىق كوردى.

ءالتىنساريننىڭ پەداگوگيكالىق قىزمەتىندە بالالاردى تاربيەلەۋ جانە وقىتۋ ماسەلەلەرى ۇلكەن ورىن الدى. ول مەكتەپتەردەگى بۇكىل وقۋ جانە تاربيە ءۇردىسىنىڭ باستى قوزعاۋشىسى رەتىندە ءمۇعالىمنىڭ رولىنە ۇلكەن ءمان بەردى. ول مۇعالىمدەر ءوز وقۋشىلارىن جاقسى كورۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى. سوندا عانا ءبىلىم مەن تاربيە الدىندا تۇرعان ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە بولادى.          

جالپى، ءالتىنساريننىڭ ادەبي مۇراسىندا حاتتار ۇلكەن ورىن الادى. "تاڭدامالى شىعارمالار" كىتابىندا ولاردىڭ توقسانعا جۋىعى جاريالانعان. ءالتىنساريننىڭ ەپيستوليارلىق شىعارماشىلىعىنىڭ ءمانى اۆتوردىڭ كەلەسى ونجىلدىقتاردا ۇلتتىق پۋبليسيستەردىڭ نازارىن ۇنەمى اۋدارىپ وتىراتىن ماسەلەلەر شەڭبەرىن انىقتاۋىمەن انىقتالادى، ال حاتتاردا كوتەرىلگەن كەيبىر ماسەلەلەر (اسىرەسە شەنەۋنىكتەردىڭ بيۋروكراتيزمى تۋرالى) ءالى دە وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى.

ى. التىنسارين قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باستاۋشىسى بولىپ تابىلادى. تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولا وتىرىپ، ول اكىمشىلىككە قازاق گازەتتەرىن شىعارۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسايدى. بۇل وتىنىشكە 1883 جىلدىڭ قاڭتارىندا جازىلعان "كيرگيزسكايا گازەتا" دەپ اتالاتىن گازەتتىڭ ءبىرىنشى ءنومىرىنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ءماتىنى قوسا بەرىلدى. گازەت 4 بەتتەن تۇردى.

ىبىراي التىنسارين 1889 جىلى 17 شىلدەدە 48 جاسىندا قايتىس بولدى جانە توبىل جاعالاۋىنداعى اكەسىنىڭ بەيىتىنىڭ قاسىندا جەرلەندى.

ۋ. م. دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى زەينوللا الي، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

---