InfoHub Logo

يساتاي تايمان ۇلى پەن ماحامبەت وتەمىس ۇلى قازاقستان تاريحىنا فەودالدىق بيلىك پەن رەسەي يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسۋشى رەتىندە كىردى. ولاردىڭ ءومىرى كۇرەسكە اينالدى - ولار بايلار مەن ورىس كازاكتارىنا قارسى قازاق كەدەيلەرىنىڭ كوتەرىلىسىن باسقارعان بولاتىن. بىرنەشە ەسە كۇشتى بولعان قارسىلاسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن تاعدىرعا دايىن بولدى.

1801 جىلى استراحان وبلىسىنىڭ قازىرگى اۋماعىندا بوكەي ورداسى قۇرىلدى، ونىڭ تۇرعىندارى كىشى جۇزدەن قونىس اۋدارعان قازاقتار بولدى. جايىلىمداردىڭ سانى جەتكىلىكتى بولماۋى جانە بيلىكتىڭ جەردى تارتىپ الۋى سالدارىنان جەرگىلىكتى قازاقتار 30-شى جىلدارى قالىپتاسقان جاعدايعا نارازى بولدى. سول جىلدارى بۇقارانى تايماندار مەن وتەمىستەر باسقاردى. وتەمىسوۆ وتە اۋقاتتى وتباسىدان شىققان بولاتىن. ول كەرەي حاننىڭ تۇسىندا ۇزاق ۋاقىت بويى سوت اقىنى بولعان. ول سونداي-اق حان مۇراگەرىنىڭ تاربيەشىسى بولدى. وتەمىسوۆ تەك ءدىن ماسەلەلەرىن ءبىلىپ قانا قويماي، اراب تىلىندەسى جازعان جانە ورىس حاتىنا يە بولعان.  بەلگىسىز سەبەپتەر بويىنشا ماحامبەت پەن جاڭگىر حان اراسىندا كوتەرىلىسكە دەيىن جانجال تۋىندادى. ول ءۇشىن 1829 جىلى ماحامبەت تۇرمەگە قامالدى. سول جىلى تايمانوۆ بۇقارانى باسقار شىقتى. يساتاي تايمان ۇلى قازىرگى اتىراۋ وبلىسى يساتاي اۋدانى اۋماعىندا دۇنيەگە كەلگەن، جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكەن اتاقتى اعاتاي باتىردىڭ ۇرپاعى بولعان. جاس كەزىنەن باستاپ ول بايلار مەن رەسەي ۇكىمەتىنە سىن ايتقانى ءۇشىن تۇرمەگە بىرنەشە رەت تارتىلدى. بيلىكپەن كەلىسكەن دۇرىس ەكەنىن تۇسىنگەن يساتاي 1829 جىلى استراحان ولكەسىنىڭ سول كەزدەگى گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆاسيليي پەروۆسكييگە جۇگىنەدى. يساتاي حاتتا بىلاي دەپ جازادى: "ءبىزدىڭ وتىنىشتەرىمىز بەن شاعىمدارىمىزدى ەشكىم قابىلدامايدى، مۇلىك بىزدەن الىنادى جانە ءبىز، شەتەلدىكتەر، ەگەمەندىك يمپەراتورىنا ادال بولۋعا انت قابىلداعانىمىزعا قاراماستان، بارىنەن قورقامىز. ءبىراق جوعارى مارتەبەلى مۇندا باسشى بەت-بەينەسىن بىلدىرەتىندىكتەن، مەن ءسىزدىڭ نازارىڭىزعا جەتكىزىپ، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا ەنىپ، ءبىزدىڭ شاعىمدارىمىز بويىنشا بۇكىلحالىقتىق زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن شىنايى شەنەۋنىكتەردى بىزگە ءىسساپارعا جىبەرۋدى سۇرايمىن. اسىرەسە، ءبىزدىڭ شاعىمدارىمىزدى پودپولكوۆنيك دال مىرزا قاراستىرعانىن قالايمىز"، - دەلىنگەن تايمانوۆتىڭ پەروۆسكييدىڭ اتىنا جازعان حاتىندا. الايدا، كەدەيلەردىڭ وتىنىشتەرىن بيلىك ەلەمەدى. ءوز وتباسىلارىن اسىراۋعا جانە جەردى نەعۇرلىم ءادىل بولۋگە قول جەتكىزۋدەن ءۇمىت ۇزگەندەر شارۋا سۇلتان جانە حان مالىن اشىق توناي باستادى.

1836 جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ ستيحيالىق كوتەرىلىستەر اشىق سوعىسقا اينالدى. بۇل كوتەرىلىس يساتاي تايمان ۇلى پەن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن ءوتتى. كوتەرىلىسكە ستارشىندار باستاعان بىرنەشە رۋلار قوسىلدى.

ءىرى وقيعالار 1837 جىلى ورىن الدى، كوتەرىلىسشىلەر جاڭگىر حاننىڭ ورداسىن قورشاۋعا الدى. كوتەرىلىسشىلەر سانى 2000-نان استام ادامعا جەتتى.  جاڭگىر حان مەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك وسىنداي قولدى كورىپ، ۇرەيلەنىپ، كوتەرىلىستى باسۋعاكومەك سۇرادى. ونى باسۋ ءۇشىن مىڭنان استام ادامنان تۇراتىن ءىرى كۇشتەر جىبەرىلدى. بەكىنىستەر مەن فورپوستتاردان جازالاۋ وتريادتارىنا استراحان جانە ورال كازاكتارى جانە حان وتريادى كىردى. جازالاۋشى ەكسپەديسيانى پودپولكوۆنيك گەكە باسقاردى.

كوتەرىلىسشىلەر مەن جازالاۋشىلار اراسىنداعى ۇلكەن شايقاس 1837 جىلى 15 قاراشادا تاڭەرتەڭ تاستوبە شاتقالىندا ءوتتى. بۇل قىسقا جانە قاندى شايقاس بولدى. كوتەرىلىسشىلەر ۇلكەن شىعىندارعا ۇشىرادى، الايدا كوتەرىلىس باسشىلارى امان قالدى. 13 جەلتوقسانعا قاراعان ءتۇنى يساتاي وتريادى جامانقالا فورپوستىنا جاقىن جايىقتان ءوتىپ، زاۋرال دالاسىنا كەلدى. مۇندا يساتاي مەن ماحامبەت بىتىراڭقى كوتەرىلىس جاساقتارىن بىرىكتىرە باستادى جانە 1838 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي ايتارلىقتاي كۇش جينادى. گوكەنىڭ باسشىلىعىمەن جازالاۋشىلار تاعى دا ولاردى باسۋعا جىبەرىلدى. 1838 جىلى 12 شىلدەدە اقبۇلاق دەگەن جەردە قيىل وزەنىنىڭ بويىندا شايقاس بولدى. كوتەرىلىسشىلەر ەرلىك كورسەتتى، ءبىراق جەڭىلىسكە ۇشىرادى. يساتاي تايمان ۇلى قازا تاپتى. وسىلايشا بۇل ۇلكەن كوتەرىلىس اياقتالدى.

---