جان ءتاتتى
(حيكايات)
ۋاقىتقا مويىنسۇنبايتىن اسقان سۇلۋ، يا قاھارلى پاتشا، يا دەگدار دانىشپان بولمايدى.
اقشانىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ تۇپتىڭ-تۇبىندە «بار ادام» اتانۋعا بولار؛ جاراتقان يە بويىڭا دارىتقان دارىندى ۇزبەي جەتىلدىرىپ، بەينەتكە باتىپ، اتاقتىلارعا سالىسىپ ءجۇرىپ اتىندى شىعارۋعا بولار؛ كوڭىلىڭ اۋعان سۇلۋدىڭ سوڭىنان قالماي قويساڭ-كۇندەردىڭ-كۇنى الگى ۇرعاشىعا قۇشاعىڭ تولار؛ قاراجاتىڭ جەتىپ جاتسا، جاقسى ەمشى تاپساڭ-ساۋشىلىقتى تۇزەتىپ الۋعا بولار. دۇنيەدە اقشامەن، اتاقپەن، باق-داۋلەتپەن ساتىپ الۋعا، ورنىن تولتىرۋعا بولمايتىن جالعىز نارسە بار، ول-ۋاقىت.
سول ۋاقىت-شىركىنمەن سايىسقا تۇسكەن استروفيزيك ايتۋار ماعزۇم ۇلىنىڭ جۇرەگى بۇگىن، ءتۇن ورتاسىندا وقىستان سىر بەردى. يا قىسىپ، يا شانشىپ اۋىرمايدى. اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ بارا جاتقان سەكىلدى مە، قاي-قايداعى قۇبىجىق كوزىنە ەلەستەپ، ساعىم بوپ كەلە قالاتىنداي ما، جۇرەك سوعىسى جيىلەپ... سۋىق تەر شىلقىپ اعىپ... قينالعان سوڭ...ەزى ەسەپتە تۇراتىن پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنان جەدەل جاردەم دارىگەرىن شاقىرتتى.
جەتىپ كەلگەن بىلگىش دارىگەر قان قىسىمىن ولشەپ، جۇرەك سوعىسىن تىڭداپ وتىردى-وتىردى دا باسىن شايقادى. قالىڭ كىتابىن اشىپ قارادى. «ءسىزدىڭ جۇرەك سوعىسىڭىزدا سايكەسسىزدىك بار، اۋرۋحاناعا الىپ كەتەمىز»، — دەدى. باسى ءبىر قيسايسا-قۇلاماي تىنبايتىن ناعىز قىرسىقتىڭ ءوزى ەكەن. «اۋ، كۇنى ەرتەڭ ۇلكەن عىلىمي سيمپوزيۋمدا سويلەيتىن ءسوزىم بار»... «اۋ، كوكەشىم، تۇرا قال!.. سارسەنبى كۇنى پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىنا جازىلىپ قويعام، ونداعىلار: «ءسىزدى ۇلكەن كىسى ساعات 15.00-دە قابىلدايدى، ازىرلەنىڭىز، تەزىرەك نە ماسەلە كوتەرەتىنىڭىز جونىندە تۇيىندەمە جازىپ وتكىزىڭىز!.. — دەگەن»، ەندى جۇرەك ىرعاعى بۇزىلعان ەكەن دەپ جىل بويىنا سارىلا كۇتكەن مارتەبەلى ۇشىراسۋدى كەيىنگە ىسىرا المايمىن عوي، كوكەشىم!...»
قاۋىن باس، وسىلاي كەلىپ ءسۇزىلىپ قاراعانى-اق كىسىنىڭ وڭمەنىنەن ەتكىزىپ جىبەرەتىن قاراسۇر قايىستاي دارىگەر مۇنى توسەگىنەن جۇلقا كوتەرىپ كيىندىرە باستادى. بايەك بولىپ جۇگىرىپ جەتكەن كۇتۋشى قىزعا مىنا جاقتان زىلدەي ەتىپ داۋىستايدى. «كىسىنى ءىشى بوساعان قاپتاي قىلماي، ءبۋىپ-تۇيىپ جەڭىل كيىندىرىڭىز... اس-اۋقاتتىڭ قاجەتى جوق... قولتىعىنان دەمەڭىز!.. ۇندەمەڭىز!..» — دەپ دەدەكتەتىپ، يكەمدەپ الا جونەلگەنى. ەندىگى اششىلىساتىن ادامىم وسىناۋ قاۋىن باس بولسىن دەپ بۇل كوكەڭ ىشتەي زىعىردانى قايناپ كىجىنەدى-اي.
«ءسىزدىڭ ساۋشىلىعىڭىز ءۇشىن ءبىز جاۋاپ بەرەمىز، ايتۋار ماعزۇم ۇلى، بۇلك ەتپەڭىز، ەش ساسپاڭىز».
«اۋ، اپتانىڭ اياعىندا لوندونعا، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە بايانداما جاساۋعا شاقىرۋ كۇتىپ وتىرعام، حابار كەلسە، شاباداندى جيناستىرۋ عانا قالعان».
«ەش ساسپاڭىز، بۇلك ەتپەڭىز!... جەڭىل ماشينەگە ءمىنىڭىز!»
سونىمەن ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ ساڭعىراعان سارى قىشتان ءورىپ، تۇنىكەسىن اق قاڭىلتىرمەن جاپقان، كۇنشىعىس الاپتى تۇگەل الىپ جاتقان اۋرۋحاناسىنان ءبىر-اق شىقتى. جالعىز كىسىلىك پالاتاعا جاتقان. اياق استى تۇكتى كىلەم، اسپالى شام، كەڭ ەكراندى تەلەديدار، اۋا رەتتەگىش، سالقىنداتقىش، توڭازىتقىش، جانعا قاجەتتىنىڭ ءبارى بار. اق توسەككە كوسىلە كەتىپ، اسپالى شامعا قاراپ جاتىپ ويعا شومادى، تاڭ بوزى ءبىلىنىپ قالعان با، كوشە جارىعى بەرسىن-بەرسىن وشە باستادى. مەدبيكەنىڭ اياق تىقىرى ەستىلەدى. الگى قاۋىن باسقا ءسوزى وتپەگەنگە ايتۋار ىشتەي ىزالى ءالى.
«قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى دەگەننىڭ كەرى وسى. مىنا اق حالاتتىلار اۋلەتى ەندى تۇتىمىنان ەش شىعارمايدى، جانالعىش ازىرەيلى پەرىشتەسىنە ۇقساپ، توڭىرەكتەگەنى توڭىرەكتەگەن. كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنە ازىرلەگەن بايانداماسى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ، كومپيۋتەرگە تەرىلىپ، قالتاسىنا ديسكەت بولىپ تۇسكەلى قاشان! قارا قۇردىمنىڭ تاقاۋدا تابىلعان فورمۋلاسى ول — داعى ديسكەتتە. ەندى كەلىپ مىنالار اق توسەكتەن تۇرىپ كەتپە، تىرپ ەتپە، جازۋ جازبا!.. ۇلكەن كىسىنىڭ قابىلداۋىنا ەش اسىقپا! — دەيدى-اي»...
«جۇرەك سوعىسىڭىزدا سايكەسسىزدىك بار!»
«وي، بار بول، بار بولعىرىم!.. جۇرە-بارا سايكەستەندىرىپ الارمىز. ەڭ ءتاۋىر دارى-دارمەگىڭدى سال، قولى جەڭىل مەدبيكەنى جەتكىز!... سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنىنە دەيىن اياعىما مىنەيىن!..»
قاۋىن باس، ءتۇسى سۋىق، كورىنەن تۇرىپ كەتكەن ارۋاق سەكىلدى جەدەل جاردەم دارىگەرى مۇنىڭ سوزىنە كەلگەندە-كيىز قۇلاق، كوپ نارسەنى قالىڭ قاعازىنا ۇزاق شۇقىلاپ جازىپ، وسىنداعى قيقىمداي كوپ دارىگەردىڭ بىرىنە تاپسىرىپ، پاپكەسىن قولتىقتاپ ول-داعى سىتىلىپ جوعالادى. ايتۋار كەڭ پالاتادا ءوز ويىنا ءوزى كومىلىپ جالعىز قالادى.
ەسىك تىقىلدادى. ايتۋار جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى. تالشىبىقتاي بۇرالعان بويجەتكەن سىپايى سىزىلىپ ىشكە ەنىپ كەلەدى. «ەمدەۋشى دارىگەرىڭىز بولامىن، تاقاۋدا الماتىدان اۋىسىپ كەلدىم، ءاتى-جونىم دوسوۆا اسەم»،-دەپ تانىستىردى ءوزىن. ءۇنى ريۋمكە سوعىستىرعانداي سىڭعىرلاپ ەستىلدى. ىشكى الەمى قىز ءۇنىن ەستىگەندە كادىمگىدەي جىلىپ قالدى.
كوزى اقىق تاسىن قوندىرعان تاناداي مولدىرەپ، كىرپىگى قيمىلداپ ءسۇزىلىپ قاراعانى-اق كىسىنى ارباپ الاتىنداي. كۇلىمسىرەپ سويلەگەن كەزدە تاناۋى جەلپىلدەپ، قۇلىنداي تىپىرشىپ، ءبىر ورنىندا تۇرا المايدى. ءجۇزى ءتىس تيگەن كەزدە اپپاق ءسۇتى شىعاتىنشىرەپ پىسكەن اپورت الماداي. جاڭا سۇتتەنە باستاعان جۇگەرى سوبىعى سەكىلدى، كىسىنىڭ جانارىن ماگنيتشە تارتىپ، ۋىلجىپ، ءىشىڭدى ماي ىشكەندەي ەلجىرەتىپ جىبەرەتىنى كەرەمەت ەندى! «اسىل قازىنا سالعان قۇمىرا عوي مىناۋ، — دەپ ويلاعان ايتۋار،-اتتەڭ... اتتەڭ... سەندەي اسىلدى ابايلاپ ۇستاسا عوي! قوساعىڭ ءوزىڭدى ەركەك كىندىكتەن قىزعانىپ ءجۇرىپ، قۇم سالعان قۇمىراداي عىپ، ءار نارسەگە ءبىر ۇرىپ، اقىرىندا قيراتىپ تۇككە العىسىز ەتىپ تىنباسا جارار ەدى-اۋ!».
— كۇيەۋ بالا بار ما، قاراعىم؟
بويجەتكەن جانارىن ءمولت ەتكىزىپ تومەن سالدى، قۇداي بىلەدى، قۇمىرا ءىشى شايقالدى.
— ونى نەعىلاسىز، اعاي.
— بىلە جۇرەيىك دەگەنىم عوي.
— باسىم بوس. جۇرەگىڭىزدى تىڭداپ جىبەرەيىن، — دەي سالىپ، جالما-جان فەناندوسكوپتى كەۋدە تۇسىنا، ارقاسىنا قويىپ اينالدىرىپ تىڭ تىڭداعان سىڭايلى. بەس تال كەكىل شاشى كوز الدىنا ءتۇسىپ، الگى ساۋالدان ىشتەي سەكەم الىپ، بويجەتكەن وز-وزىنەن شىنداپ ساسىپ، ويىن ءبىر نۇكتەگە جيناي الماي قىسىلعانىن سەزدى. ءلام دەپ ۇندەمەيدى. سىر بەرمەيدى. «قۇمىرا تاسقا ءتۇسىپ شاعىلماسا قانەكەي»، — دەپ تىلەدى ايتۋار. ءوز ويىمەن ءوزى الىسىپ جاتىپ، دارىگەر بويجەتكەننىڭ قالاي ءبىر ىزبەن سىزىپ شىعىپ كەتكەنىن بىلمەپتى. و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى دەگەن!
سول ەكى ارادا مەدبيكە جەتىپ كەپ: «ەحوكارديوگرامما اسپابىنا اپارامىن، اربا العىزايىن با، الدە اياعىڭىزبەن ءجۇرىپ باراسىز با»،-دەدى. ايتۋار نامازشام كولەڭكەسىندەي سولبىرايىپ، ۇزارىپ تۇرعان مەدبيكەنىڭ جۇزىنە اڭتارىلا قارايدى. «اربا العىزايىن با، الدە ءجۇرىپ باراسىز با؟».. «ءوز اياعىممەن بارامىن»، — دەدى ايتۋار. ءسويتتى دە شيىرشىقتاپ ەسىلگەن جىبەك جىپتەي پىسەندە، پىسىق قىزدىڭ سوڭىنان جايلاپ باسىپ ىلەستى. جۇرەك تىڭدايتىن بىلگىشتەر تومەندە، ءبىرىنشى قاباتتا، سولعا بۇرىلعان جەردە ەكەن. ىشكە ەنىپ شەشىندى. اق سۇرىپ شىمىلدىق ءدىر ەتە ءتۇسىپ: «ەنىڭىز، ساكى ۇستىنە شالقاڭىزدان جاتىڭىز!»-دەدى ماناعى اسەم بويجەتكەننىڭ تانىس ءۇنى. ۇزىن ساكى ۇستىنە سۋلاتىپ سالىپ ۇيىرسەكتەپ، يكەمدەپ الىپ بارادى. سۇيرىك ساۋساق جۇرەك تۇسىنا سۋلى ماقتانى لىپ-لىپ جۇرگىزىپ، جالاڭاش كەۋدەگە رەزەڭكە تۇتىك تۇيمەسىن سىرت-سىرت قوندىرىپ شىقتى. ءاتىر ءيىستى تىنىس العانى سەزىلدى.
— سابىر ساقتاڭىز!
— قىز كورسەم جۇرەگى قۇرعىر اتقاقتاپ كەتەتىن ادەتى.
— شىنىمەن سولاي سەكىلدى، مانا الگىدە جۇرەك سوعىسىڭىز باسقا ەدى، ەندى مۇلدە باسقاشا، تۇسىنبەدىم، قىزىق ەكەن...
اسەم بويجەتكەن كارديوگراف تەتىگىن ىسكە قوستى. دابىل دوڭگەلەگى سىر، ءدىر ەتىپ جىلجىپ جونەلدى. ءسۇتى شىققان اپورت الماسى ءيىلىپ كەپ توبەسىنە تونەدى. جانارىن جۋمادى. و، توبا دەگەن! جۇرەك سوعىسى كارديوگراف اسپابىنان كادۋىلگى قالپىنان ون، ءجۇز ەسە كۇشەيىپ ەستىلدى.
جۇلقىنا، بۇلقىنا سوققان تىرشىلىك يەسىنىڭ دىبىسى تار بولمەنى جاڭعىرتىپ جىبەردى. ەندى بىردە ديىرمەن تاسىنىڭ زىر اينالعان سارىنى سەكىلدى. شۋىلداعان قان اعىسى وزەن قۇلاماسىنا كەلەدى. كەلەسىدە گۇر-گۇر ەتكەن دولى ءۇندى اشۋلى جولبارىس دىبىسىنا ۇقساپ كەتەدى. كەۋدە تورىن بۇزىپ شىعىپ، بوستاندىققا، ۇلى دالاعا ىرعىپ جونەلگىسى بار ما، كىم بىلەدى. شەرى، مۇڭى، ۋايىمى وسىلايشا دۇرلىكتىرىپ، دۇرىلدەپ كەۋدەنى ۇرىپ مازالاعانى مازالاعان. كەۋدەسىن جايلاپ العان مۇنشالىق ۇلى ءدۇبىردى العاش ەستۋى!
كەۋدە قۋىسىندا ەش دامىلسىز جۇلقىنىپ تۋلاپ جاتقان شىركىندى تىڭداعان سايىن قايداعى-جايداعى ويعا تىزگىن بەرەدى.
دۇلەي جۇرەكتىڭ جۇمىسى ەش تولاسسىز، ءارى تىم قاۋىرت. كۇندىز-تۇنى، جىلدار بويى ءبىر پاسكە كىدىرمەي، دامىل تاپپاي تىرشىلىك يەسىنە جاراتقان يەنىڭ پارمەنىن جەتكىزىپ الەك. سابىلا جورتقان ۇلى جورىق ساربازىنا ۇقسايدى. سابىلا جەلىپ كۇندى باتىرادى، تاڭدى اتىرادى. قالتىلداعان قىل كوپىردىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان دارشىداي. ءمۇلت كەتسە — شىڭىراۋعا تايىپ قۇلارداي، ماڭگىلىككە ءىز-تۇسسىز جوعالارداي. ءلۇپىل قاققان ۇلى جورىق يەسىنىڭ دۇبىرىنە قۇلاق سالىپ قايداعى-جايداعى وي كەشەدى سابازىڭ. ەحوكارديوگراف ءۇنى كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيىپ بارادى. توبەدەن دۇرلىگىپ نوسەر كوشىپ جاتقانداي عوي.
كەۋدە قۋىسىنداعى جۇدىرىقتاي بۇلشىق ەت-تىرشىلىك يەسى ۇلى قۇدىرەت!
سول قۇدىرەتكە لايىقتى ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز بە؟ ماقساتتىڭ مەجەسى قانداي؟ الدە ىشكەنگە، جەگەنگە، كۇلگەنگە، ءلاززات ويىنىنا، داۋلەت جيعانعا ءماز بولىپ ۋاقىتتى تەككە وتكىزىپ ءجۇرمىز بە؟ يمان اتتى ىستىق سەزىمگە، ىنتىق لەبىزگە جەتە الدىق پا؟ الدە ءومىر سۇرگەننىڭ جوباسى وسى عوي دەپ ايدالاعا تەككە لاعىپ ءجۇرمىز بە؟ تارازىنىڭ الدىنداعى انت مەزگىلگە، جاراتقان يەگە اماناتىن قايتارىپ بەرەردە — جۇرەك باسىنا شۇكىرشىلىك سەزىمى تولادى ما؟ مىڭ ساۋالعا — ءبىر جاۋاپ. ەت جۇرەكتىڭ جاۋابى: ءلۇپ-لۇپ، ءدۇرس-دۇرس، ءلۇپ-لۇپ...ءدۇرس-دۇرس!.. وزىنەن-وزى ءتىل ءبىتىپ سويلەپ جونەلگەن ءدۇلدۇل شەشەن سەكىلدى.
جۇرەك: شارشامايتىن شايتان ەمەسپىن. كوكتەگى جاراتقان يە مەن جەردەگى تىرشىلىك يەسىنىڭ جالعاستىرار انتەنناسى، سەزىم سىمى، ۇيات قىزىلى بولامىن.
ايتۋار: تىرشىلىك كوزى ءوزىڭ ەندەشە!
جۇرەك: جاندى تۋعىزعان جاراتقان يە جۇدىرىقتاي پارمەنىمە سەنىپ: «جاننىڭ قابى بول!» دەپ تاپسىرىپ كەتكەن. ايتسە دە جەردەگى پەندەلەر-سەندەر — ءوزىمدى دۇنيەنىڭ كۇناسى، لاسى، يتىرعىلجىڭ، ۇرىس-كەرىسى، ىزاسى، نالاسى، جالاسى لاستايدى عوي دەپ تازا ۇستاۋدىڭ ورنىنا-قۇلشا جۇمساپ ءقادىرىمدى كەتىردىڭدەر!
ايتۋار: كوكتەگى قۇدىرەتتىڭ كوزى ەكەنىڭدى بىلمەدىك قوي! ادامشىلىقتى مىنا پەندەلەر ايدالادان ىزدەپ الاقتاي، جالاقتاي بەرگەنشە-اينالىپ كەپ وزىڭە جۇگىنسەكشى، جارىقتىق! دۇم-دۇنيە الەمىندەگى ءۇزىلىسسىز ۇلى ىرعاق پەن ءوز قيمىلىڭنىڭ اراسىندا جانعا سەزىلمەيتىن ۇيقاس، ۇناسىم، جاراسىم بار دەگەنى راس شىعار.
جۇرەك: شىندىعى سول!
ايتۋار: ۇلىلىق پەن پەندەشىلىك قاتار ەزىڭدە. دۇنيەنى بۇلىنۋدەن، ازعىنداۋدان ساقتايتىن شىندىقتى وزىڭنەن ىزدەسەك اداسپايتىن شىعارمىز.
جۇرەك: ۇستاز ءسوزى ەسىڭدە مە؟ «اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي، ءوز دەرتىن تىعىپ ىشكە، بىلدىرە الماي؛ كەيدە ىستىق تاعى دا قان باسادى، كەيدە ءبىر ءسات تۇنشىعار ءۇن شىعارماي» جۇرەكتى تىڭداپ ءتالىم الىپ، ۇيرەنەتىن ۋاقىت جەتتى ەمەس پە، پەندەلەر-اۋ!
ايتۋار: اپىرماي، ءبىر ءمينوت ءبىر كىسىنىڭ ومىرىنە ۇقساس دەگەن راس ەكەن-اۋ.
جۇرەك: دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات قازىنا — ۋاقىت. سول ۋاقىتتىڭ پارقىن، نارقىن سەزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىز بەيشارادان جامانشىلىق — قارا قۇردىم ىزدەپ ءجۇرسىز بە، الدە جارىق ساۋلە ءتۇسىرىپ جاقسىلىق ىزدەپ ءجۇرسىز بە، سونى باعىمداپ، ولشەپ-پىشىپ العانىڭىز ءجون اۋەلى.
ايتۋار: سوندا ومىردەن الدامشى بولا المايسىڭ، ول بىلدىرمەي ۇرلاماق قىزىعىڭدى دەگەن ۇستاز ءسوزى راسقا شىقتى.
جۇرەك: قايعى كەلسە-قارسى تۇر، قۇلاي بەرمە؛ قىزىق كەلسە-قىزىقپا، وڭعاققا ەرمە. جالعانى جوق ءبىر ءتاڭىرىم، كەڭشىلىك قىل، دەگەن ۇستاز ءسوزىن كۇبىرلەي قايتالاپ، الەم كەڭىستىگىنە، ۇلى گارمونياعا مەنىڭ كوزىممەن ۇڭىلە ءتۇس، پەندەم!
ايتۋار: قۇلدىق ۇردىم وزىڭە!
وسى مەزەت — ەحوكارديوگرامما اسپابىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، ءلۇپىل قاققان جۇرەك ءۇنىن، ءتاڭىر پارمەنىن قاعاز تاسپاعا جازىپ اپ تۇرعان اسەم دارىگەر مۇنىڭ، كەيىپكەرىمىزدىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى. «وز-وزىنەن كۇبىرلەپ سويلەپ جاتقانى نەسى» دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك. جانارى مولدىرەدى. ەرىنى ۋىلجىپ پىسكەن شيەدەي ءۇزىلىپ، ەزە تىستەگەننەن قانى شىعا ۇلبىرەپ، جاۋدىرەگەننەن جاۋدىرەپ توبەسىنە تونە تۇسەدى. لەبىنەن جىلى جاۋىن جۇپارى ەسەدى. قاراپ جاتىپ ەلتىپ قالدى.
سۇلۋ بيكەش سىبىرلاي ءتىل قاتتى. اۋەلگىدە نە دەپ تۇرعانىن ەستىمەي، قان قىسىمىنان قۇلاعى قۇرعىر بىردە اشىلىپ، كەيدە كيىز قۇلاق بوپ بىتەلىپ، ەرسى اڭتارىلعانى. جانى شىرقىراپ سۇمەك بوپ تەرلەپ قىسىلعانى. قۇلاعى پاسكە دىڭىلداپ اشىلعانى، ەستىگەن ءسوزى:
— جۇرەك سوعىسىڭىز دۇرىستالدى. الگىدە عوي اتشا تۋلاپ قاراداي شوشىتقان.
ايتۋار تاپ وسى جاڭا عانا ءوز جۇرەگىمەن ەزى ىشتەي شۇيىركەلەسكەنىن بۇگىپ قالدى. سىرىن ايتا بەرۋدى ىڭعايسىز سەزىندى. تاعى ۇندەمەي جاتا المادى. ءۇزىلىپ پىسكەن اپورت الماداي ءسولى سىرتىنا تەپكەن كورىكتى بويجەتكەننىڭ قيىلىپ قاراعانى-اق ءىشىن ورتەپ الاي-تۇلەي ەتكەنى.
— ءوز جۇرەگىمدى ءوزىم تىڭداپ ءبىر جاساپ قالدىم. مىنا تەپسىنگەن تەگەۋرىنمەن ءالى ءبىراز ءىس تىندىراتىن سەكىلدىمىن!
بويجەتكەن سىڭق ەتىپ كۇلدى. بەتىنىڭ ءسۇت شۇقىرى ويىلدى. ەحوكارديوگرامما تەتىگىن سىرت ءوشىردى. بولمەنى جايلاعان لۇپىلدەگەن، دۇرسىلدەگەن دىبىس، ەنسىز تار ارىققا سيماي ىتىرىلعان تاۋ سۋىنداي قان اعىسى ساپ تيىلدى. قاراكولەڭكە بولمەنى سالبىراعان تىنىشتىق باستى. دارىگەر بويجەتكەن دىرىلدەگەن قوبالجىڭقى ۇنمەن ءسوزىن ساباقتادى.
— الىس گالاكتيكادان دىبىس تارتقان قابىلداعىش سەكىلدى جۇرەگىڭىز، اعاتاي.
«اعاتاي» دەگەن ءسوزدى توسىن داۋىس ىرعاعىنا سالىپ، قۇبىلتىپ ايتقانى. ءدىرىل ارالاس پا، قويۋ مۇڭ بار ما، كىم بىلگەن. ايتەۋىر بۇرىن-سوڭدى ەستىپ بىلمەگەن توسىن ءسوز سىرلى اۋەندەي سەزىلگەنى. بويجەتكەن جۇرەك سوعىسى جازىلعان اششى ىشەكتەي شۇبالعان قاعازدى كوتەرە ۇستاپ ۇڭىلە قارايدى، يروگليف وقىعان بىتىكشى عۇلاماعا كەلەدى. ءوز ويىمەن ءوزى اۋرە.
— قايران قالامىن! ءسىزدىڭ جۇرەك جازباڭىز ەشكىمنىڭ جۇرەك سوعىسىنا ۇقسامايدى. ايعا شاپشىپ اتقاقتاپ تۇرادى-داعى ءبىر پاسكە ىرعاعى باسەڭسىپ ناشارلاپ قالادى. اياق استىنان ۇركەك اساۋداي تىپىرشىپ شىعا كەلەدى. قالىبى جوق. قان قىسىمى جاسىڭىزعا ساي ەمەس. قاپەلىمدە ءجۇز جاساعان كارىگە ۇقساپ جەر باۋىرلاپ باسەڭسىپ قالادى. تۇسىنبەدىم. ۇلى ىرعاقپەن جالعاسا، ۇندەسە سوققان ءبىز بىلمەيتىن سىر بار ما دەۋىم سودان...
ايتۋار دارىگەر بولجامىنا قاپەلىمدە نە دەسىن. كەۋدەسىن كوتەرىپ، ساكىدەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، كيىنە باستادى. قاي-قايداعى توسىن وي يەكتەدى. تاجىريبەلى دارىگەر تەگىن ايتپايدى. اساۋ جۇرەكتىڭ قالىبى وزگەرگەن، جۇرەك قابى ۇلعايعان، الىس الەمدىك گارمونيادان سىر تارتاتىن لوكاتور ۇستاعىش انتەنناعا ۇقساپ، الدەبىر توسىن كۇش، سىرتتاعى ىقپالعا ۇرەيدى الىپ ىشتەي باعىنعانى باعىنعان.
دارىگەر بويجەتكەن جىبەك پەردەنى سىر اشىپ جىبەردى. كۇن نۇرى كىرسىز اينەكتەن لاق ەتە قۇيىلدى. جانارى قارىعىپ كىبىرتىكتەپ قالدى. ۇرعاشى بويىندا كىسىنى شىرماپ، ماتاپ الاتىن ماگنيت ءورىسى بار ما، ايتۋار كىبىرتىك قاعىپ وز-وزىنەن كەتكىسى كەلمەي توسىلعانى.
— جۇرە بەرۋىڭىزگە بولادى، پروفەسسوردىڭ پىكىرىن قوسا جازىپ جەتكىزىپ بەرەمىز.
— ءۇنىڭ كاۋسار تولقىنىنداي سونشالىق تازا، ءجۇزىڭ حات جازاتىن اپپاق قاعاز، وزىندەي پەرىشتەنى العاش كورۋىم.
— الدەكىم سەزىپ قالار...
— يمانداي شىنىم، مىنا اعاڭنىڭ جۇرەگىن مانا انتەنناعا تەڭەگەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ. سول انتەننا قابىلداعان اسەر-سەزىمدى ايتامىن!
— شىنىمەن بە؟ — دەپ دارىگەر قىز جانارىن كەڭ اشىپ بۇرىلىپ قارادى. ءاپپاق جۇزىنە الاۋ جۇگىرىپ، ەكى بەتىنىڭ ءسۇت شۇقىرى تاعى ويىلدى، تاڭدانعانى سىڭايى كەرەمەت ەندى.
— بۇگىن ءۇيىقتاي المايتىن شىعارمىن. كوپ ۇزاماي اۋرۋحانادان شىعامىن. شىعار الدىندا تاعى تەكسەرىپ كورمەيسىڭ بە؟ نەندەي مىنەز بەن سەزىمدى قابىلداعانىن انىقتاپ بىلەيىك، قاراقات كوزىم!..
اڭىرىپ قاراپ قالعان دارىگەر بويجەتكەن ەسىن ەندى جيعانداي بولىپ، كوزىنە قۇلاعان ۇلپا شاشىن سۇيرىك ساۋساعىمەن لىپ سەرپە تاراپ، ەڭسەسىن تىكتەدى. ەسىككە جىلىستادى. ەسىك سىرتىنان اياق دىبىسىن ەستىپ ەلىكشە ەلەڭدەدى.
— تەكسەرەمىز.
— جۇرەگىممەن تىلدەستىرگەنىڭە راحمەت، قالقام.
— اعاتاي، — دەدى اسەم بويجەتكەن الدەبىر قۇپيانى جەتكىزگىسى كەلگەن سىڭايمەن، سىڭق ەتكەن سىنىق ءۇنى وقىس شىقتى. ۇزىن كىرپىگىن ءجيى قاعىپ، ءارى قىسىلىپ، ءارى اسىعىپ: — ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز ەركىڭىزدەن تىس سىرتقى دۇنيەمەن، وزگە الەممەن بايلانىساتىن سەكىلدى، الىس-الىس جەر-جيھانمەن تىلدەسە مە-اۋ... قۇدايىم-اي! قالاي ايتسام ەكەن، ايتەۋىر اباي بولىڭىز! جۇرەك الەمىڭىز وقىلماعان قيىن كىتاپ سەكىلدى...
مىنا ءسوزدى ەستىگەن ايتۋار اۋىر جۇك ارقالاعان كىسىگە ۇقساپ، دارىگەر بويجەتكەنمەن قوش ايتىسىپ، بولمەدەن تەڭسەلىپ شىقتى. ەسىك سىرتىندا بۇلاردىڭ سوزىنە قۇلاق توسەپ تۇرعان دارىگەر جىگىتپەن سوقتىعىسىپ قالدى. الگى قىزاراقتاپ كەشىرىم سۇرايدى كەلىپ. ەكىنشى قاباتتاعى بولمەسىنە كوتەرىلمەي، بۇيىردەگى جارما ەسىكتى اشىپ، سىرتقا سىتىلدى. تاس الاڭشادا ءدان شوقىعان سۋىق تورعايعا نازار جىعىپ پاسكە كىدىردى. اسپاننىڭ شىرايى اشىق. الگى بوي-باسىن ءزىل تارتقىزعان ماگنيت ءورىسى، قىز اسەرى ءبىرسىن-بىرسىن بويىن بوساتا باستاعان سەكىلدى.
«دۋالاپ قويدى» دەگەن وسىنداي-اق بولار، ءسىرا، دەپ ويلادى. تابيعات — انا مىنا پەندەسىنىڭ باسىنا نەندەي ناۋبەت توندىرگەلى، تەكسەرگەلى ءدات قىلدى دەسەڭشى، ءبارى-بارى ءبىر اللادان.
2
ايتۋار اۋرۋحانا تەرەزەسىنەن سىرتقا كوز سالعان. اسپان ىرىمتىكتەنىپ الاسارىپ كەتىپتى. ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسى بولسا دا كوك كوتەرىلگەن جوق. بيىل قىس ءارى قارلى، ءارى ىزعارلى بوپ ۇزاققا سوزىلدى، توڭ جىبىمەي، تال اعاشتىڭ ۇسقىنى سالبىراڭقى. اينەكتى اشىپ جىبەرىپ تاڭعى سامالدى قۇنىعا جۇتتى. كەۋدەسىنە قورعاسىن قۇيعانداي ءزىل تارتقانىن سەزدى.
«ءاربىر تاڭعا قۋان، ول ساعان كەيدە قۋانىش، كەيدە رەنىش اكەلۋى مۇمكىن، ايتسە دە تەڭسەلگەن كوڭىل قايىعىڭنان ءبىر ءپاس ەڭسە كوتەرىپ، جاراتقان يەنىڭ ساعان سىيلاعان جانە ءبىر كۇنىنە ريزاشىلىعىڭدى ءبىلدىر»، — دەگەن اكەسىنىڭ ءسوزى قۇلاعىندا قالىپتى. دۇنيەدە مىڭ-ميلليون حالىق بار. سونىڭ ءبارى تاڭ جارىعىمەن توسەگىنەن پاتشا بولىپ تۇرىپ، كۇنكورىس قامىمەن كۇن ەڭكەيگەنشە قىبىرلاعان تىرشىلىكتىڭ قۇلىنا اينالادى. بىرەۋ بۇيىرعان ىرزىعىمدى تاۋىپ جەسەم، جوققا ءمازىر، بارعا قاناعات دەپ بەلىن بۇگەدى؛ كەلەسى شىققان تاۋىم بۇدان دا بيىك بولسا دەپ، بىرەۋدىڭ باسىنان اتتاپ، بىرەۋدى باسپالداق قىلىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ وڭمەندەپ بيىككە ورمەلەيدى؛ ءۇشىنشى — وسى ىستەپ جۇرگەن قىلىعىممەن پاتشانىڭ نازارىنا ىلىكسەم دەيدى؛ ءتورتىنشى-جاراتقان يەنىڭ قۇزىرىنا شالىنسام دەيدى؛ مىڭ-ميلليون پەندەنىڭ ۇمتىلعان مەجەسى، شىعار تاۋى دا مىڭ-ميلليون، ءبىرىن-بىرى ەش قايتالامايدى. ايتسە دە كەۋدەدەگى ءتاتتى جاندى — اللانىڭ اماناتىن وزىنە قايتارار كەزدە و، جاراتقان يە، الارىڭدى-قيناماي ال!.، دەپ ءتاۋبالايتىنى بەكەر ەمەس.
«قينالۋ» دەگەننەن شىعادى.
ءوزى بىلەتىن ۇلكەن گازەتتىڭ باس رەداكتورى قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى دەگەندى ەسىتىپ، «كوڭىلىن سۇراپ قايتايىن»،-دەپ، ءىسساپاردان ورالا سالىپ اۋرۋحاناعا كەلگەن. «بەتى بەرى قارامايتىن بولعان سوڭ ۇيىنە شىعاردىق»، — دەستى اق حالاتتىلار اۋلەتى. ايانداپ، كوڭىل جىقپاس جولداسىنىڭ ۇيىنە بۇرىلعان، باس سۇققان. اۋىز ۇيدەن جانارى گۇپ بوپ ءىسىپ كەتكەن جولداسىنىڭ زايىبى ەسىك اشتى. ساۋساعىمەن ەرىنىن كولدەنەڭ باسىپ: «الگىدە عانا تىنىشتالدى»، — دەدى. ەكى بۇكتەلىپ وتىرىپ جاسىن سىعىپ ەڭكىلدەپ كەپ جىلاعانى. «جارقىنىم-اۋ، نە بوپ قالدى، ءدارى كەرەك پە، الدە ەمشىلىك كومەك قاجەت پە؟» — دەپ بۇل كوكەڭ جىگى-جاپار، تەگى شوشىپ قالدى. جايلاپ باسىپ اياق كيىمىن شەشىپ، اس ۇيگە وزدى. ءۇي يەسى-كەلىنشەك ۇسىنعان ورىندىققا تىزە بۇكتى. كەلىنشەكتىڭ يىعى كوپكە دەيىن باسىلماي سەلكىلدەدى، الدەن ۋاقىتتا بارىپ تىلگە كەلدى. «بىلمەيمىن... ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن كۇناسى كوپ پە، الدە جاراتقان يەنىڭ ءتىرى جازاسى ما جىبەرگەن، باۋىرى ەكەۋمىز تۇنىمەن اۋرۋمەن الىسىپ شىقتىق. ايتاتىنى: — «ولمەۋىم كەرەك!... جازىلمايتىن داۋاسى جوق دەرتكە قالايشا تاپ بولدىم!.. ءالى جاسپىن، ءالى كورگەنىمنەن كورمەگەنىم كوپ، ولگىم كەلمەيدى!..» — دەپ ءتۇن ىشىندە توسەگىنەن اتقىپ تۇرىپ، ەسىككە جۇگىرىپ، دالاعا قاشىپ، ەسىمىزدى شىعاردى ابدەن»...
مىنا ءسوزدى ەستىگەن ايتۋار قاراداي تۇرشىكتى. ايىقپاس دەرتكە تاپ بولعان جولداسىن سۇمدىق ايادى. ءتۇن ىشىندە، مىناداي اسىل جيھاز تىرەلگەن ايپارا ۇيدە، سۇلۋ جارىنىڭ جانىندا قۇلىن داۋسى قۇراققا شىعىپ، «ولمەۋىم كەرەك!» — دەپ ءتۇسى سۋىق اجالدان ۇركىپ، ەسى شىعا ەسىككە جۇگىرگەن جولداسىنىڭ جاندالباسا ارەكەتىن ويشا ەلەستەتتى. «و پاقىردىڭ وسىنشالىق قينالعانى نەسى» دەپ ىشتەي شىمىرىكتى.
«ەندەشە تىنىشتىعىن بۇزبايىن، وكشە ىزىممەن اينالىپ كەرى قايتايىن»، — دەدى ايتۋار. كوڭىلىن سۇراپ جانىن قينامايىن. ونسىز دا اللانىڭ پارمەنىنە مويىنسۇنباي جاتقان پاقىردى قالاي جۇباتپاقپىن دەگەن ويمەن ىشكى بولمەگە ەنبەي، كەلگەن ىزىممەن كەرى شىعىپ قايتىپ كەتتى. تۋ سىرتىنان شاراسى شۇپىلدەگەن جاسقا تولى كەلىنشەكتىڭ قوس جانارىن سەزدى. سول جولداسى كوزى جۇمىلعانشا قاسىنا تاقاعان كىسىلەرگە ارىز ايتىپ، ەڭىرەپ: «ولمەۋىم كەرەك!» — دەپ ارپالىسىپ ءوتىپتى دەسەدى.
شىرايى اشىق، ماڭدايى جارقىراعان اپپاق تاڭدى قۇپ الىپ ىشتەي شۇكىرشىلىك ەتتى.
ىقتيمال شىندىققا سالىستىرۋ ارقىلى كوز جەتكىزەمىز.
تاقاۋدا جاپونياعا، ناگويا قالاسىنداعى حالىقارالىق كورمەگە قاتىسىپ، ءىسساپاردان ورالعان. استانادان كوتەرىلگەن الىپ ۇشاق جولاي سەۋلگە قونىپ، كۇنشىعىس ەلىنە دەيىن جەتى ساعات ۇشتى. دوڭگەلەنگەن دۇنيەنى وزىق تەحنولوگيا، اقپاراتتىق جاڭالىعىمەن تاڭقالدىرا ءتۇسىپ وركەنيەتتىڭ كوش باسىندا بۇلدىراپ ۇزاپ بارا جاتقان كۇنشىعىس ەلىنىڭ — قورعاسىن قوسىپ ورگەن قامشىنىڭ وزەگىندەي سالماقتى ءسالت-داستۇرى ءوز الدىنا ءبىر توبە، قيىر دالادان كەلگەن قازاقتارعا ايتەۋىر ءبىر نارسەسى ويسىراپ جەتپەي تۇرعانداي سەزىلگەنى. دىبىستىڭ جىلدامدىعىنا پاراپار، اتقان وقشا سورعىعان پوەزىنا ەنەدى. توبەلەرى ۆاگوننىڭ توبەسىنە ءتيىپ، يا جازىلىپ وتىرا الماي، يا ەكى اياقتى ەركىنشە كوسىلە الماي، تارشىلىققا تۇسكەنى. ىعىسقان حالىقپەن ىلەسە ەنىپ قوناق ۇيىنە جايعاسقان. جۋىناتىن سۋى مينوتپەن اعادى. مەزگىلىندە بەتى-قولدى شايىپ ۇلگەرۋگە ۇمتىلاسىڭ. جەلدەتكىشى ازون ارالاس تەڭىز اۋاسىن كۇنىگە ەكى جارىم ساعاتقا ۇرلەيدى. اجەتحاناعا ەنسەڭ — ساناۋلى ءمينوتتىڭ ىشىندە شىعىپ ءىش بوساتىپ ۇلگەرۋىڭ قاجەت. بەس كۇن جۇرگەن ساپارىندا ءبىر ءتۇيىر نان جەمەدى. ىلعي تەڭىز وسىمدىگى، تەڭىز جاندىگى جىلبىسقىلانىپ الدىنان شىعادى. و، توبا دەگەن! اياعىڭدى سوزساڭ-تاپشانعا تىرەلىپ، تۇرەگەلسەڭ-توبەڭ ۇستىنعا ءتيىپ تەگى قىسىلعان كەزدە... كوز الدىڭا قازاقتىڭ قيىر دالاسى، ۋاقىتقا سىيمايتىن ءجۇرىس-تۇرىسى، اقشامەن، اقىمەن ولشەنبەيتىن كولدەي داستارقانى ەلەستەگەنى. ءبىر اي جۇرسەڭ، ەكى اي جۇرسەڭ ەش تۇگەسىلمەيتىن، ۇشى-قيىرى كوز جەتكىسىز ۇلى كەڭىستىك پەرزەنتى-دالاپىقتىڭ پەيىلىن دە جاراتقان يە كەڭگە سالىپ داليتقان ەكەن-اۋ دەپ ويلادى!
«ۋاي، جاراتقان يە، اش قىلساڭ-اش بولايىن، ازاپقا تۇسسەم — ازاپتانايىن، جالعىز سۇرايتىنىم: پەيىلىمدى تارىلتا كورمە!» — دەپ وتىرۋشى ەدى ءجۇز جاساعان ءجاميلا شەشەسى. ايتۋار ايتسا-شەشە ءسوزىنىڭ ءمانىسىن جاڭا ءتۇسىنىپ وتىر. جاستايىنان كىتاپتى كوپ وقىدى. 12 عاسىردىڭ اياعىندا مەرۆتەن پەكينگە جولاۋشىلاپ ەتكەن جۇڭگو كەزبەسى چان چۋن: دۇنيەدە قوناق كەلسە — قۋاناتىن، مەيمانىنا قولىنداعى بارىن ۇسىناتىن، جامباساقى المايتىن حالىقتى كورگەنىم وسى دەپ جازىپتى. ماركو پولو يەن دالانىڭ شەتى-شەگىنە جەتە الماي ابدەن تيتىقتاعان كەزدە... كەرۋەننىڭ تۇيەسى شوگىپ، وگىزى شولدەن قاتالاپ ءولىپ، كوزىنە اجال ەلەستەگەندە... دالالىقتار كەلىپ اۋزىنا سۋ تامىزعانىن تامسانا تاپتىشتەيدى. ۆاتيكان كەزبەسى پلانو كارپيني جازادى: جەر شەتىنە جەتەمىز دەپ ءسىڭىرىمىزدى سوزىپ، وزەگىمىز تالعاندا اس-سۋىن الدىمىزعا تارتتى، قونالقىعا قونۋعا پۇرسات سۇراعاندا — جامباسىمىزعا جۇمساق توسەگىن سالدى. كولىگىمىز تۇرالاپ قالعاندا استىمىزعا ءبىر-بىر سايگۇلىگىن سىيلادى... مۇنىڭ ءبارى سۋ تەگىن. كەزبەنى اقى-پۇلسىز سۋ تەگىن كۇتكەن حالىقتى كورگەنىمىز وسى دەپ تامسانا جازادى... كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشىپ قايران قالادى... اكەمىزدىڭ ۇيىندە ءبۇيتىپ ەركەلەمەۋشى ەدىك دەپ جەر الەمگە اڭىز ءقىلادى-اي! وسىدان كەلىپ «نەگە بۇلاي» دەگەن ساۋال كولدەنەڭدەيدى.
18-عاسىردىڭ اياعىندا ورىنبوردان بۇحارعا قازاق دالاسىنىڭ ۇستىنەن باسىپ ساپار شەككەن اعىلشىن موناحى دجون كەستلەر: دالالىقتارعا ورىس ءرۋبلى، شۆەد كرونى، نەمىس ماركاسى، اعىلشىن فۋنت ستەرلينگى جۇرمەيدى ەكەن، ولارعا جۇرەتىن-پەيىل عانا، پەيىلىڭىز اشىق، نيەتىڭىز تازا بولسا-دالالىقتار كۇندەي جارقىراپ تورىنە شىعارادى، ال تىمىرسىق لاس ويدان ارىلا قويماعان كىسىگە كىرپىدەي جيىرىلادى ەكەن دەپ توگىلدىرەدى. كەيىپكەرىمىز ايتۋار قازاق دالاسىن كەزىپ، ازدى-كوپتى ءىز قالدىرعان نەشەمە كەزبەنىڭ كىتابىن پاراقتادى، قولجازباسىن ءسۇزدى، عاسىرلار تەرەڭىنە ءۇڭىلدى. «وسى دالادان وپا تاپپادىق، يت قۋعانداي بەزدىردى»، — دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز وقىعان جوق. كەرىسىنشە: بال تاتىعان قىمىزىن، جۋسان ءيىسى اڭقىعان شۇباتىن ىشتىك، دومالاپ جاستىق، جايىلىپ توسەك بولعان قوناقجايلىعىنا تالىپ جىعىلدىق، ەڭ عانيبەتى-پەيىلىنە بەرگەن حالىق ەكەن؛ اي!.. ەكى جالعاندا ءتورى دە، كورى دە تارىلماي وتەرىنە باس تىگەمىز دەيدى الگى اعىلشىن موناعى ءارى سۋرەتشىسى. «كۋالىك بەرەمىن» دەمەيدى، «باس تىگەمىن» دەيدى. و زاماندا جالعان سويلەپ، وتىرىك كۋالىك بەرگەن كىسىنىڭ باسىن الاتىن بولعان عوي. جەر الەمدى جاياۋ-جالپى ارالاعان جاتجەرلىكتىڭ «باس تىگەمىن» دەپ جازۋىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر... الىس قيىر، قۇس قاناتى تالاتىن شەكسىزدىك، تەرەڭ اسپان، ارادىك كوكجيەكتەن تۇيدەكتەلىپ سوراسى اعىپ جەتەتىن نوسەر بۇلتى، جاز جايلاۋعا ۇدەرە كوشكەن اۋىل جۇرتىندا قالعان قاراۋىلى-بالبال تاستار؛ وسى دالا ءۇشىن جان بەرىپ، جان العان باتىرلاردان قالعان مىقتىڭ ءۇيى — وبا تاستار، ساعانالار؛ قارا كۇزدە قىستاۋعا قۇلاعان ءتورت تۇلىك مالدىڭ كوپتىگىنەن — قاراعان كىسى كوزىنە، بەينە، سارى دالانىڭ ءوزى جەر باۋىرلاپ جىلجىپ كەلە جاتقانداي كورىنەر ەدى. كەڭدىك! سول كەڭدىككە كەۋدە كەرە تىنىستاپ، الشاق ادىمداپ... نەسىبەسىن مول قامتىپ... بيىك ويلاپ... كوسىلە جاتىپ... قالىڭ ۇيىقتاپ... الەمدىك گارمونيانىڭ ايانىن جۇرەكپەن سەزىپ... داۋىستاپ امانداسىپ... كىسىنىڭ جۇزىنە تىكتەپ قاراپ... عۇمىر كەشكەن مىنا دالالىقتار ماڭگى ولمەيدى! ىلگەرگى تىلەۋى، ءۇمىتى ەش ۇزىلمەيدى.
كىسىنىڭ پەيىلى قانداي بولسا-سوعان لايىق ىرزىق-نەسىبە بەرەدى. جول قانداي بولسا-سوعان لايىق جولاۋشى جۇرەدى. حالىق قانداي بولسا-اللا تاعالا سوعان لايىق پاتشا بەرەدى.
دالالىقتاردىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن جوعارىداعى كەزبەلەر مەن موناحتار عانا ايتتى دەيمىسىڭ؟! اباي اقىن 1886 جىلى باياعىدان بەرگى بيلەر مەن قازىلار ىسكە اسىرىپ كەلگەن «جەتى جارعى» زاڭىنا شۇقىنىپ وتىرىپ ءبىراز وزگەرىس ەنگىزەدى. قۇن ءوندىرۋ مەن جەسىر داۋىن ەلەپ-ەكشەپ ءجون-جوباعا كەلتىرگەندەي بولىپ ەدى. قاۋىرسىن قالامىن سىرعىتىپ كەپ قازاقتىڭ قوناقكادە سالتىنا كەلگەندە كىدىرىپ قالادى. ۇلى ۇستاز ەرىكسىز: «اپىرماۋ! — دەيدى قاتتى كەيىگەن قالىپپەن، — كەزدەيسوق كەلىپ تۇسكەن قوناقتى قۇدايىڭداي جاقسىلاپ كۇتپەدىڭ دەپ ايىپقا جىققان زاڭ دۇنيەدە جالعىز قازاقتا شىعار! دالالىقتارعا جازىلعان زاڭنىڭ باپتارى زىلدەي، مويىنعا بايلاعان قورعاسىن زاكىر ىسپەتتى. سول زاڭدى بىلايعى تىرشىلىككە كوشىرىپ كوزگە ەلەستەتىپ كورەلىكشى.
شارۋاقور قازاق تەربەلىپ اققان داريا جيەگىندە قوسىن تىگىپ قايىق اۋزىندا وتىرادى. كۇزدىڭ قاباعى سالىڭقى، سۇمەتىلگەن سۇمەلەك جاۋىنى ەرتەدەن قارا كەشكە ەش تولاستاماي سۇمەكتەيدى كەلىپ. يا ارعى جاعاعا، يا بەرگى جاعاعا وتۋگە بەل بۇعان جولاۋشىنىڭ اياعى باسىلىپ بولمايدى. بىرەۋى نامازشام كولەڭكەسىنە ىلەسىپ، قايىققا وتىرىپ الگىدە قاراسى باتسا، سۇمەلەكشە سۇمەتىلىپ ءتۇن جارىمى اۋا تاعى ءبىر توبى كەلىپ جەتەدى. سۋ وتىن بىقسىپ ءوشىپ كوزدى اشىتادى. قارا قازانداعى بىلامىق وتباسىنداعى قارادومالاققا ازەر جەتەدى. جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلگەلى تۇرعان ۋاعىندا، ءتۇن ىشىندە، سۇمەلەككە مالمانداي سۋ بولىپ، قايىق كۇتكەن جولاۋشىلار سۇمەتىلىپ كىرىپ كەلە جاتادى. جالعىز ەمەس، ەكى-ۇشەۋ.
— قۇدايى قوناقپىز!» — دەيدى الگىلەر ەسىكتى سەرپىپ اشىپ ەنىپ كەلە جاتىپ.
— قۇدايى قوناق بولساڭ — جوعارى شىق، ءتۇن ىشىندە مازداتىپ جاعاتىن وتىن-سۋ، مال اياعى الىس، قازانداعى بيداي بىلامىققا اۋىز بىلعايسىڭدار»، — دەپ وتاعاسى سىرىن جاسىرمايدى.
الگىلەر شيدەم شەكپەنىنىڭ سۋىن سورعالاتىپ، كەرەگە باسىنا ىلەدى، ساپتاماسىن ىڭقىلداپ وتىرىپ ازەر شەشەدى. «ارىرەك ىعىس-اي!»-دەپ بالالاردى ۇركىتىپ جىبەرىپ، تورگە جايعاسادى. الاقانىن توسەپ وتقا جىلىنادى. وتاعاسى ءجون سۇرايدى.
«قاي ەل بولاسىزدار، تانىمادىق قوي!» — دەيدى.
تۇنگى جولاۋشىلار تۇنەرىپ قاباعىن ەش اشپايدى.
— تومەنگى جاقتىڭ قاڭلىسىمىز، بازارشىلاپ بارامىز، جاڭا الگىدە ارعى جاعاعا وتكىزەتىن قايىققا ۇلگەرە الماي قالدىق، ەرتەڭگى قايىقتى كۇتەمىز، قايىق اۋزىندا وتىرعان سوڭ — قازاقتىڭ ەنشىسى بولىنبەگەن قوناقاسىسى وسى ۇيدەن دە تابىلار دەپ ءۇيىلىپ تۇسە قالدىق، وتاعاسى».
مىنا ءسوزدى ەستىگەن وتاعاسى قاراپ وتىرىپ قىسىلادى. اسىرەسە «قۇدايى قوناقپىز» دەگەندەرى قاراداي ءولتىرىپ بارادى.
— نەسىنە جاسىرايىن، مەيماندار، قايمانا قازاقتى كۇتىپ الارداي ءجون-جوبا بىلەتىن ورتا شارۋانىڭ ادامى ەدىم. كۇنارا، ءتىپتى اپتا سايىن قايىق كۇتكەن كىسىلەر ۇيىمە دۇمەپ كەلىپ ءۇيىلىپ جاتىپ، «قۇدايى قوناقپىز» دەپ ابدەن تيتىعىمىزعا جەتتى. بۇيرەك مايى ءبۇتىن جالعىز ەشكىنى كەشە كەلگەن قوناقتارعا سويدىق، ەندى سونىڭ جەتىم لاعىن پىشاققا ىلمەسەك — وزگە سوياتىن ەشتەڭەمىز بولماي تۇر، ءپىرادارلار!»
تۇنەرىپ، ءتۇسىن جىلىتپاي وتىرعان قايىق كۇتۋشىلەر تەگى شالقايادى، ناقا وسىناۋ ۇيگە وتكىزىپ قويعان قارىزى ءھام اماناتى بار سەكىلدى. ءبىرازداسىن بارىپ قايىق كۇتكەندەردىڭ ۇلكەنى تىلگە كەلەدى.
«قۇدايى قوناقپىز» دەپ كەلگەن قازاقتى قۇدايىڭداي كۇت دەگەن سالتىمىز بار ەمەس پە. جەرگە قاراپ كۇڭىرەنە بەرگەنشە الگى تىسكە باسارىڭدى سوي، ەڭ بولماسا ۇيقى شاقىرار بولسىن!»
امال جوق، وتاعاسى ىرگەدەگى شوشالاعا بارىپ، ىشىندە ەنەسىن ىزدەپ بەزىلدەپ تۇرعان لاقتى پىشاققا ىلەدى. ايەلى بايعۇس قولدى-اياققا تۇرماي تومپاڭداي جۇگىرىپ ل اكتى مۇشەلەپ بۇزىپ قازانعا سالادى. قايىق كۇتكەندەر ودان-بۇدان اڭگىمە قوزعاپ وتىرىپ لاك ەتىنىڭ ءپىسۋىن كۇتەدى. اقىرى سارعايا كۇتكەن تاباق تا كەلەدى. كۇزدىڭ سۇمەلەگىنە ۇشىراپ سۋسوقتى بولعان قاندىلار لاق شىركىننىڭ ەتىن جەپ، سۇيەگىن ءمۇجىپ، جىلىگىن كەمىرىپ، سورپاسىن ءىشىپ، تاڭ الدىندا ۇيقىعا باس قويادى. ەرتەسىنە... قايىققا وتىرىپ جونەلىپ كەتپەيدى... جولاي، جولايرىقتا وتىرعان اۋىل بيىنە سوعادى، جۇقالاپ، ىڭىرسىپ وتىرىپ ءسوز بىقسىتادى.
— وسى ەلدى باياعىدا قوقاننان قورعاپ مەرت بولعان قارامان باتىردىڭ تۇقىمى ەدىك، داريانىڭ ارعى بەتىندەگى قالاعا بازارشىلاپ بارامىز... كەشە تۇندە... اداسىپ ءجۇرىپ... انە ءبىر قايىق اۋزىندا شوشايىپ وتىرعان جولىم ۇيگە «قۇدايى قوناقپىز» دەپ ءتۇسىپ ەدىك... وتاعاسى باقىرتىپ لاق سويدى، ەتى شيكىلەۋ بولدى ما؟ ءىشىمىزدى الىپ كەتتى... وڭباي جۇدەدىك!.. ءوستىپ قازاقتىڭ قوناق كۇتۋ ءراسىمىن اياقاستى قىلدىق»-دە-ە-ە-ەپ موڭىرەپ سويلەيدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەن اۋىل ءبيى شوق باسقانداي شوشىپ تۇسەدى، ەرنىندەگى ناسىبايىن جۇتىپ قويادى.
— ول كىم-اي! رۋىمىزدىڭ سۇيەگىنە وڭباستاي عىپ تاڭبا سالعان؟ .. اكەلىڭدەر الدىما سۇيرەپ! — دەپ پارمەن بەرەدى. اۋىلدىڭ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ جۇرگەن الارمان، شابارمان، اتارمان جىگىتتەرى قويسىن با، الگى قايىق اۋزىندا وتىرعان بەيشارا وتاعاسىنى دەدەكتەتىپ جەلكەلەپ جەتكىزەدى. اۋىل ءبيى قاراداي شاتىناپ سويلەيدى.
— قۇدايى قوناققا لاق سويعاندى قاي اتاڭنان كورىپ ەدىڭ؟ جوق بولسا-كورشىڭە جۇگىر، قارىزعا ال، مىنا قارامان باتىردىڭ ۇرپاقتارى سۇيەگىمىزگە ءمىن ساپ وتىر، ساراڭسىڭ، قوناق كۇتۋدى بىلمەيسىڭ، سارت بوپ كەتكەنسىڭ دەپ، ەندى نەعىلامىز، پادارىڭە نالەت-اۋ!»
— اقساقال، كۇزدەن بەرى بەس-التى تۇياقتى قايىق كۇتكەندەر جەپ ءبىتىردى، ۇيىمدە ۇنەم جوق، بار بولىپ، بەرمەي قالسام-ايىپ وزىمدە، جوققا جۇيرىك جەتپەي قور قىلدى عوي، اقساقال-اۋ!» — دەپ وتاعاسى جۇدىرىعىمەن ماندايىن توقپاقتاپ وكىرە جىلايدى.
— كۇن كەشكىرىپ قالار، جولىمىزدان قالمايىق، ءجونىمىزدى تابايىق»، — دەپ قاڭلىلار شاپانىن قاعىپ، سۋسىپ كەتۋگە اينالادى. اۋىل ءبيى قىران قۇسشا ساڭقىلدايدى.
— مىنا قۇدايى قوناقتارىڭنىڭ قايتار جولىنا ءبىر-بىر شاپان ازىرلە، جەردەن قازساڭ دا تاۋىپ اكەلىپ قويىڭدى سوي... «جازدىم-جاڭىلدىم» دەپ قوناقاسى بەرىپ كۇتىپ، باس ءمۇجىتىپ، يىعىنا شاپان جاۋىپ شىعارىپ سالاسىڭ. ايىپقا كەسكەنىم وسى!..»
— اب-بارەكەلدى، ءبيىنىڭ ءسوزى-سوز-اق ەكەن، بۇل قوڭىراتتاردىڭ ەلى-ەل-اق ەكەن! قايتار جولدا، پالەن كۇنى قايىق اۋزىنداعى جولىم ۇيگە ءتۇسىپ، قوناقاسىسىن جەپ، شاپانىمىزدى كيىپ اتتانارمىز!.. اللا رازى بولسىن، اب-بارەكەلدە-ە-ە-ە!» — دەپ قاڭلىلاردىڭ قاراسى ۇزاي بەرەدى.
ماڭدايىن توقپاقتاپ بوي-بوي بولىپ ۇگىتىلىپ وتىرعان قايىق اۋزىنداعى وتاعاسى: «ءبيدىڭ پارمەنىن قالاي ورىندايمىن؟».. قىر سوڭىمنان كولەڭكەشە ىلەسىپ قالماي قويعان كەدەيلىكتەن ءقايتىپ قۇتىلامىن؟.. الگى قاڭلىلاردىڭ باس-باسىنا شاپاندى قايدان تابامىن-اي؟» — دەپ جەر تىرەپ ەڭىرەپ وتىرىپ قالادى... «قوناقتى-قۇدايىڭداي سىيلا، قۇدايى قوناقتىڭ نەسىبەسى ەگىز جاراتىلعان» دەگەن ءسوز سودان قالعان... مىنا كوپتى، وسىناۋ وقيعانى، كۇزدىڭ سۇمەلەگى سەكىلدى سۇرقاي سۋرەتتى كوز الدىنا كەلتىرىپ ەلەستەتىپ وتىرعان اباي اقىننىڭ داۋىسى ەرىكسىز شىعىپ كەتەدى.
— بۇل بولمايدى! — دەيدى، ۋاي، ءپالى-اي، ءجون، جوسىق، سالت، ءداستۇر دەگەننىڭ ۇلىعى، ۇياتسىزى بولادى وسىنداي، بيلەر — دالا سۋدياسى، ءايتتى-بىتتى، ۇكىمى تالقىعا تۇسپەيدى، ايتسە دە بەيشارا قازاقتى ءتۇپ ەتەكتەن ۇستاپ كەرى تارتاتىن ءداستۇردىڭ توزىعىن سىلكىپ تاستاپ، سالت-سانانىڭ وزىعىن الساق بولماس پا!» وسىنى ايتقان اباي اقىن قاۋىرسىن قالامىن سۋسىلداتىپ، جاديتشە جازۋدى مارجانداي ءتىزىپ، الگى جارعىداعى باپتى قايتا جازىپ شىعادى. تومەندەگىشە توگىلدىرەدى.
«قايىق اۋزىندا، ۇلكەن جولدىڭ جيەگىندە، بازار ماڭىندا وتىرعان قازاققا «قۇدايى قوناقتى دۇرىستاپ كۇتپەپسىڭ» دەپ سالىناتىن ات، تون ايىپ الىنىپ تاستالسىن،» — دەپ جازدى، كوكىرەك كوزى وياۋ اقىن — وزىمەن تۇستاس، وزىنەن ءجۇز جىل كەيىنگى كەلەتىن قازاقتىڭ جايىن ويلاپ. قازاق ءتورت مىڭ جىلدان بەرى نەشەمە ۇرپاق اۋىسسا-داعى قوناقتان پەيىلىن تارتپاعان. كوكىرەك كوزىن، الاقانىن قۋشيتپاعان. دالاسى كەڭنىڭ-پەيىلى كەڭ، داستارقانى كەڭنىڭ-نەسىبەسى ەگىز دەپ؛ وزگە جۇرت وي باقسا-بۇل قوي باعىپ، وزگە ەل ەسىگىنە قۇلىپ سالسا — بۇل جىپپەن بايلاپ، كوڭىلدىڭ كوركىن ويلاپ، دومبىراسىن كۇيلەپ، ءسوز ساۋىپ الشاڭ باسىپ جۇرە بەرىپتى عوي!
وسى قازاقتى قايتسەم جۇرت قاتارى ەل ەتەمىن دەپ ۇڭىلە ويلانعان اباي قاۋىرسىن قالامىن ولەرىنەن از كۇن بۇرىن قايتا ۇستاعان كورىنەدى. كوز جۇمار كەزىندە باسىندا بولعان Fابيتحان مولدا سولاي دەپ جازادى. قاتىرما تور كوز داپتەرگە تۇسكەن ءسوز تومەندەگىشە. «توڭكەرىلىپ قۇبىلعان ءجۇرت-بىر ساعىم، جالىعۋ بار، شالقۋ بار، ءىش پىسۋ بار، ار مەن ۇيات ءويلانباي-تان اسىراپ، ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار؛ اڭقاۋ، البىرت، سەنگىش، كورسەقىزار قازاعىن بىلايعى زاماندا ساعىمشا قۇبىلماي، بۇگىنگە عانا ءماز بولماي، ەرتەڭگى كۇندى ويلاڭدار» دەپ ۋاعىز ايتىپ، ۋاي، ءپالى-اي! .. «اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي»، — دەگەن قالپىندا قان قىسىمى كوتەرىلىپ، جۇرەك قابى جارىلىپ باقي جالعانعا جونەلىپ جۇرە بەرىپتى. قاۋىرسىن قالامى ساۋساعىنىڭ اراسىنان سۋسىپ ءتۇسىپتى. بيداي قۋىرىپ، ۇگىپ، جاساعان قوڭىر سيا تىزەسىنىڭ باسىنا توگىلىپتى. Fابيتحان مولدا جاڭا الگىدە عانا، سوناداي جەردە دارەت الىپ وتىرعاندا اباي ءۇيىنىڭ سىرتىنا سارى ساعىمعا ورانىپ كەلىپ كولدەنەڭدەي كىدىرگەن، تىزگىن-جۇگەنى ءتۇرۋلى، ۇستىندە يەسى جوق اقبوز اتتى كورگەن ەدى.
كورگەن بويدا جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ، جامانشىلىقتى سەزگەن. «مىنا يەسىز اقبوز اتتىڭ ويقاستاۋى تەگىن ەمەس، اباي اعانىڭ جانىن الىپ كەل دەپ جىبەرگەن جاراتقان يەنىڭ ەلشىسى بولماسىن»، — دەپ ۇيگە قاراي تۋرا كەلىپ جۇگىرگەن. كيىز ءۇيدىڭ ءتۇسىرۋلى شىپتا ەسىگىن سەرپىپ اشقان. ءبىر كەبىسى سىرتتا قالىپ، كەلەسى كەبىسى ىشكە دومالاپ، ەنتىگىپ «اللالاپ، توبالاپ» جەتكەنى سول-ۇستازىنىڭ سۋىپ بارا جاتقان، ءبىر جامباستاپ قۇلاي جىعىلعان دەنەسىن قۇشاقتاي وكىرىپتى. «اعەكە-ە-ەم-وي-ي-ي-ي! ءبىزدى تاستاپ قايدا كەتىپ باراسىڭ، اعا-كە-ەم-وي-ي-ي!» — دەپ زارلاعان ءۇنى جايلاۋ ءۇستىن جەلپىپ، ەلدى ءۇرپيتىپتى. «اعا-ەكە-ەم-وي-ي»، — دەگەن عابيتحان مولدانىڭ اجەپتارقى ءۇنى ءالى كۇنگە سارى دالانى كۇڭىرەنتىپ جەر الەمدى كوشىرىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى.
كۇنى كەشە باستان كەشكەن وقيعانى ەسىنە الدى... جاپونيانىڭ ناگويا قالاسىنان شارشاپ ورالعان ايتۋار اشەيىندە باسى جاستىققا تيسە قور ەتە قالاتىن ادەتىنەن جاڭىلىپ، ارعى-بەرگىنى ويلاپ، ءتۇن جارىمى اۋعانشا كىرپىگىنە ءشوپ تىرەلگەندەي كوزى ىلىنبەي قور بولدى عوي.
استانا تورىندەگى دالانىڭ كەڭدىگىن ويلادى، ۇلتىنىڭ كول دارياداي پەيىلىن تارازىلادى، ۇلى ۇستازدىڭ ولەر الدىندا وسيەت قىپ جازىپ قالدىرعان بەس-التى اۋىز ەلەڭ جولىن كۇبىرلەپ قايتالادى.
تۇرىپ كەپ، تەرەزەنى اشىپ ەدى. قىس ىزعارى قايتا قويماعان با، دەنەسى توڭازىدى. «مازاڭىز بولماي كەتتى عوي، اۋىرىپ ءجۇرسىز بە؟» — دەپ كورشى بولمەدە قۇس ۇيقى بوپ جاتقان كۇتۋشى قىز سىبىرلادى. «الدە جاپون سۇلۋلارى كوز الدىڭىزعا ەلەستەپ ەسكە ءتۇستى مە؟» «قايداعى سۇلۋ!.. قايداعى كۇنشىعىس ەلى!.. ۇشىراسقان، جولباسشىلىق ەتكەن كىلەڭ بويى تاپال، بۇيرەك بەت، ءتامپىش تاناۋ، كەكىلىن قيعان، قىسىق كوز بيكەشتەر. استانانىڭ ارۋلارى ولاردى وي جاعىنان دا، بوي جاعىنان دا ون وراپ الادى! قانى تازا ارعىماق جىلقىداي اياق تاستاعانى، مىقىن ويناتقانى — كوزدى ارباعان ءتىرى جازا». وسىنى ايتىپ كۇتۋشى قىزدىڭ قىزعانىش سەزىمىن سەيىلتكىسى كەلدى. ايتسە دە: «ءتۇن ىشىندە كۇتۋشى قىزبەن ىزعىسىپ جاتقانىم ءجون بە، ءبارىبىر تەرەڭ تۇسىنبەيدى»، — دەپ، ءسوزىن جۇپتادى. تەرەزەنى جاۋىپ جاتىپ: «جۇرەگىم ابلىعىپ ەش باسىلمايدى، ەرتەڭگىسىن دارىگەر شاقىرايىقشى»، — دەگەن.
جۇرەگى قۇرعىر بۇرىن مۇنشا اتقاقتاپ اۋزىنا تىعىلماۋشى ەدى.
ەرتەمەن، تاڭ بوزى بەلىنە شاقىرعان دارىگەر كوشپەلى كارديوگرامما قوبديشاسىن قولتىقتاپ الا كەلىپتى. قاسىندا اق ۇرپەك تاۋىق بالاپانىنداي ورىس قىزى بار. سۇلاتا جاتقىزىپ، جۇرەك سوعىسىن تىڭداعان، ونىمەن كويماي كارديوگرامما لەنتاسىنا جازىپ العان جازۋدى وقىپ قاۋىن باس دارىگەر ءبىراز ويلانىپ باسىن شايقادى. كوزىلدىرىگىن الىپ سۇرتكىشتەپ الەكتەندى.
— ستراننو! — دەدى.
— نە بولسا دا اشىعىن ايتىپ ولتىرسەڭشى، — دەگەن ايتۋاردى، توسەكتە سۇلاپ جاتقان ۇلكەن عۇلاما جىگىتتى جاڭا كورگەندەي وقتاۋلى كوزىمەن اتا قارادى، قاۋىنعا ۇقساس باسىن شايقادى.
— ستراننو... مۇنداي... تاپ بۇلايشا دۇرلىككەن جۇرەك سوعىسىن العاش ۇشىراتۋىم.
جەدەل جاردەم دارىگەرىن كەيىنشە سۇراپ ءبىلدى، ەسىمى وسپان ەكەن، ءسوزىن ساعىزشا سوزىپ، تۇردى-تۇردى دا، «اۋرۋحاناعا الىپ كەتەمىز»، — دەپ شۇعىل شەشىم قابىلدادى. «اۋ، كوكەشىم، تۇرا قال جۇلمالاماي، ءدارى بەرىپ، ەپتەپ كورىپ... قولتىعىمنان دەمەگەنىڭ — جەتەدى، جۇمىسىم شاشتان اسادى، قانشاما قاعازعا قول قويۋىم كەرەك. شەتەلدىك ءىس ساپاردىڭ ەسەبىن جازىپ وتكىزگەنىم جون». «بۇل سوزگە قۇلاق اساتىن «ستراننو» جوق!.. قاۋىنداي باسىن شايقاي-شايقاي ايتۋاردى جەدەل كيىندىردى، قولتىعىنان دەمەپ، سىرتقا، تومەنگى قاباتقا جەتەلەدى.
«ستراننو» جىگىت سول جەتەلەگەننەن مول جەتەلەپ اكەلىپ قالا تورىندەگى وڭىرەيگەن پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنا ءبىر-اق ءتۇسىردى. جەكە بولمەگە جاتقىزىپ، اق حالاتتىلار اۋلەتىنىڭ قولىنا تاپسىردى. «ەش اياماڭدار، تالاپايىن شىعارىپ تەكسەرىڭدەر!.. مۇنداي جۇرەك سوعىسىن ەستىسەم قۇلاعىم تاس كەرەڭ بولسىن!» — دەدى وسپان ەسىمدى جەدەل جاردەم دارىگەرى.
تۇپتەپ ويلاسا «ستراننو!» دەگەن ءسوزدى قايتالاعىش وسپان مىنا جاتقان ءوزىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ەلەسى، دۆوينيگى، سۋرەت-سۇلباسى سەكىلدى ەلەستەگەنى.
دۇنيەدە ءبارى بىر-بىرىمەن بايلانىستى، ءار ادام الەمدىك گارمونيانىڭ بولشەگى. بولشەكتەن بىرلىك قۇرالادى.
ءبىر كىسى يا وقىستان وپات بولسا، يا ۇلى گارمونياعا نۇقسان كەلەتىندەي ارەكەت جاساسا-ىرعاق بۇزىلادى. وزگەشە پوليۋستەن ەرەكشە قوزعالىس باستالماق. كوپ كىسى سەبەپتى سىرتتان ىزدەيدى، ءوز ىشىنە ۇڭىلمەيدى.
استروفيزيك ايتۋار ماعزۇم ۇلى اق توسەكتە كوسىلىپ جاتىپ وي ىشىنەن وي تەرەدى. دوستىق -دوستىق شاقىرادى، جاقسىلىق-جاقسىلىققا اپارادى، ءاربىر ادامدى اتوم دەپ الاتىن بولساق، ول دا وزىنشە تارتىلىس كۇشىنە، ماگنيت ورىسىنە باعىنادى. ءوزى قۇرالپى اتتاس مولەكۋلالار ىزدەيدى. ىزدەپ ءجۇرىپ يا سورعا باستايتىن، يا قۋانىشقا كەنەلتەتىن ايرىقشا تارتىلىسقا تۇسەدى: ادامنىڭ دامىل ءتاپپايتىنى-وزى قۇرالپى مولەكۋلا ىزدەگەننەن. مۇنى قازاقى تىلمەن ايتساق: باقىتقا اپارار جول دەپ اتايدى.
باقىت دەگەن بىرەۋ ءۇشىن ۇلكەن لاۋازىم، ادەمى كەلىنشەك، وڭدى-سولدى جۇمسايتىن مول-مول اقشا. كەلەسىگە كۇنى بويعى سۇركىل بەينەتتەن كەيىن، وشاعىنىڭ باسىنا كەلىپ سۇرىنە جەتىپ، بالا-شاعاسىنىڭ قاسىندا جاستىققا شىنتاقتاي جاتىپ ىستىق-ىستىق شاي ءىشۋ عانا. دەگدار سوفىنىڭ باقىتى-پايعامبار عالەيكسسالامنىڭ شاپاعاتى سىڭگەن مەككەگە جەتىپ ءمىناجات قىلۋ. جاس سۇلۋ ءۇشىن تۇن توسەگىنە كومىلىپ، ەستەن تانىپ، قۇشتارلىق قۇشاعىنا جىعىلۋ، ءلاززات ويىنىن ويناۋ. قازباگەر عالىمنىڭ تۇسىنە كىرەتىن كەمەل شاعى-وبالار مەن مولالاردى قازىپ ءجۇرىپ تاعى ءبىر التىن ادامعا كەزىگۋ. مىڭ سان ادامنىڭ باقىتقا اپارار سۇرلەۋى دە مىڭ سان ءتۇرلى. شەتسىز، شەكسىز دۇنيەنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، جايباراقات كوڭىل كونشىتىپ، جەتتىم... بولدىم...تويدىم... مىسە تۇتتىم... دەيتىن كىسىنى ۇشىراتۋ قيىن، ءشوپ اراسىنان ينە ىزدەگەندەي تەككە تۇگەسىلەتىن ارەكەت.
سوندا مۇنىڭ جۇرەگىن اساۋ اتشا تۋلاتىپ، ءجون-جوسىقسىز ىرعاق، ۇيقاسقا سالىپ الىپ بارا جاتقان نە پالە بۇل؟! كوزىن ءسۇزىپ قاراعانى-اق كىسىنى تىرىدەي ولتىرەتىن باياعى ەحوكارديوگرامماعا سالعان سۇلۋ بويجەتكەن كەلىپ، قان قىسىمىن ولشەدى، و جەر، بۇ جەرىن جىلى الاقانىمەن سيپالاپ شۇقىلاپ كوردى. ايتۋار مىنا مولدىرەگەن دارىگەردى ايناعا ۇقساتتى. ۇشىراسقان كىسىنىڭ ارعى-بەرگىسى، نە ايتقالى تۇرعانى، قۋانعانى، رەنجىگەنى تۇنىق كول بەتىندەي جۇقا قاباعىنا شاعىلىپ، تۇگەل كورىنەدى ەكەن. ويى ورنىقپاي تۇرعانىن ءبىلىپ قويدى مىنەزدى بويجەتكەن.
— استرولوگياعا، جۇلدىزناماعا سەنەسىز بە؟ — دەدى سىڭق ەتكەن سىپايى ۇنمەن، — بۇگىن كۇن ساۋلەسى قۇيىن بوپ ۇيتقىدى دەگەندى ەستىگەم، جۇرەگىڭىزگە سول اسەر ەتپەسە — نەگە بۇلاي ىرعاعىنان جاڭىلعانىن بىلمەدىم، تۇسىنبەدىم.
— توسەگىمنەن تۇرعىزىپ وسىندا اكەلىپ سالعان دۆوينيك-دارىگەرىم وسپان: «ستراننو، ستراننو»، — دەۋمەن ول كەتتى، سوندا قالاي، جۇرەك-مەنىكى ەمەس، يا اتتىڭ، يا قاسقىردىڭ جۇرەگىن الماستىرىپ العان بوپ شىعام با اياق استىنان؟
— كۇننىڭ ۇيتقۋى باسىلعان سوڭ ءبارى ورنىنا كەلەدى، ۋايىم ەتپەڭىز.
— كۇنى قۇرعىر باسىلار-اۋ، وزىڭدەي مولدىرەگەن قىزدى كورسەم دەگبىرىم قالماي، قويانشىعى ۇستاعان دەرتتى كىسىگە ۇقسايمىن!
— قاشاننان بەرى سولايسىز، — دەدى بويجەتكەن كوزىن توڭكەرىپ، سىڭق ەتىپ.
— ءيتىم ءبىلىپ پە. كەشە عانا جاپونيادان ءىسساپاردان تيتىقتاپ ورالعام. كۇنشىعىس ەلىندە كورىپكەل، دۋاكەش، اۋليە-امبيلەر باسىمدى دۋالاپ جىبەردى مە دەيىن دەسەم — بارعاننان تەنتىرەپ، پوەزدان پوەزعا ءمىنىپ، قۇيرىعىمىز قونىس تاپپاي، ءبىر ءۇزىم تىسكە باسار نان تاپپاي، اشقۇرساق بولىپ ورالعانىمىز كەشە.
— گەيشاعا ماسساج جاساتىپ ۇلگەردىڭىز بە؟
«مىنا اينا — بويجەتكەن قايداعى-جايداعى نانىم، سەنىمگە جەتەلەپ الىپ بارا جاتقان جوق پا وسى، ءسوزىن ءيىپ كەلتىرۋى ەرسى، جان دۇنيەمدى كەزبەدەي ەركىن ارالاپ سەيىلدەۋى جامان» دەپ ىشتەي ءقاۋىپ ويلاعان.
— گەيشا قىزمەتىن كوردىڭىز بە؟
— ارينە كوردىم!.. كۇنشىعىس ەلىنە كۇندە سوعىپ جۇرگەن جوقپىز. بىلەگىن جىلانشا ءيىپ قۇيعان كوك شايىن ىشتىك، كومەيدەن سىزىلتىپ سالعان ءانىن ەستىدىك، ازداپ قول-اياعىمىزدى سوزىپ سىرەسىپ قالعان سارىسۋدى ۇزگەنى ەسىمدە...
ءلاززات ويىنىن ويناۋعا باعاسى ۋداي قىمبات، جالىنىپ-جالپايىپ، «بەلسىز ەدىم» دەپ ازەر قۇتىلعام...
دارىگەر بويجەتكەن كۇلگەن جوق، مايدا جىميدى. «سولاي بولعانىن مانا العاش تىلدەسكەندە-اق سەزگەم»، — دەدى.
مولدىرەپ، كوزىن ءسۇزىپ قاراعانى-اق ءىشىن ورتەپ بارادى. ساۋساعىنا ساۋساعىن تيگىزىپ ەدى، تارتىپ المادى. ۇكىشە ءۇرپيىپ تۇرا بەردى. وسى مەزەت ەسىك تىقىلداپ ارتىنشا: «ستراننو-ستراننو»، — دەپ بولمەگە ەنتىگىپ القىن-جۇلقىن وسپان ەندى. وزىنە، اياق استىنان ءجۇزى قىزارىپ ورتەنىپ شىعا كەلگەن بويجەتكەن دارىگەرگە كەزەكپە-كەزەك اڭىرايىپ قارايدى كەلىپ. «كەشىرەرسىزدەر!.. مانا ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، ەسىمە جاڭا ءتۇستى، بۇل پاسيەنتتىڭ جۇرەك سوعىسى جىلقىعا كەلەدى. اكەم ات ۇستايتىن اتبەگى ەدى، ەرمەك ءۇشىن ستۋدەنت كەزىمدە، سول اتتىڭ القىمىنا باسىمدى قويىپ جۇرەگىن تىڭداۋشى ەدىم»، — دەيدى وسپان دارىگەر. «ستراننو!» بۇل ءسوزدى قاسىنداعى ۋىلجىپ پىسكەن ءۇرپيىپ تۇرعان بويجەتكەنگە قاراتىپ ايتتى.
«گەيشا قىزدىڭ دۋاسىنان امان سەكىلدى... كۇن ساۋلەسىنىڭ قۇيىنى جاناپ ءوتتى مە! الدە، مىنا وسپان داۋدىراق ايتقانداي جىلقىنىڭ جۇرەگى ابايسىزدا الماسىپ كەتتى مە!؟ قۇدايىم-اۋ، وسى مەن نە دەپ ساندىراقتاپ كەتتىم»... دەپ بەت-جۇزى شاراينادان اۋمايتىن ادەمى بويجەتكەن اسپابىن جەدەل جيناپ، بولمەدەن اتا جونەلدى. سوڭىنان ەسىك سارت جابىلدى. مىنا كوز الدىندا قويىلىپ جاتقان قيىن سپەكتاكلگە قاراپ، قايران قالىپ، اڭىرايىپ تۇرعان وسپان دارىگەر ىرجيىپ كەپ كۇلەدى. «اعاسى، وقىس كىرىپ كەلگەنىمە ايىپ ەتپەڭىز! قايدان بىلەيىن، بۇلاي بولارىن»،-دەيدى تاناۋىنىڭ استىنان مىڭگىر ەتىپ. «بۇل ءوزى ويدا جوق وقىس وقيعا! ايىپ ەتپەڭىز ەندى! ستۋدەنت كەزىمدە اتتىڭ جۇرەگىن تىڭداپ تاڭدانىپ جۇرگەن بەيباق باسىم... قايدان بىلەيىن... ويىما ورالعان جايدى ايتىپ شىعا قويايىن دەپ اياق استىنان كىرىپ كەلىپپىن...» دەپ مىڭگىر ەتىپ، شەگىنە باسىپ، بولمەدەن شىعىپ ءىزى سۇيىلدى.
ايتۋار ماعزۇم ۇلى قايران.
وسىنداي دا ويدا جوق وقيعالار بولادى ەكەن-اۋ بۇل فانيدە دەپ اق جايمالى توسەگىنە سىلق قۇلادى. اياعىن سوزىپ كوسىلىپ جاتا كەتتى. باسىنا كەلگەن اۋەلگى وي كەڭدىك تۋرالى ەدى. «كەڭدىگىڭنەن ايىرا كورمە، جاببار يەم»، دەپ ىشتەي باس يەگە ەلجىرەي ءتاۋبالادى.
3
جۇرەك بەكەرگە تۋلاماپتى. اۋرۋدىڭ «سەبەبىن تاپپاي قويمايمىز» دەسىپ، باس دارىگەر زامانىنا ساي جەتىلگەن سان ءتۇرلى اسپاپ ارقالاعان ماماننىڭ باسىن قۇراپ كونسيليۋم... كەڭەس... ءماسليحات... دوڭگەلەك ۇستەل دەگەندى توپىرلاتتى-اي كەلىپ. ءوزى دە شارشادى، وزگەنىڭ دە سىلەسىن قاتىردى.
مىناۋ دەگەن بىلگىش مامان: «وسىلاي بولار»، — دەسە، بۇل جوبا كەلەسى ماماننىڭ ويىمەن ۇيلەسپەي، ول-داعى باسى قيسايىپ باسقا جاققا قۇلاماي تىنبايدى. كەلەسى كەزەكتەگى قالىڭ سومكەلى كارديولوگ پروفەسسور دوڭگەلەك ۇستەلدە كوسىلە سويلەپ جۇرتتى قاراداي ەسىنەن تاندىردى. ول از بولعانداي-اق جينالىستان سوڭ بۇل جاتقان پالاتاعا بۇلتشا ءتۇيىلىپ ەنىپ، باسىنا كەلىپ، تىزە بۇگىپ كوزىلدىرىگىن توندىرە كيىپ، كوپ قاعازدىڭ ىشىنەن ايتۋى جوق اسىل زات ىزدەگەندەي سارعايىپ كەتكەن داپتەرىن شىعارىپ، ۇلى ەمشىلەردەن دايەك پەن دالەل وقىدى. باياعى جۇرەك سوعىسىن جازىپ العان اسەم دارىگەر: «بۇل جۇرەكتىڭ كوسموستىق ۇلى گارمونيامەن بايلانىسى بار، دۇنيە وزگەرسە-جۇرەك تە وزگەرەدى»، — دەپ ءسوز قوزعاسا بولدى، الگى سومكەلى پروفەسسور قالشىلداپ-دىرىلدەپ شىعا كەلەدى. «ميستيكا ميىما كىرمەيدى!.. زالالدى سۋسىن، ءزارلى شاراپتى كوپ ىشكەن، اقىرىندا ءوستىپ تىراپاي اسقان»، — دەپ ورە تۇرەگەلدى. «ەندەشە كۇنىگە لاس سۋ ءىشىپ، شاڭعا، تۇتىنگە شاشالىپ جۇرگەن تەمىرتاۋ دومناشىلارى نەگە اۋىرىپ دومالاپ جاتپايدى»، — دەپ قاسارىسادى اسەم سۇلۋ. داۋ ءورشىپ، قىرعيقاباق ءورتى تۇتانادى.
— ءبارى جاراتقان يەدەن، بىرەۋدى سوپاق، كەلەسىنى تومپاق ەتىپ جاراتقان دا ءبىر اللا! بۇل جىگىتىمىز ۇرعاشىنىڭ سوڭىنان كوپ سۇمەڭدەپ، كۇناعا بەلشەدەن باتقان!
— ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەپ شىرت سىنادى اسەم.
— نەگە بىلمەيمىن؟ مەنىڭ بىلەتىنىم كوپ، — دەيدى تاس كەنەشە قادالعان جەرىنەن قان العان كەلەسى ساقالدى ەكولوگ پروفەسسور.
كونسيليۋم-دوڭگەلەك ۇستەلگە ەمشىلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەن ەكولوگ ءدىندار پروفەسسوردى قيىلىپ وتىرىپ شاقىرعان بولاتىن.
— كىسىنىڭ سىرتىنان عايبات ايتۋ كۇنانىڭ اۋىرى، — دەيدى اسەم.
— وماي دەگەن! ايتسام-شىندىقتى كوزگە شۇقىپ ايتامىن. «ويناسقور» دەگەنىم — جىگىتتىڭ جانارى تاناشا جارقىراپ ەش ورنىندا ءتۇرمايدى-اي.وسىنداعى قىز-كەلىنشەك ماڭايىنا ماگنيتشە تارتىلادى. مىنا جاسقا دەيىن ەركەكقوس، كىسىكيىك بولىپ نەعىپ ءجۇر ەندەشە! بۇل جىگىت تۋرالى وسەك ءسوزدى كوپ ەستيمىن. ءتىل-اۋىزىم تاسقا. اسپان الەمىنە تەرەڭدەپ ۇڭىلە بەرگەنشە-جەرگە، اياعىنىڭ استىنا قاراپ وتباسىن قۇراپ السا عوي... مۇسىلمان تىنىش، كاپىر توق بولار ەدى.
از ايت، كوپ ايت، ەندىگى ءبىر جوبادا شەتكەرىلەۋ وتىرعان وسپان دارىگەر شىعادى ءتىلىن توسەي سويلەپ.
— ەكولوگ ءدىندار پروفەسسوردىڭ ءسوزى جوباعا كەلەدى. ايتسە دە بۇل پاسيەنتتىڭ جۇرەگى وڭ جاعىنا قاراي اۋىسىپ بىتكەن. بالكىم، جاتىردا اۋەل باستا قوس ۇرىق قاتار جەتىلىپ، كەلە-كەلە ءبىرى ەكىنشىسىن جەپ جويىپ جىبەرگەن بولار. ساقالدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسوردىڭ ايتقانى ءبىر جوباعا سوعادى ما، قالاي.
— «ساقالدى» ەمەس، كادىمگى «ەكولوگ پروفەسسور»، — كادىمگى تابيعات-انانىڭ ناشارلاپ ادام اعزاسىنا كەرى ەسەر ەتىپ جاتقانىن زەرتتەگەن عالىم، — دەپ بايپاتشايەۆ تۇزەتۋ جاسادى.
— دوپلەر ەففەكتىسىنە سالىپ تەكسەرسەك قايتەدى، پروفەسسور-ەكە؟
— سەن نەمەنە، «ساقالدى، ساقالدى» دەپ ءوزىمدى كەكەتىپ كەمسىتەسىز، جىگىتىم! الگى ايتقان دوپلەرىڭدى دە اللا تاعالا جاراتقان. مىنا قاسقا باس قالىڭ سومكەلى كارديولوگ پروفەسسور دۇنيەنىڭ تارىلعانىن نارىق زاڭىنا تىرەپ بىردەمەنى قۇراستىرىپ جازا سالعان. ءتىلىن توسەپ سويلەگەن سەنى دە اللا جاراتقان!
اسەم ارۋ ۇستەلگە ەڭسەسىن سالىپ، الاقانىمەن ءبىر پاسكە قۇلاعىن باسىپ وي ىشىنەن وي تەرگەن. «ۋاقىت كەيدە-جۇبانىش، كەيدە-جەندەت. قالاي ۇستاۋ كىسىنىڭ وزىنە بايلانىستى. قارتەيىپ ولەتىندەر ساناۋلى عانا، كوپ ادام ءوزى جاساعان كۇنا، جۇرەككە تۇسىرگەن سالماق، ىشكى جانعان وتىنان وپات بولىپ جاتادى. ءوزىڭنىڭ الدەكىمنەن بيىك، اقىلدى ەكەنىڭدى سەزىنۋ — كەمەلدەنۋدىڭ باسى. مىنەز-قىناپتاعى قىلىش، يا كىسىنىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە، يا قاتتى قينالعان كەزدە جالاڭاشتانادى. ءوزىم وسى كۇندەرى ۇستىمدەگى لىپامدى سىپىرىپ جالاڭاشتانىپ جۇرگەن سەكىلدىمىن، كىم كورىنگەن ءۇڭىلىپ كەپ قارايدى. دارىگەرلەر كوپ قاراعان سايىن — يمەنۋدى، ۇياتتى جەرىمدى جاسىرۋدى ۇمىتىپ كەتەتىن اۋرۋ سەكىلدىمىن. و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى!» قۇلاعىنان قوس الاقانىن الىپ، ماڭايىنا كوز سالىپ قاراعان ەدى. مىنا جۇرت قالاي-قالاي دەستەلەيدى دەسەڭشى! دوڭگەلەك ۇستەلگە ايتىسۋعا باس قۇراعان سەكىلدى.
«مۇنداي ءپاتۋاسىز جيىننان بوستەگىمدى كوتەرىپ شىعىپ كەتەمىن. ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قالىڭدار»، — دەيدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور.
— اۋ، مىرزالار، اللانىڭ ءسوزىن ايتىپ تالاساتىن بۇل ءدىنتانۋ ۇيىرمەسى ەمەس قوي. قىسىر ءسوزدى قويىپ، اۋەلى انا توسەك تارتىپ جاتقان ازاماتتىڭ ءحالىن ويلايىق، اقىلداسايىق، مىرزالار، — دەپ بايپاتشايەۆ ۇستەلدى تىقىلداتتى. الدىنداعى قۇمىرادان سۋ قۇيىپ ءىشتى. ايتسە دە الدامشى تىنىشتىق كوپكە سوزىلمادى. جەدەل جاردەم دارىگەرى وسپان نەگە ەكەنىن كىم بىلگەن، اتىنىڭ باسىن اسەم بويجەتكەنگە بۇرىپ سويلەگەنى.
— اپتاداي ۋاقىت ءوتتى، ناۋقاستىڭ دياگنوزىن قويا الماي ءالى ىرعاسىپ جۇرسىڭدەر. شەتەلدەن مامان كارديولوگ شاقىرايىق. اسەم قارىنداس كوزىن توڭكەرىپ قاراعاننان وزگە ونەرى قالماپتى. ءبىر امالىن قاراستىرالىق!
— مەنىڭ كوزىمدە نەڭىز بار؟ — دەپ شارت كەتتى بويجەتكەن.
— الگى استروفيزيك اۋرۋحاناعا تۇسكەلى مۇقىم وزگەردىڭ، مىنەزىڭ، ءجۇرىس-تۇرىسىڭ باياعى سەزىمتال سەكەمشىل سىرشىل بويجەتكەنگە مۇلدە ۇقسامايدى، ءجۇز سەكسەن گرادۋسقا وزگەرگەنسىڭ.
— مىنا كىسىمەن ءبىر ۇجىمدا ىستەي المايمىن، — دەپ اسەم ارۋ بەتىن باسىپ، جاسىن سىعىپ وتىرىپ قالدى.
— دياگنوزعا دوپلەر اسەرى ءدوپ كەلەتىن سەكىلدى، — دەيدى سومكەلى كارديولوگ پروفەسسور قاعازىن سومكەسىنە توعىتىپ سالىپ جاتىپ،-ايتسە دە مىنا ساقالدى ءدىندار پروفەسسوردىڭ تابانى تيگەن جەرگە ەكىنشىلەي اتتاپ باسپايمىن. دۇنيەنى الاقۇيىن قىلىپ ءبۇلدىرىپ جۇرگەن وسىلار، ناشار مەن مومىننىڭ كوزىنە ساعىم پەردەسىن تۇتۋدان تايىنبايدى بۇلار. ءمايمىل-بىر زاماندا ازعىنداعان ادامزات ۇرپاعى، جەردىڭ دومالاق بولماعى، تاۋلاردىڭ بۇلت سەكىلدى كوشىپ جۇرمەگى ءبىر اللادان دەپ كولدەي-كولدەي ماقالا جازاتىنىن قايتەرسىڭ قاراپ جۇرمەي!
— سەنىڭ دومالاق باسىڭا مي ورنىنا قاعاز قيقىمىن تولتىرىپ قويعان جاراتقان يە سول!
— مىرزالار، وسى جەردەن كەرگىلەسپەي، اششىلاسپاي بىتىمگە كەلىپ شىعۋعا بولماس پا! پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعى دەگەن اتىمىز بار، كۇنى ەرتەڭ دوساي ۇلى ەستىسە شاڭىمىزدى قاعىپ، شومىشتەن، قارجىدان قىساتىنىن ەستەرىڭىزدەن شىعارماڭىز، مىرزالار. ءوستىپ قالتامىز تەڭگەگە تولىپ، تايراڭداپ، گولايتتاپ جۇرگەنىمىز سول كىسىنىڭ ارقاسى!
جوعارعى لاۋازىم يەسىنىڭ ەسىمىن ەستىگەن زيالى قاۋىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى، قاراپتان-قاراپ جالتاقتاپ قالدى. شىنىن ايتسا، مىنا ۇلكەندى-كىشىلى بىلگىشتەردىڭ قاراداي قامپيىپ ءوز بۋىنا ءوزى ءپىسىپ، قاعاز جولبارىسقا ۇقساپ وتىرعانى سول — ءامىرشى دوساي ۇلىنىڭ، مىنا بايپاتشايەۆتىڭ پارمەنى مەن ۇستەلىنىڭ ارقاسى. سولار شەشكەن قاپتىڭ اۋزى كەڭ بولماسا — بۇل مىرزالار مۇلدە باسەڭسىپ، كوپتىڭ ءبىرى، انشەيىن مومىننىڭ سۇرى بوپ قالار ەدى. ءبىرى ويعا، ءبىرى قىرعا تارتىپ سۇڭقىلداماس ەدى. بۇل شىركىندەر ءتۇس اۋا باستالعان دوڭگەلەك ۇستەل جيىنىن-كونسيليۋم كەڭەسىن ءارى يتەرىپ، بەرى جىعىپ، ءپاتۋاعا كەلە الماي كۇندى ەڭكەيتتى. ىرعاسۋمەن ەكى ساعات لەزدە وتە شىقتى. ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور: «اۋرۋدىڭ تامىرىن تاعى بىردە ۇستارمىن، قۇپتان نامازىم قازا بولىپ بارا جاتىر»، — دەپ ءتاسپىسىن شۇبالتىپ سىزىپ جوعالدى. «مۇنداي كونسيليۋمعا شاقىرماڭدار مەنى، دوپلەر اسەرى ميىنا كىرىپ-شىقپايتىن الگى ءدىندار ەكولوگ اپەندىمەن اكەلىپ ىرعاستىرىپ... مازاق قىلدىڭدار... قورلادىڭدار... پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ءالى-اق قۇلاق قاعىس قىلامىن وسى وقيعانى»، — دەپ ءنان سومكەلى كارديولوگ پروفەسسور قاعازىن جيناپ قايتۋعا بەت الدى. باس دارىگەر بايپاتشايەۆتى پروفەسسوردىڭ: «پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ايتامىن» دەگەن ءسوزى قاراداي ءۇرپيتتى... دەرەۋ جەڭىل ماشينەسىن، شوفەرىن شاقىرىپ الىپ عالىم كىسىنى ۇيىنە جەتكىزىپ سالۋعا پەرمەن بەردى.
«ماشينە كەرەك بولسا ايتىپ تۇرىڭىز، اعاسى!.. سىزدەي عالىمدى ارى-بەرى تاسىعاننىڭ ءوزى بىزگە بيىك دارەجە»، — دەيدى قالباڭ قاعا جاركەلەنشىپ. «جاياۋ-اق جىلىستاي بەرەمىن، سەنىڭ ماشينەڭە قاراپ قالعان كۇنىم جوق، وسى كۇنى كارى-جاستىڭ ءبارى مەشىت جاعالاپ، قۇران قولتىقتايتىن بولىپتى. اۋ، جەتپىس جىل بويىنا مەشىتكە بارماساق تا جىن-شايتان بولىپ كەتكەنىمىز جوق قوي!.. كىتاپ جازدىق، شاكىرت ۇستادىق، عىلىمدى ىلگەرىلەتتىك، مەن بىلسەم: رۋحى ءالسىز، دۇنيەگە تابان تىرەرى جوق قۋىسكەۋدە ادامدار وزدەرىنىڭ مۇسكىن شالاجانسار ءحالىن بۇركەۋ ءۇشىن جاراتقان يە جولىنا بۇرىلادى. سونداعىسى: «كىنالى ءبىز ەمەس، ءوستىپ ميعۇلا بولىپ جۇرگەنىمىز، باس دەسە — قۇلاقتى كورسەتكەنىمىز، ءبارى-بارى-بىر اللادان، ساڭلاۋى بار كىسى سەكىلدى ەدىك»، دەپ سەبەپ ايتىپ قۇتىلۋ. وسى كۇنى كىلەڭ جاتىپ ىشەر جالقاۋ مەن كىتاپ ءيىسىن سەزبەيتىن ميعۇلا ءدىندار كوبەيدى. ەكولوگيانى زەرتتەپ ميى اشىعان الگى ساقالدىنى قويشى، انا جوعارعى وقۋدى ۇزدىك بىتىرگەن اسەمگە، ورىسشانى قوسىپ سويلەمەسە-ىشى كەبەتىن جەدەل جاردەم دارىگەرىنە نە جوسىق! وماي دەگەن، ساقالدىمەن ايتىسىپ وتىرۋعا ۋاقىتىم جوق، ءبىر گرامم ۋاقىتىم جوق».
«وي، ءپالى-اي! بىلاي تارتساڭ اربا سىنادى، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى. مىنا كەۋدەسىنە ءبىر-بىر وزىمشىلدىك قابىن بايلاپ العان وركوكىرەك... وكتەمسىگەن... ءوزىم بىلەمدەر-قىرعا قاراي موڭىرەپ؛ انا جەر الەمنىڭ بەتالدى دومالاپ كەتپەي، قالىپتى ىرعاعىمەن دوڭگەلەگەن تاعى ءبىر زاڭىن اشتىم دەپ، ساۋ ادامنىڭ باسىنا ساقينا بايلاپ سىرەسكەن سىپايى استروفيزيك ايتۋار-ويعا قاراي مەڭىرەپ؛ تەگى باسىمدى قاتىردى. توزعان جۇيكەنى تىنشىتىپ، بوساعان شەگەسىن بەكىتىپ الۋعا ەش مۇمكىندىگى جوق. بىلاي قاراساڭ: بىلدەي باستىق، پرەزيدەنتتىك اۋرۋحانانى الاقانىندا ۇستاپ، بۇيىرعان نەسىبەسىن ءبىر كىسىدەي تەرىپ جەپ ءجۇر، ال، ىشىنە ءۇڭىلىپ كورسەڭ-جاي انشەيىن «جاۋ قاي جاعىمنان كەلىپ قالادى» دەپ سىبىرلاپ سويلەگەن، كۇنى-تۇنى «وسى قىزمەتتەن ءىنشاللا تايىپ كەتپەسەم يگى ەدى» دەپ، ءىشى بىقسىعان ءتۇتىن، سىرتى ءبۇتىن «قاعاز جولبارىس انشەيىن. ەلدەن كەلگەن اعايىنى: «ءبىر بالامدى قاعاز جازىپ كۇن كورەتىن قىزمەتكە ىلىندىرسەيشى»، «ءبىر بالامدى قالا قۇجاتىنا تىركەۋگە قول ۇشىن بەرسەيشى»، — دەپ اپتاسىنا تەلەفون سوعادى، «ماقۇل-ماقۇلمەن» سارى ەزۋ بولادى ابدەن. اعايىنى ويبايلاۋمەن شارشايدى. ىستەمەيىن دەمەيدى، ىستەتە المايدى. بۇل كۇنگىنىڭ ادامى-تۇلكىنىڭ قۇيرىعى. و زاماننىڭ ارىستان مىنەز ايباتتىلارى تۇگەسىلىپ قۇرىعان. كورمەيمىسىڭ — الگى سومكەسى سالاقتاعان، تۇسكى شايى مەن تىسكە باسارىن قاعازعا وراپ وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن، بوتەن جەردەن جالعىز شاشكە شاي ىشپەيتىن، جان بالاسىنا جادىراپ وتىرىپ سىرىن اشپايتىن، قاعازباستى، كىتاپ ءسوزى ءوتىپ كەتكەن قاسقا باس كارديولوگ پروفەسسوردىڭ قاراداي قوقانلوقىسىن».
«پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ارىز ايتامىن، توز-توزىڭدى شىعارامىن»دەيدى. «قاراي گور، ماسەلە قايدا جاتىر. مونتانىسىپ جۇرگەنىمەن بۇل شىركىندەر اياق استىندا بۇعىنىپ جاتقان ءبىر-بىر بومبا، ابايلاپ سويلەمەسەڭ — ابايسىزدا جارىپ الاسىڭ!»
وسىنى ويلاپ ىشىنەن ءجيدىپ وتىرعان ورتالىقتىڭ باس دارىگەرى وقىس دىبىستان سەلك ەتە ءتۇستى. ەسىك تىقىلدادى، اشىلدى، تابالدىرىقتان حاتشى قىزدىڭ سۇلباسى كولبەڭ ەتتى.
— ەكولوگ پروفەسسور كىرۋگە رۇقسات سۇرايدى.
— جوق!... ءقازىر اپپارات باس قوسۋىنا شىعىپ كەتۋىم كەرەك، ءبىر ءمينوت تە ۋاقىتىم جوق!.. ايتىلار ءسوز الگىدە ايتىلدى ەمەس پە!.. — دەپ ورنىنان ىتىرىلا تۇرەگەلىپ، كەرى بۇرىلىپ، تورگى دەمالىس بولمەسىنە ەنىپ جەڭىل پلاششىن الىپ، جەڭىن جۇرە سۇعىنىپ كەرى بۇرىلعانى سول ەدى. جىن با، شايتان با، قالاي جىلپ ەتىپ ەنىپ ۇلگەرگەنى بەلگىسىز، الگى ساقالدى دىندەر بولمەسىنىڭ ورتاسىندا بەتپە-بەت ۇشىراسا كەتكەنى. شوشىپ كەتتى. كوز جانارى شاتىناپ كەرى شەگىندى. الگى يەگىندە شوشايعان بەس تال ساقالى بار، جىمسيعان، ايەل ءپىشىندى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور سۇق ساۋساعىن ەرنىنە كولدەنەڭ باسىپ:
— ۇندەمەڭىز!.. قۇپيا كەپتى سىبىرلاعالى كەلدىم. دەمىڭىز ىشىڭىزدە بولسىن، انا جۇرەك قابى وزگەشە سوققان عالىم جىگىت پەن دارىگەر بيكەش ءامپاي سەكىلدى. مەن بىردەمە بىلسەم ءلاززات ويىنىن ويناپ ۇلگەرگەن!
— نە دەيدى!
— ايقايلاماڭىز، اپتىقپاڭىز، باسەكە! ويناپ قويماسا دا ويناپ قويعالى ءجۇر.
— قۇدايدان قورىقپاي قالاي اۋزىڭىز بارادى، ءپىرادار؟ اسەم تاڭداعان تەڭىن تاۋىپ، تاقاۋدا تۇرمىس قۇرعالى ءجۇر، ۇيلەنۋ تويىنا شاقىرعان قاعازى مىنە جاتىر. كۇيەۋ بالانىڭ ءجىبى ءتۇزۋ، كىتاپ قورعاعان، عىلىم جازعان ەسى دۇرىس كىسى. ايتۋار سەكىلدى اسپانعا الاقتاعان استروفيزيك ەمەس ول!
— دەمىڭىز ىشىڭىزدە بول سىن. ايتپادى دەمەڭىز. بۇگىنگى جاستار ءلاززات ويىنىنا شەگارا، شەكتەۋ قويمايدى. كەلەشەك كۇيەۋ بالا قايدان ءبىلىپ جاتىر-بولار ءىستىڭ بولىپ قالعانىن.
— نە دەيد؟!
— الگىدە ءسىز شىعىپ كەتكەن سوڭ... تامىرىن ۇستاپ بايقايىنشى دەپ... اۋرۋدىڭ پالاتاسىنا ەنىپ، دەرتتى جىگىتتى شۇقىلاپ قاراي باستاعام... تامىرىن ۇستاعام. دارىگەر بيكەش ەنىپ كوزىمەن بوزبالانىڭ كوزىن وسى-لا-ا-اي ۇستاعان ەدى. جۇرەك سوعىسى شالا ءبۇلىندى، «ويناپ قويدىق!.. ويناپ قويدىق!».. دەپ بەلگى بەردى جىگىت جۇرەگى.
— نە دەيدى! بارىڭىز-بارىڭىز، قاراڭىزدى باتىرىڭىز!
باس دارىگەر ناقا سۋعا باتىپ بارا جاتقان ادامداي قوس قولىن سەرمەلەپ، ەكولوگ ءدىنداردى يتەرمەلەپ بولمەسىنەن شىعارىپ جىبەردى. جەدەل كيىنىپ سىرتقا سىتىلدى. تابالدىرىق تۇبىنەن بۇرىلا سالىپ: «اپپارات جينالىسىنا بارامىن، بۇگىن كەلمەيمىن»، — دەدى. ەسىكتى قاتتى جاپتى. تومەنگى قاباتقا ءتۇسىپ، ۇزىن زالمەن جەدەلدەتە باسىپ كەلە جاتىپ: «بۇل دۇنيە نە بولىپ بارا جاتىر»، — دەپ ويلادى، — اۋرۋ، كەسەل باياعى وقىعان، جاتتاعان كىتاپتاعىداي ەمەس، مىڭ-ميلليون جىلدان بەرگى عىلىمعا بەلگىلى جۇرەك ءلۇپىلى مۇلدە وزگەرگەن بە... بىرەۋ كوسموس ىرعاعىنان دەيدى... بىرەۋ كۇناعا بەلشەدەن باتقاننان دەيدى... كوزى بوزارىپ، اۋرۋدىڭ كەبىن كيىپ، ساۋدىڭ تاماعىن ءىشىپ، شىرەنگەن، استروفيزيكتىڭ جۇرەك تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ كور بىلگىش بولساڭ!».. جەدەل جاردەم دارىگەرى بەتپە-بەت ۇشىراسىپ قالدى. تاناۋىنىڭ استىنان مىڭگىر ەتىپ: «ستراننو، — دەدى جاناسا بەرىپ-بۇل پاسيەنتتىڭ جۇرەگى وزگەشە جاراتىلعان، باسەكە!».
— «وزگەشە جاراتىلعانى» قالاي؟
اسىعىس بولسا دا ەرىكسىز كىدىردى.
— عالىم جىگىت ءسابي كەزىندە.. اناسىنىڭ جاتىرىندا جاتقاندا... تويىس، ۇرىق ادام اعزاسىنا ۇقساعاندا... اۋەل باستا ەگىز جاراتىلعان. ۇرىق وسە كەلە مىقتىسى ءالسىزىن جەپ قويعان. ەگىزدىڭ سىڭارى قالعان. بايقايسىز با، جۇرەك تە جۇرتتىكى سەكىلدى سول بۇيىردە ەمەس، اۋىتقىپ بارىپ، باۋىردىڭ استىنا ورناعان. كولەمى دە ۇلكەن. قوس جۇرەك وسە كەلە ءبىر جۇرەككە اينالعان. مەتامورفوزا! ءۇردىس، وزگەرىس، توڭكەرىس، باس دارىگەر مىرزا!
— ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟ — دەدى باس دارىگەر.
— دەلق ۇلى عىپ تۇرعان ءوزىڭىز ەمەس پە!
— دەلق ۇلى بوپ جۇرگەن وزدەرىڭ بەت-بەتىڭمەن اۋا جايىلىپ، بۇرا تارتىپ. «ەكى جۇرەك كەلە-كەلە ءبىر جۇرەككە اينالعان» دەگەن نە ءسوز ول؟ جوعال.. .جونەل... دەمال!..
دەدى دە جەدەل باسىپ سىرتقا شىقتى. الا بۇلت جەلگە جايعان جاڭا شايىلعان كىر سەكىلدى.
4
جەڭىل ماشينەگە وتىرعاندا ءبىلدى، قولىنان، قولتىعىنان تۇسپەيتىن پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ ەسەبى، كەلەشەگى، باعدارلاماسى سالىنعان پاپكىنى ۇمىتىپ، ۇستەلىندە قالدىرىپ كەتىپتى... قايتىپ بارۋعا مۇرشا قايدا... «ۋاقىت تاپشى، جىلدامدىققا باس!» — دەپ پارمەن جاسادى. جۇيكە تامىرى شىرەپ بۇرالعان دومبىرا ىشەگىندەي مە، كوڭىل قۇلاعى بۇرالا تۇسسە — دىڭ ەتىپ ءۇزىلىپ كەتۋى كادىك. ماشينەدەن تۇسكەندە بايقادى-پلاششىنىڭ جاعا تۇيمەسى ءۇزىلىپتى، جەدەل باسىپ، ەسىك قاپتالىندا تۇرعان كۇزەتشىگە كۋالىگىن كورسەتە سالىپ، جوعارعى قاباتقا كوتەرىلدى. ەنتىگىپ قالدى. ءىس باسقارماسى باستىعىنىڭ كومەكشىسى ەسىك اۋزىنان كۇتىپ الدى. «اۋ، قايدا ءجۇرسىز؟.. اپپاراتنىي ءماجىلىس باستالىپ كەتتى»، — دەدى، ناقا «پوەزد ءجۇرىپ كەتتى» دەگەن ۆوكزال كەزەكشىسىنە ۇقساپ. ىشكە سۇمدىق قوبالجىپ ەندى. لاۋازىمدى كىسىلەر باسى قۇرالىپ، الدەبىر شۇعىل شاراعا باس شۇلعىسا قالىپتى. باسقارما باستىعى الا كوزىمەن اتا قارادى بۇعان. شەتكى ورىندىققا تىزە بۇككەنى سول: «بايپاتشايەۆ مىرزا، اپتا بۇرىن اۋرۋحاناعا تۇسكەن استروفيزيكتىڭ ءدوپ دياگنوزىن قويا الماي، ەم قونباي جاتىر دەپ ەستىدىم بە؟ ۇلكەن كىسى سۇراپ جاتىر. «دياگنوزىن قويا الماي... تابا الماي...» دەگەن نە ءسوز ول؟ ءتۇسىندىرىڭىزشى؟» — دەپ توتەسىنەن كەۋدەسىنە تىرەگەندەي عىپ ساۋال قويدى. باستىقتىڭ مۇرتى كوزىنە كىرپىشە تىكىرەيىپ تۇرعانداي كورىندى. بۇل كوكەڭ سەلتيىپ ورنىنان تۇرەگەلگەن.
— بۇگىن مارتەبەلى كونسيليۋم شاقىردىق. پىكىر ءبىر ارناعا توعىسپاي تۇر، ءامىرشى دوسايەۆيچ!
— ءتۇسىنىپ تۇرعانىم جوق. ءسىز وسى ۇلكەن ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ باس دارىگەرىسىز بە، الدە مەشىتتىڭ ءمازىنى بولىپ ىستەيسىز بە. مولدا، ءمۇفتي، كورىپكەل، ءتاۋىپ، بالگەر، باقسى، قۇمالاقشى، جاۋىرىنشى دەگەندەردى شاقىرىپ جيناپ الىپ اقىلداساتىن كورىنەسىز. سيگنال ءتۇستى ۇستىڭىزدەن. «ءبىر ارناعا توعىسپاي تۇر» دەگەن نە ءسوز ول؟ الگىدە ايتتىم. ناۋقاستىڭ ءحالىن ۇلكەن كىسى سۇرادى دەپ. ەستىپ تۇرمىسىز؟ ۇلكەن كىسى! پرەزيدەنت! رەسپۋبليكادا ماڭدايىمىزعا ۇستاعان اسا دارىندى استروفيزيك، اشقان جاڭالىعى نوبەلدىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتىر. ەمدەۋ ورتالىعىنا ءپىل تۇسسە دە كورەر كوزگە كىشىرەيتىپ...بۇرگەدەي ەتىپ... تۇككە العىسىز عىپ... سۋ اياعىن قۇردىمعا جىبەرەتىندەرىڭ قالاي وسى؟! كەشەگى كۇنى ۇلى جازۋشىمىز اۋەزوۆتى دۇرىستاپ ەمدەي الماي، ماسكەۋگە، كۋنسيەۆو اۋرۋحاناسىنا جىبەردىك... الگى اۋرۋحانادا پروفەسسور تابىلماعانداي، پىشاعى شولتاڭداعان تاجىريبەسىز جاس حيرۋرگ الىپ سويدى دا تاستادى؛ گەولوگيا كورييفەيى ساتبايەۆتىڭ قالاي دۇنيەدەن وزعانىن بىلەسىز بە... تىماۋ ما، قابىنۋ ما، اسقىنىپ جۇرەككە شاپقان دەپ سەنىمسىز دارىلەردى ۋىستاپ ىشكىزە بەرگەن، گەمودەزدى شولمەكتەپ قۋيا تۇسكەن... اقىرى ءدارى مەتوستازىنا ۇشىرادى!.. كەشەگى قىزىل بولشيەۆيك سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ ويدا جوقتا قالاي قازا تاپتى؟ بىلەسىز بە؟ بىلمەيسىز. «ءىش سۇزەگى» دەپ اسقازانىنا لاي سۋ ايداپ قابىنىپ تۇرعان سوقىر ىشەگىن جارعان دا جىبەرگەن! «ال دۇنيەنىڭ تولايىم مىقتى قۇرال-جابدىعىن ۋداي قىمباتقا ساتىپ اپەردىك، ورتالىقتى تاعى ءبىر سونداي ورتالىق سالعانداي قارجىعا قايتا قۇراستىرىپ جوندەپ بەردىك، مىناۋ دەگەن ىعاي مەن سىعاي پروسسورلاردى قول استىڭىزعا تارتتىق... سوندا قالاي؟ ماڭدايىمىزعا ۇستاعان استروفيزيكتى «دياگنوزىن تاپپادىق... ەمدەي المادىق...» دەپ باياعى گوي-گويدى قايتالاپ كۋنسيەۆوعا جىبەرەيىك ەندەشە! ولار ءار كۇنگى ەمدەگەنى ءۇشىن ون مىڭ دوللار سۇرايدى... بەرەرمىز-اۋ، تولەرمىز-اۋ!.. اۋرۋدىڭ ارتى قانداي بولارىن تاعى ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ سونشا قارجى شىعارىپ يزرايلگە جىبەرىپ ەمدەتكەن بىلىكتى سەناتورىمىز قاراتايەۆ مامىر ايىندا ەلگە ازەر جەتىپ، تابالدىرىعىنا سۇرىنە جىعىلىپ، اپتا ىشىندە و دۇنيەلىك بولعانى ەسىڭىزدە شىعار. بايپاتشايەۆ مىرزا، نەعىلامىز!
باس دارىگەر سۋ بوپ اعىپ سۇمەك بوپ تەرلەپ تۇرعان.
— جوندەيمىز، ءامىرشى دوسايەۆيچ!
— ادامدى جوندەمەيدى، ەمدەيدى، بايپاتشايەۆ مىرزا. كۇنى ەرتەڭ ەمدەۋ ەسەبىڭدى مىنا ۇستەلىمنىڭ ۇستىنە قوياسىڭ، وسى كۇنگە دەيىن ءارى باي، ءارى پاتشا بولىپ ەركەلەگەنىڭ جەتەر ەندى! ۇلكەن كىسىگە ۇستىڭنەن دوكلادنوي جازامىن. بارىڭىز!
باس دارىگەر — بايپاتشايەۆ باسقارما كەڭسەسىنەن تەڭسەلە باسىپ ەسىنەن تانىپ شىعىپ بارا جاتىپ: «ولگەن جەرىم وسى بولار» دەپ ويلادى.
وسى لاۋازىمعا ءىلىنۋ-مۇحيتتا جۇزگەن كەمەگە قايىقپەن قۋىپ جەتكەندەي، تاۋ باسىنا اربا سۇيرەپ شىعارعانداي اسا اۋىر سوققانى راس. بۇل كۇندە تاستاعان تاياق دارىگەردىڭ توبەسىنە تيەدى. وڭتۇستىك جاقتان ات باسىن بۇرعان مامانداردىڭ قالتاسى تومپاق، تىلدەسىپ، ۇشىراستى دەگەنشە-مىناۋ دەگەن نەبىر مىقتىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ شىعا كەلەدى. سولتۇستىكتەن كەلگەن مامان دارىگەردىڭ قالتاسى جۇقا بولسا دا ورىسشاعا اعىپ تۇر، سويلەسە كەتسەڭ-كىتاپ ءسوزى قايسى، ءوز ءسوزى قايسى، ايىرىپ ءبىلۋ قيىن-اق. بۇل كوكەڭ كەشەگى وسىناۋ اقمولا مەديسينالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، كىلەڭ، كەۋدەسىنە نان پىسكەن ورىس، ەۆرەي بىلگىشتەرىن پانالاپ، سولاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ ءجۇرىپ، اۋەلى سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق ستانساعا باستىق بولدى. ونداعى ورىنباسارى-ەۆرەي كەلىنشەك جوقتان-باردان كىنا ىزدەپ، باسقان اياعىن اڭدىپ ۇستىنەن كومپرومات جيناپ توڭقالاڭ اسىرۋعا شاق قالىپ ەدى. قۇداي قولداپ، قالالىق اۋرۋحانانىڭ ورىنباسارلىق ورنى بوساپ، سوعان اۋىسقان. جىل جارىم ىستەدى مە، ىستەمەدى مە، جارداي بولىپ سەمىرگەن قاسقا باس ورىس باس دارىگەرى اياق استىنان كىنا ىزدەپ مۇنىڭ استىنا سۋ جىبەرۋگە اينالدى. استىرتىن ەستۋىنشە، بۇل كوكەندى «قازاق ۇلتشىلى... ءبىلىمى شالا-شارپى... قازاق مەدبيكەلەرىنە ءىش تارتادى...» دەپ استىرتىن اقپارات جيناپ، مۇنىڭ ورنىنا اشىنا كەلىنشەگىن قويۋدى ويلاپ ءجۇرىپتى. سول ەكى ارادا اقمولا-استانا حۇزىرىنا يە بولدى. لاۋازىمدى كىسىلەر كوشىپ كەلە باستادى. ورىس باس دارىگەرى قالانىڭ سىرتىنا ساڭعىراتىپ سالعان ەكى ساياجايىن، قالا ورتالىعىنداعى بالاسىنا، جيەنىنە العان ءۇش ءۇيىن ساتىپ، «ماسكەۋگە كوشە قالامىن»، — دەپ اياق استىنان شالا ءبۇلىندى. ءبىر جازدا بار جيعانىن ساتىپ كوشىپ ءىزى سۇيىلدى. قۇلاعى تىنشىپ، قۇلدىراڭداپ، ورىنباسارلىق قىزمەتتى دوڭگەلەتىپ جۇرگەن. الماتىدان جەلتوقساننىڭ قاقاعان بورانىندا كوشىپ كەلگەن بىلگىش ماماندار ءا دەگەننەن سىر بەردى، ارقانىڭ اق بورانىن، سالقىن، سىزدى، تىزەدەن باتپاق كوشەلەرىن جەرسىنبەدى؛ ءبىرىنىڭ استماسى اسقىندى، ءبىرىنىڭ بۇيرەگى سىزدادى... ءسويتىپ اياق استىنان جاڭادان شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنا باس دارىگەر قاجەت دەستى. ساراپشىلارعا قۇجاتتارىن وتكىزە سالعان ەدى. ويدا جوقتا وسى وتىرعان ءامىرشى دوساي ۇلى شاقىرتىپتى. «ءاي، اتى-جونىڭە كەلسەك، وسى ەلدىڭ ءارى بايى، ءارى پاتشاسى سەكىلدىسىڭ، قىسقى سوعىمدى كەرتىپ جەپ ايۋعا ۇقساپ ىنىڭدە ۇيىقتاپ جاتقانىڭدى بىلەمىن، ورتالىققا باستىق بولسايشى!» — دەدى. «قولىمنان كەلە مە، جوق پا، ەش بىلمەيمىن»، — دەيدى بۇل جۇرەكسىنىپ. «ۇيرەنىپ كەتەرسىڭ، جاۋاپكەرشىلىگى اسپانتاۋداي ارينە، مۇندا ءاربىر تيىنىڭ ەسەپتەۋلى، جوعارىدان اڭدىپ وتىراتىن كوز بار، ەڭ باستىسى-شەن-شەكپەندىلەرگە قاجەت ءدارىنى، قۇرال-جابدىقتى جەردىڭ استىنان تاۋىپ كەل دەسە دە تاۋىپ كەلەسىڭ!» «بىلمەيمىن عوي ءجون-جوباسىن»، — دەپ جۇرەكسىنىپ الاكوڭىل بولىپ جۇرگەندە وسى ورىنعا بەكىتتى دە جىبەردى. بىلدەي باس دارىگەرلىككە. قۇداي باسقا سالماسىن! قاراۋىندا ءۇش جۇزدەن استام اق حالاتتىلار اۋلەتى، ەسەپشوتىنا قۇيىلىپ جاتقان اقشانىڭ ەسەبى جوق. بايقاماسا بولمايدى. باياعى جارداي سەمىز باس دارىگەردىڭ ايلاسىنا كوشتى. كادر ءبولىمىنىڭ باستىعىن جىڭىشكەلەپ بولمەسىنە شاقىرىپ الدى.
«جۇمىسقا الىنعان، كەلىسىم-شارتقا وتىرعان بارشا كىسىنىڭ باس-باسىنا كومپرومات جينا بۇگىننەن باستاپ».
كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى تۇسىنبەي قالدى.
«باسقان اياعىن اندىپ، جۇمىسقا كەشىگىپ كەلگەنىن، ەرتەرەك سۇرانىپ كەتكەنىن... وكشەسى قيسىق بولسا... اۋرۋدان الدەنەنى دامەتسە... ءتىپتى اجەتحانا قاعازىن ءجونسىز پايدالانسا... قويشى ايتەۋىر، قالىڭ داپتەر اشىپ، جازا بەر، جازا بەر. ايەلىمەن اجىراسقانى، اجىراسايىن دەپ جۇرگەنى ءبولسا-تۇرتىپ قوي. اۋرۋحانادا نە كوپ-باسى بوس بويجەتكەن كوپ، سولارمەن ازىلدەسكەن، مىقىنىن مىتىعان، ءلاززات ويناعان دارىگەردى كوزدەن تاسا قىلما. پەرىشتە بولىپ جۇرگەن ءبىرى جوق، بىردە بولماسا-بىردە جاڭساق سويلەيدى، لاۋازىمدى كىسىلەردى سىرتتاي وسەككە تاڭادى، ءبىرىن قالدىرماي قاعازعا توگىلدىر. كۇندەردىڭ كۇنىندە كەرەگى بولادى».
«بايپاتشايەۆ مىرزا، ايتىپ تۇرعانىڭىز قۇلدىڭ ءسوزى عوي. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا بىرگە ىستەسىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ ۇستىنەن قالاي دونوس، وسەك، كىر، قوقىس جينايمىن؟ پرەزيدەنت ورتالىق كلينيكا دەگەن اتىمىزعا لايىق پا وسىمىز؟».
«بۇل زاماننىڭ كىسىلەرى بىرەۋگە ور قازباسا، وسەك ايتپاسا-جۇرە المايدى. ەسىل-دەرتى باستىقتى ورعا وماقاستىرىپ قۇلاتۋ. وزىمنەن بۇرىنعى باستىق ىلعي كومپرومات دەسە دۇنيەنى ۇمىتىپ، ىشكەن اسىن جەرگە قويۋشى ەدى. «ءجونى بىلاي عوي» دەپ جوبا ۇيرەتسەڭ -جاۋ بوپ شىعا كەلەدى. ءبىر كىتاپتان وقىعانىم بار: جۇماقتا جۇرگەن پەندەلەر ءبىر كۇنى ءبالشاربات تاماق، تەگىن ءلاززاتتان ابدەن جالىعىپ ىشتەرى پىسىپ جينالىس اشىپ: «قوي، بۇل جۇماققا جارىلعىش قويىپ قيراتايىق»، — دەسىپ جاراتقان يەگە جازىقتى بولىپتى».
«بايپاتشايەۆ مىرزا، كورىنگەننىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەپ ۇستەرىنەن پالە جيناۋعا ارىم جىبەرمەيدى».
بۇل كوكەڭنىڭ قاراپ وتىرىپ كوزى بوزاردى.
«شىنىمەن ايتىپ تۇرسىڭ با، كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى؟»
«شىنىم، جۇرت ۇستىنەن كاكىر-شۇكىر، مايدا ءسوز، وسەك-اياڭ، گازەت قيىندىسى، تۇسىنىكتەمە، ارىز، شاعىم جيناۋعا ارىم بارمايدى.
جۇرتتىڭ ەسىگىنەن قالاي سىعالاپ جۇرەمىن؟ اجەتحاناسىنا قالاي كىرەمىن! و، توبا! وسى جاسىما دەيىن «قول استىنداعى كىسىلەردىڭ ۇستىنەن بىلدىرمەي كومپرومات جيناپ پاپكىگە سالا بەر، كۇندەردىڭ كۇنى كەرەك بولادى» دەگەن باستىقتى ءبىرىنشى كورۋىم!.. ساقتاي گور، جاراتقان يە! جاراتپاي جۇرگەن قىزمەتكەردى الگىدەي ەتىپ قورلاماي-اق «شىراعىم، ىستەسە المايمىز»، — دەسەڭ-وزى-اق بوستەگىن كوتەرەدى. ءبارى سوتقا شاعىنىپ جارىتپايدى».
«ەندەشە ارىزىڭىزدى جازىڭىز! بۇگىننەن باستاپ بوسسىز!».
كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى-وسى مەكەمەدە ون جىلدان بەرى ىستەپ، شاشىن اعارتىپ، كوز مايىن تاۋىسىپ ەڭبەگىن سىڭىرگەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى-جاڭا باستىعىنىڭ جۇزىنە ءسۇزىلىپ كەپ ۇزاق قارادى. بايپاتشايەۆتىڭ جانارى جەلدى كۇنگى تەڭىز بەتىندەي مۇنارتىپ، ءبىرتۇرلى بوزعىل تارتىپ، ءىرىپ تۇرعان. اينادان كوردى. بايپاتشايەۆتىڭ ءوزى دە وقىس تىكسىنىپ قالدى. الدىندا جاتقان قاعازدىڭ ءبىرىن الىپ، «ءوز ەركىممەن بوسانامىن» دەپ ءوتىنىش جازعان كادر ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ بەتىنە ءجۇزى كۇيىپ قاراي الماي، ءۇنسىز تۇنەرىپ وتىرىپ-وتىرىپ، ارىز بۇرىشىنا سويداقتاتىپ قولىن قويدى...
پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ باس دارىگەرى بايپاتشايەۆ جوعارىداعى وقيعانى ءوز قۇزىرىنداعى اۋرۋحاناعا جەتكەنشە كوز الدىنان ءتاسپىنىڭ تاسىڭداي ءتىزىپ وتكەرىپ شىقتى. «سوندا قالاي؟» — دەپ ويلادى. قايىرى بولماي باستالعان، جۇرتتىڭ نالاسىن ارقالاعان قىزمەتتىڭ ارتى ءوستىپ سۇيىلىپ كەتە مە؟ نالاسى ەمەي نەمەنە؟ جۇمىسقا كىرىسكەن كۇننەن كوپ ۋاقىت وتپەي جۇرەگىندە يمان-تارازىسى بار-اۋ دەپ سەنىپ جۇرگەن كادر ءبولىمىنىڭ باستىعىن قىزمەتتەن قۋدى. «تاپسىرىلعان مىندەتتى ءجۇردىم-باردىم ورىندايسىڭ... جانىڭدى سالمايسىڭ»... دەپ ءجۇرىپ بەتى جىلتىر تەراپيەۆت كەلىنشەكتى، ۋرولوگ جىگىتتى بوساتتى. جەتەعابىل وزگەرىس، ءاۋىس-تۇيىس جاسادى. ۇستىنەن ارىز ايتقان، ادىلەتسىزدىك كوردىك دەگەن دارىگەرلەردى جۇرە تىڭدادى. وزىنەن جوعارى باسشىلارى: «بۇل قالاي، بايپاتشايەۆ؟» — دەسە... قۇلاشىن كەڭ اشىپ، قوس الاقانىن قاناتشا جايادى... «قايت دەيسىز، باسەكە!.. ەلدە بۇرىن بولماعان سويقان رەفورما ءجۇرىپ جاتىر، بۇل ورتالىققا جوعارى ايلىق الۋ ءۇشىن ەمەس، رەفورما جاساۋ ءۇشىن كەلدىم»، — دەيتىن ءۋاجى دايىن.
— باس دارىگەر بولا سالىپ، سۇتتەي ۇيىپ ىستەپ جاتقان ۇجىمدى قۇيىن سوققانداي قىلدى دەي مە! جۇرەكتىڭ قان تامىرىنا شۋنتيروۆانيە سەردسە... مي قابىعى ىسىگى... مەتابوليزم دەرتى كۇرت ءوسىپ، شەتەلگە جولداما جازىپ جونەلتۋ جيىلەپتى!.. — دەپ ءامىرشى دوساي ۇلى ەسكەرتۋ جاساعان.
— سۇتتەي ۇيىپ ىستەپ جاتقان ۇجىم دەگەنى شىلعي وتىرىك. داردان قاشقان، قىردان قاشقان وڭكەي وزگە ۇلت وكىلدەرى جايلاپ الىپتى.
— بايقاپ، ءتىل تابىسىپ ىستەسەڭىزشى، بايپاتشايەۆ.
— «قازاق كادرىن كىسى قاتارىنا قوسپايدى، استىرتىن شەتتەتەدى، تۇراقتاتپايدى بۇرىنعى باسشىلار» دەگەن ءوزىڭىز ەمەس پە ەدى.
— ەندى ۇجىممەن ءتىل تابىسىپ ىستەگەن ءجون عوي. جۇمىستان جىبەرگەن كەمشىلىكتىڭ ءبارىن الگى كوپ ايتىلىپ جۇرگەن ۇلت ارازدىعىنان كورىپ، ۇيتقىتا بەرسەڭىز، بارىمىزگە قاتەر. ايتار ەدىم: ادام جانىنىڭ ينجەنەرى بۇل كۇندە جازۋشى ەمەس، دارىگەر.
— رەفورما جۇرگىزبەسەم تاعى بولمايدى. ەسكى ءادىس — اۋزى بىتپەيتىن جارا سەكىلدى.
— بايقاڭىز، كورىنگەندى جاۋ كورە بەرمەڭىز!-دەگەن ءامىرشى دوساي ۇلى.
وسىمەن جوعارعى لاۋازىمدا وتىرعان باسشىنىڭ ءسوزى تامام. بۇل كوكەڭ ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن بارشا كۇناسىن، بايقاماي جاساعان قاتەلىگىن، جاڭساق باسقانىن ۇيىپ-توگىپ اكەلىپ «رەفورما» دەگەنگە سۇيەپ سول جولىم قۇتىلىپ كەتكەن. ءقازىر ەسەپ جازسا دا، سويلەسە دە ءسوزىنىڭ اياعىن رەفورماعا اكەپ تىرەيدى. «رەفورماسىز» تاماق ىشپەيدى. «رەفورما» دەگەن ءسوزدى سان قايتالاپ ءجۇرىپ قالالىق ءماسليحاتقا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. «رەفورما» دەگەندى ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ايتا بەرگەن سوڭ استاناداعى مەديسينالىق اكادەمياعا ءبىر مەزگىل پروفەسسور ەسەبىندە ءدارىس بەرەدى. بۇدان بىلاي «رەفورما» دەپ ءجۇرىپ ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ شىقپاقشى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جىگىتتەرى قابىلداۋ تىزىمىنە ەنگىزىپ قويدى. جاتسا دا، تۇرسا دا ايتاتىنى — رەفورما، ءتۇن ىشىندە شوشىپ ويانسا-رەفورما دەپ تۇرەگەلەدى. تاناۋىنىڭ استىنان ءجاي ىڭىلداپ: «رەفورما» دەگەندى ءتىلىنىڭ ءۇشىنا ۇستاپ اۋرۋحاناعا جەتتى. ماشينەدەن سۇيرەتىلىپ شارشاپ ءتۇستى. كەڭسەسىنە بۇرىلمادى. بۇيىردەگى كلينيكالىق اۋرۋحاناعا ەندى، ەسىك الدىنداعى كەزەكشى جىگىتكە: «كىم كورىنگەندى كىرگىزە بەرەسىڭ، تۇندە مەدبيكەمەن ءلاززات ويىنىن وينايسىڭ، ماسەلەڭدى قارايمىن ءالى»، — دەپ ىزعارىن توگىپ سۇمدىق شوشىتتى. انا بايعۇستىڭ ساسقانىنان ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، وڭعا بۇرىلىپ، ايتۋار جاتقان بولمەگە ەندى.
اتاعى جەر دۇنيەنى دۇڭكىلدەتكەن زەردەلى عالىم، ءارى فيزيك، ءارى استرونوم، جەر الەمنىڭ جارتى سىيلىعىن الىپ ۇلگەرگەن ميلى جىگىت اق توسەكتە ۇزىننان ءتۇسىپ سۇلەلەنىپ جاتىر عوي دەپ ويلاعان. ءبا-الى! بولمە تورىندەگى شاعىن ۇستەلدى يەمدەنىپ بۇگىلىپ بىردەمە جازىپ وتىر. ۇستىنە ەسكەرتۋسىز ەنگەن باس دارىگەردى اۋەلگىدە تانىماي قالدى. ءجۇزىن كوتەرىپ، باسىن يزەپ، سالەم مەزىرەتىن جاسادى.
— اۋ، ايتۋار ماعزۇم ۇلى، نەعىپ وتىرسىز؟ — دەگەن داۋسى ەرىكسىز شىعىپ كەتتى.
— وتىرسام دا، جاتسام دا باسىم بوس بولمايدى عوي مەنىڭ. ۇلكەن جارىلىس وسىدان نەشە ميلليارد جىلدار بۇرىن بولعانىن ەسەپتەپ باسىم قاتتى تۇنىمەن.
— اۋ، گالاكتيكاداعى ۇلكەن جارىلىستى نەعىلاسىز؟ بۇيتە بەرسەڭىز ءوز جۇرەگىڭىز جارىلىپ تىنادى عوي! سوعىسى دا بوتەن، ورنالاسۋى دا وزگە، كادۋىلگى جۇرەككە مۇلدە ۇقسامايدى.
ايتۋار ورنىنان سولبىرايىپ تۇرەگەلدى. جاعى قىرلانىپ جىميدى. ناقا ايدان اياعى سالبىراپ تۇسكەن پەرىشتە كەيىپتە.
— قايتسەم دە ۇلكەن جارىلىس قاي شامادا، نەندەي جوبادا وتكەنىن بولجاپ ءبىلۋىم كەرەك.
— اۋ، وزدەرىڭ ەمەس پە، ەينشتەين ەسىمدى عۇلاما ەسەپتەيتىنىن ەسەپتەپ، بولجايتىنىن بولجاپ كىتاپ جازىپ تىندىرىپ كەتتى دەپ جۇرگەن. جالپى بىلاي! دوس جىلاتىپ ايتادى: قويىڭىز... ساۋشىلىقتى ساقتاڭىز... عىلىمنىڭ تۇبىنە جەتەمىن دەگەن نەشەمە عالىمدار مەن ۇستازدار قيالي بولىپ، جىندىحانا تۇرعىنىنا اينالعان. ءسىز دە مىنا تۇرىڭىزبەن كوپ ۇزاماي ءبىر جوبا بولىپ قالارسىز.
— كادەگە اسپاعان ساۋشىلىقتى نەعىلامىز سالماقتاپ.
— تۇسىنبەدىم، ايتۋار ماعزۇم ۇلى!
— تۇسىندىرەيىن. وسىنشالىق شەتەلدىك قىمبات دارىلەردى سالىپ، شەتەلدىك بىلگىشتەردى شاقىرىپ قورعاپ قالعان ساۋشىلىقتى بىلايعى ومىرىمدە لاۋازىمدى ۇستەلدى كۇزەتىپ، سول ۇستەلدەن تاس قىپ ۇستاپ ايرىلماۋدىڭ قامىن ويلاسام، باستىعىما باعىنىشتى كورىنسەم... جالىنىشتى جۇرسەم... وزىمنەن تومەنگى كىسىلەردى ىقتىرىپ جەكسەنبىگە اڭعا شىقسام... مونشا جاقتىرسام...بادەندى ۇرعاشىنى وڭاشالاسام... قوناققا بارىپ كارتا ويناسام... كورشىممەن ساعاتتار بويىنا شاحمات باسەكەسىنە تۇسسەم... ىشسەم... ونداي ساۋشىلىقتىڭ قاجەتى قانشا! ارزان ساۋشىلىقپەن-اق تىربانىپ، ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ ءومىر سۇرە بەرسەمشى! ءوزىڭىز ەسەپتەپ ايتىپ ەدىڭىز، ەسىڭىزدە مە: «ءار ەمدەلۋ كۇنىم، دەنساۋلىعىم مەملەكەتكە اسا قىمباتقا ءتۇسىپ جاتىر»، دەپ، سول قىمباتقا كەلگەن ساۋشىلىقتى قىمبات نارسەگە جۇمساعانىم ايىپ پا!
— ءبالى دەگەن! وسىعان دەيىنگى اشقان جاڭالىعىڭىز مەملەكەتكە ميللياردتاعان پايدا ءتۇسىرىپتى. سول دا جەتەدى ءبىر عۇمىرعا.
— تۇسىنبەدىڭىز. مەنىڭ جاراتقان يەدەن سۇراپ العان ۋاقىتىم اسا قىمبات. ول ءوز باسىمنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالا ما، وزگەنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالا ءما-بارىبىر، ءاربىر ءمينوتىم، ساعاتىم التىنعا پاراپار دەدىم عوي سىزگە! سول سەبەپتەن ساۋشىلىق اللادان، كۇتىمىم دارىگەرلەردەن، ىشىپ-جەمىم مەملەكەتتەن دەپ، «اھ، قۇدايا» دەپ، شالجايىپ، الاڭسىز جاتىپ جان باعا المايمىن!
— سىزگە داۋا جوق، — دەپ باس دارىگەر بايپاتشايەۆ وكشە ءىزىن اينالىپ پالاتا ەسىگىن سارت جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
بولمە ءىشىن قوڭىر تىنىشتىق جايلادى.
5
ايتۋار ماعزۇم ۇلى ورىندىعىنان تۇرىپ، قوس قولىن قايشىلاپ، سەرمەپ قانىن جۇرگىزدى. اياڭداپ اينەك الدىنا تاقادى، اۋلا سىپىرۋشى شال كىرە بەرىستى سىپىرىپ بۇكشەڭ قاعادى. ءوتىپ جاتقان ءبازبىر كىسىلەر الگى شالدى باسىپ وتە شىعاتىنداي، اينالىپ قارامايدى. كىلەڭ مەنمەن، تاكاپپار شەنەۋنىكتەر. قايتا اينالىپ كەلىپ، ءزىل تارتقان باسىن ۇستاپ، توسەگىنە قيسايدى. قور ەتە تۋسپەدى.
ۋاقىت سۋبستانسياسى تۋرالى وي كەشتى.
ۋاقىت-جاندى، جانسىزدىق بارشاسىنا ىقپال ەتەدى، بىرىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى، ياعني توزدىرادى، قۇلاتادى، قارتايتادى؛ كەلەسىگە وڭ اسەرىن تيگىزەدى، دۇنيەگە جاڭا ۇرپاق اكەلەدى، جاڭا جارىق اعىنىنا جويقىن جوسىق بەرەدى؛ قىزىلدى-جاسىلدى توسىن سپەكتر ساۋلەسىن سىزادى. ال، كەرىسىنشە، جاندى-جانسىز ۋاقىتقا ىقپال ەتە المايدى. ۇستاز ايتقان: ساعاتتىڭ شىقىلداعى ەمەس ەرمەك، يا، الدى ءۇمىت، ارتى وكىنىش الدامشى ءومىر انشەيىن. ۋاقىتتى ءوز ىرقىنا باعىندىرىپ كىدىرتكەن، يا بولماسا ىقىرارىن، پارمەنىن جۇرگىزگەن دۇنيەدە عالىم بولعان ەمەس. ەينشتەين، نيۋتون، ستيۆەن حينگ كوريفەيلەر ساعاتتىڭ شىقىلداعان ۇنىنە اسەرلەنىپ قانا، دۇنيەنى توڭكەرگەن سۇراپىل زاڭداردى ويلاپ تاۋىپ قانا ومىردەن زار كەشىپ ءوتتى. كوز جۇمارىندا سول شىركىندەر كوكجيەككە قىزارا ءسىڭىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ جارىقتى قيماي كەمسەڭ قاعىپ جىلاعان شىعار-اۋ!
شىننىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ قاراسىنشى. وزگەلەر يا قارىننىڭ قامىن قامداپ قازى، ۋىلدىرىق جەپ... يا بايلىقتىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ، يا ورازا، نامازىن قازا قىلماي، مەككەگە بارىپ ءمىناجات قىلعاندا... بۇل ايتۋار پاتشاعا ۇقساپ ءنارلى تاماق ىشەيىن، بيزنەس يەسىنە ۇقساپ ەسەپشوتتاعى اقشانى ميللياردقا جەتكىزەيىن، يماندى بوپ، ساۋاپتى ويلاپ اللا تاعالانىڭ مۇعجيزاسىنا ىلىنەيىن دەمەي، بۇكشيىپ قاعاز جازىپ، سەكسيىپ ەسەپ شىعارىپ قاراداي جانىن قيناپ تورىعادى. بۇل دا بولسا ۋاقىت-وپاسىزعا ىشتەي، سىرتتاي قارسى شىققانى. پاسكە بولسا دا ۋاقىتتى ۋىسىمدا ۇستاسام با دەگەن دالباساسى، ارەكەتى!
سوناۋ... سوناۋ.. سوڭىندا بۇلدىراپ قالعان ستۋدەنتتىك شاقتا شىقىلداعان ساعاتقا سالىسامىن، ۇلگەرمەسەم دە پاسكە كىدىرتەتىن شىعارمىن دەپ سايىسقا ءتۇسىپتى. ۋاقىتقا ءسال دە بولسا پارمەنىمدى جۇرگىزەم بە دەپ عىلىم جولىنا ءتۇسىپتى. كانديداتتىعىن 25 جاستا، دوكتورلىعىن 30 جاستا قورعاپتى. ۋاقىتقا ءسال دە بولسا بەلگى قالسىن دەپ كىتاپ جازىپتى. ۋاقىتىم تەككە وتپەسىن دەپ ماڭايىنا ميلى جىگىتتەردەن جولداس-جورا جيناپتى، وزىنەن جاسى كوپ كىشى ادەمى قىزعا قىرىنداپتى، ءوستىپ ءجۇرىپ اتا جاۋى سەكىلدى ۋاقىتقا ابدەن وشتەسىپ، كەكتەسىپ الىپتى. الگى ورىمدەي بويجەتكەن ءبىر تۇندە الدەكىممەن استىرتىن ءسوز بايلاسىپ قاشىپ جوعالعانى. ءىزىن سۇيىلتتى ءسويتىپ. ۋاقىتقا ءوشى كەتكەنى سونشا-بۇرىنعى جازعان كىتابى وقۋلىق ىسابىندا جىلما-جىل قايتا باسىلىپ وقىرمانعا جەتىپ جاتسا-داعى، ونىسىن مىسە تۇتپاي، جاڭا كىتاپ جازسام دەيدى، اتاعى اسپانداپ، اشقان جاڭالىعى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلسا، ەلەنسە دەيدى، ەسەپشوتىنداعى اقشاسى بىلايعى ومىرىنە جەتىپ جىعىلسا-داعى، شەتەلدىك الپاۋىتتان كەم بولماسام دەيدى، وزگەنىڭ وزىمشىلدىگىنەن وزىمدىكى باسىم تۇسسە دەيدى، وزگە عالىم مينوتىنە وتىز اۋىز ءسوز ايتسا، ءوزىم قىرىق بەس اۋىز ءسوز ساپتاپ ۇلگەرسەم دەيدى.
سونداعىسى-وپاسىز ۋاقىتپەن سالىسۋ. مەزگىلىنەن بۇرىن ويلاۋ، مەزگىلىنەن بۇرىن ۇيىقتاۋ، مەزگىلىنەن بۇرىن تۇرۋ. قولىنان كەلسە-ۇلى گارمونيا يەسىنە جالبارىنا ءۇن قاتىپ قالۋ. بۇل سىرىن ءفاني جالعاندا تۇسىنەتىن دە بار، تۇسىنبەيتىندەر تاعى تولىپ جاتىر. الگى باس دارىگەرگە وسى سىرىن ەرتەگىدەي ەتىپ ءجۇز قايتالاپ ايتقانمەن-مۇرنىنا ءيىس بارمايدى، مىڭ ءسالسا-بىر باسپايتىن جاۋىر ات سەكىلدى.
جۇرەگى شانشىپ اۋىرعانداي بولىپ، شەكەسى ءزىل تارتىپ توسەگىنە قيسايدى. كوريدوردان بىرەۋ تىق-تىق باسىپ كەلىپ، ەسىگىن تىقىلداتتى. كۇتۋشى قىز ەكەنىن سەزىپ، باسىن شۇعىل كوتەرىپ، شاعىن ۇستەل ءۇستىن تولايمەن الىپ كەتكەن قولجازباسىن جينادى.
6
مۇسا پايعامبارعا كەلگەن ءتاۋراتتى، ءداۋىت پايعامبارعا كەلگەن ءزابۇردى، يسا پايعامبارعا كەلگەن ءىنجىلدى، مۇحاممەد پايعامبارعا تۇسكەن قۇراندى ۇيىندەگى كىتاپحاناسىنان العىزىپ، ەرتەڭدى-كەش باسىنا جاستاپ جاتىپ ەرىنبەي قايىرا ءبىر وقىپ شىقتى. ءىنجىل مەن قۇراندى بۇرىن دا وقىعان. ەرتەرەكتە، اسپيرانت كەزىندە ورىسشا اۋدارماسىمەن تانىسقان زابۇرمەن ءتاۋرات جادىندا كومەسكىلەنە باستاپتى. ايتۋاردىڭ وزگە وقىرماننان ەرەكشەلىگى — وبرازبەن، بەينەمەن ەلەستەتىپ وقيدى. قاسيەتتى كىتاپتىڭ ىشىنە ەنگەن جاناما كەيىپكەرى بولىپ، يا تاڭدايى كەۋىپ قيىر ءشولدى كەزىپ، يا ماۋەسى مالىنعان جەمىس اعاشىنىڭ تۇبىندە كولەڭكەلەپ وتىرعان ماشايىق تاقۋا كىسىگە ۇقسايدى. جاراتقان يەنىڭ جىراقتان جەتكەن ىرعاعىن، ۇناسىمى مەن جاراسىمىن، جۇپار لەبىن سەزگەندەي بولادى. ۇلى يەنىڭ نۇر شاپاعاتى ءدىرىل ارالاس سەزىلىپ، جۇرەك تۇبىندەگى ىزا.. اشۋ...كەكەسىن... قىزعانىش...كۇيىنىش...جەك كورۋ... استامشىلىق، وزىمشىلدىك سەكىلدى مىڭ سان سەزىم ساناسىنان كىر سەكىلدى جۋىلعان سايىن، بويى جەڭىلدەپ، بەينە تەڭىز تەرەڭىنەن كوتەرىلگەن جاۋھارعا ۇقساپ، نۇرلانا تۇسەتىنى عاجايىپ. مۇندايدى اقىندار «نۇرى بەتىنە شالقىپ» دەۋشى مە ەدى. ارادىك ۇستىنە ەكپىندەي ەنىپ جۇرەك سوعىسىن تىڭداپ، قان قىسىمىن ولشەيتىن اسەم دارىگەر قاراپ وتىرىپ تاڭ قالادى.
— سىزدەن ءبىر نارسە سۇراسام ايىپ ەتپەيسىز بە؟
— سۇرا-سۇرا، — دەيدى ايتۋار «ءتاۋراتتىڭ» سوڭعى بەتىن جاۋىپ جاتىپ.
— وسى ءسىز بىرەۋگە عاشىق بوپ ءجۇرسىز بە؟
— ومىرگە عاشىقپىن. مۇنى قايدان ءبىلدىڭ، قارىنداسىم؟
— ءقازىر تۋلاي سوعىپ تۇرعان جۇرەگىڭىز «ەندى ءدارى بەرەمىن عوي» دەپ قايتا اينالىپ سوقسام-جايباراقات، قايتقان تەڭىز سەكىلدى اۋىتقىپ سوعاتىن سەكىلدى. قالاي ايتسام ەكەن... — دەپ ءبىرتۇرلى داۋسى ءىرىپ ءجۇزىن تومەن سالدى.
سۇتكە تامعان بوياۋداي اعى، قىزىلى اپ-ايقىن بولەكتەنىپ البىراپ ورتەنىپ تۇرعان بويجەتكەنگە لىپ ءيىلىپ قىزدىڭ بەتىنەن ءوپتى. اسەم «كەتارى، ۇيات بولادى» دەگەن جوق. كۇشتى ماگنيت ورىسىنە تاپ بولعان قالايى قاسىقتاي قالتىرادى، يكەمىنە كونىپ، قۇشاعىنا جۇتىلدى. ءيىسى تاناۋ جاراتىن ءاتىر جاعىنىپتى، شيەدەي ەرىنى ءپىسىپ ۇزىلگەلى قالعان.
ءسولى سىرتىنا تەپكەن شيەنى تاڭدايىنا باسىپ تالماپ تۇرا بەرگىسى... ماڭگىلىك ءناردى سورا تۇسكىسى كەلىپ... ءولىپ-وشىپ... ءبىرازداسىن... بويىنىڭ تاباعا سالعان سارى مايداي ەرىپ بارا جاتقانىن سەزدى. اسەم بويجەتكەن بالقىپ بارا ما-كوز الدىندا دۇنيە توڭكەرىلگەندەي بولىپ اق توسەك جيەگىنە تىزەسىن بۇكتى، اق حالات ءوڭىرى اشىلىپ، كەسەدەي توڭكەرىلگەن قوس انارى كوزگە قوماقتى شالىندى.
جىگىت تەمىر كەرۋەت الدىنا سىرعىپ ءتۇسىپ تىزەرلەي كەتىپ، جالما-جان، قارسى الدىندا ءۇرپيىپ وتىرعان ءسولدى ەرىندى، جۇپار ءيىستى ۇرعاشىنى قۇشاعىنا يكەمدەدى، اقىرىن جاستىققا قيسايتتى. بويىنداعى لاپىلداپ تۇتانعان ءورتتى سوندىرە الماي، ءسوندىرىپ نەعىلسىن، اسەمنىڭ اپپاق سانىنىڭ اراسىنا جاسىرىنعان كۇنتيمەسىن كورگىسى كەلىپ ەدى. وسى مەزەت ايتۋاردىڭ قۇلاعىنا شايتان سىبىرلادى.
شايتان سىبىرلاعانى ەمەي نەمەنە. ءبىر دەم ارى، ءبىر دەم بەرى بالقىپ بارا جاتقان ۇرعاشىعا توسىن ءسوز، وعاش ساۋال قويۋعا بولمايتىنىن بىلەدى... بىلە تۇرىپ شايتاننىڭ ازعىرۋىنا ىلەسىپ اعات سويلەدى.
— باسىڭ بوس پا؟ — دەدى.
قۇشاعىنا كومىلىپ بالبىراپ بارا جاتقان جاس دەنە ۇستىنە سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي ءدىر ەتتى. بويىن جيناپ ۇلگەردى.
— باسىم بوس، — دەدى دەمىگە سىبىرلاپ، — وسىنشا كورىكپەن... وقىعانى، توقىعانى جەتەدى... باسىندا ۇيى-كۇيى بار بويجەتكەننىڭ ءالى كۇنگە وتباسىن قۇرماي جۇرگەنىنە تاڭقالاتىن ادام كوپ!...
ايتۋار قولعا ۇستاسا-ۇگىتىلىپ تۇرعان پىسكەن شيە — دەنەنى بالا سۋرەت سالىپ شيمايلاعان اپپاق قاعازشا ۋماجدادى. سۇمەك بوپ اعىپ تەرلەدى. الگىدە عانا كولبەڭدەگەن قىتايى جىبەكتەي ۇلپىلدەگەن اپپاق سان... بىرتە-بىرتە كوز الدىنان بۇلدىراپ قاشىقتاي ءتۇستى. جۇماقتىڭ التىن قاقپاسىن اقىرىنداپ اشىپ، وت بوپ جانعان قىزىل شىراعداندى كوتەرە ۇستاپ، ەڭكەيىپ، قاقپا ىشىنە ەنبەكشى ەدى. الگى سوزدەن جۇماق قاقپاسى تارس جابىلدى. توڭكەرىلگەن اپپاق سان... ساعىمعا اينالىپ... كوز الدىنان قاشىقتاي ءتۇستى. قاشىقتاتقان — شايتاننىڭ ساپالاعى!.. الگىدەگى وقىس ساۋال!.. بويجەتكەن قىستىققان قالپى سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
— اسەم، جانىم، كوڭىلىڭە الماشى مەنىڭ ءسوزىمدى. كورىك — ءتاڭىر داۋلەتى! تاڭىردەن مىقتى، ۇستا ەمەسپىز وسىنشالىق كورىك بەرگەن وزىڭە!..
— مەنى قۇرتىپ جۇرگەن وزىمشىلدىك، اعاتاي، — دەپ قىز ماناعىدان بەتەر سولقىلداپ جىلاعانى.
— جاس تولعان جانارىڭنان ساداعا كەتەيىن!
— وزىمشىلدىك دەرتى اتاقتى عالىمعا، ساياساتكەرگە، مارتەبەلى لاۋازىمدى كىسىگە، اقىن-جازۋشىعا، سۋرەتشىگە، وزگە دە تولىپ جاتقان ونەر يەلەرىنە جاراسار-اۋ، ال شىنىمدى ايتسام قىز بالاعا، ومىردە ءوز باقىتىن ىزدەپ جۇرگەن ۇرعاشىعا كەسىر بوپ جابىساتىن مىنەز ەكەن!
ايتۋار كوزىن جۇمىپ، سۋعا اعىپ بارا جاتىپ تال قارماعان، جاعاعا شىققان، تاپىققان كىسىگە ۇقساپ ءبىراۋقىم ويلانىپ جاتىپ قالدى.
الدەن ۋاقىتتا بويىن جينادى.
جاراتقان يە ەڭ اۋەلى مىڭ-ميلليون ماقۇلىققا، سونىڭ ىشىندە ادامعا مول-مول ەتىپ سەزىم بەرگەن، وڭ-سولىن تانيتىن، جاۋىن ايىراتىن، دوسىن تۇسىنەتىن تابيعي تۇيسىك سىيلاعان. سول سەزىممەن ادام بالاسى اڭ مەن قۇسقا ەلىكتەپ ىشسەم... جەسەم...ۇيىقتاسام...ۇرپاق شاشسام... دەۋمەن ميللياردتاعان جىلدار بويى ۋلاپ-شۋلاپ قۇر تەككە توپىرلاپ عۇمىر كەشىپتى. دۇنيەگە ءداۋىت پايعامبار كەلىپتى. قارايدى، مىنا ەكى اياقتى پەندەلەر وزگە ءتورت اياقتى، جەر باۋىرلاعان، ۇشقان، قىبىرلاعان، تىرمىسقان تىرشىلىك يەسىنەن پالەندەي ايىرماسى جوق؛ بار بىلگەنى-ىشسەم...جەسەم...ۇرپاق وسىرسەم... سوندا الگى پايعامبار شىداماي كەتىپ، بيىك تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ:
«ۋا، جاراتقان يە، ادامزاتتى وزگە ماقۇلىقتان بولەكشە ەتە گور!» — دەپ كۇڭىرەنىپ تۇرىپ الىپتى.
«ۋا، جاراتقان يە، ادامزات وزگە مىڭ سان ماقۇلىقپەن بىتىسىپ، شاتىسىپ، ميداي ارالاسىپ ارالاسىپ كەتىپتى، ادامدى ءوزىڭنىڭ سۇيگەن قۇلىڭ ەتە گور!»
قاسقىرشا ۇلىعان قۇلازىڭقى ءۇن ۇلى كەڭىستىكتە شارلاپ، شالدىعىپ جۇرگەن گارمونياعا، باس يەنىڭ قۇزىرىنا ەمىس-ەمىس ەستىلىپتى. الگى داۋىس ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپتى. سوندا جاراتقان يە ويلاپ-ويلاپ پايعامباردىڭ تىلەگىن قابىل قىلىپتى.
«زىلدەي ەتىپ اقىل بەرەم، — دەپتى، — سەزىم — جەڭىل، اقىل-اۋىر، بايقاڭدار، قولدارىڭ قالتىراپ، قابىرعاڭ سىقىرلاپ قايىسىپ ءجۇرىپ الگى اقىلدى جەرگە ءتۇسىرىپ الماڭدار!».
«ۋا، جاراتقان جاببار يە، بۇل اقىلدى قوينى-قونىشقا، قالتا، جەڭگە جاسىرماي، ساناعا ءسىڭىرىپ ۇستايمىز، قام جەمەڭىز!» — دەپتى ءداۋىت پايعامبار كۇڭىرەنىپ جالبارىنا سويلەپ.
ادام اعزاسىنا بارشا جان-جانۋاردىڭ سەزگىرلىگى، قۇشتارلىعى، اشۋ-ىزاسى، ىشكى ۋايىمى، سۇيىسپەندىگى سىڭگەنى باياعى سول العاشقى بولمىسىنان كورىنەدى. اقىل ادامعا كەيىنشە قونىپتى. كوپ ادامنىڭ زىلدەي اقىلدى الىپ جۇرە الماي، ءتۇسىرىپ الىپ، ۇمىت قالدىرىپ، كوبىنە سەزىمنىڭ جەتەگىندە كەتەتىنى-سول باياعى ماقۇلىق تابيعاتىنا تارتقانىنان دەپ جوبالايدى. ىلعي سەزىمنىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋ-ادامدى ماقۇلىق مىنەزگە تارتىپ كەتەدى، امالعا جۇگىندىرەدى باز بىردە.
استروفيزيك، دۇلەي دارىن يەسى ايتۋار ءبىر پاسكە اقىل اۋلىنان قاشىقتاپ، سەزىم وتى لاپىلداي ءورشىپ، قۇشتارلىعى قوسا ويانىپ جىن يەكتەگەن باقسىداي اياق استىنان الاسۇرىپ كەتكەنى. ءوزىن-وزى ۇمىتىپ ۇلگەردى. پىسكەن ورىكتەي ۋىلجىعان اسەمدى قۇشاعىنا قايىرا كومدى. جانارىنا جۇماق ەسىگى ەلەستەدى. بولمە بۇرىشىندا ماساتى جاپقان ديۆان بولاتىن. بويجەتكەن قاناتى سۋلانعان تورعايعا ۇقساپ ءدىر-دىر ەتىپ، ديۆان جيەگىنە جەتىپ تىزەرلەي كەتتى. جۇماق ەسىگىنىڭ ارعى جاعىندا دوعاشا يىلگەن كەمپىرقوساق، تورعاي شىرىلى، جاسىل جوتا، جۇپار ءيىستى سامال جەل جەلپىپ قاراداي ەسەڭگىرەتتى. قاقپانىڭ ەسىگىن قاتتى قاقتى ما، كىم بىلگەن! بويجەتكەن بالقىپ بارا جاتقان جۇزىنە سالقىن سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي بويىن دەرەۋ جيناپ الدى. قۇشاعىنان سۋسىپ شىعىپ، ءورت بوپ جانعان ءجۇزىن جىگىتتىڭ يىعىنا استى. وڭ قولىمەن ءتۇرىلىپ كەتكەن ەتەگىن ءتۇسىردى. ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىندى. كوپ اقىندار جۇماقتى جەر ءۇستىنىڭ كوگالىنا، بۇرقىراعان بۇلاعىنا، ماۋەسىنە، ەتەگىن جەل كوتەرمەسە-ەركەك تۇرمەگەن بويجەتكەنگە تەڭەپ، اسىرەلەپ قيالدان شىعارعان ادەبي الەم ەكەنىنە وسى جولىم شىنداپ سەزدى، كوز جەتكىزدى. ۇركەك ءۇر قىزى ىستىق دەمىمەن قۇلاعىنا سىبىر ەتتى.
— اعاتاي، كەلەسىدە! .. — دەدى.
— ورتەنىپ بارام...
— كەلەسىدە!
وسىنى ايتىپ قوبىراعان شاشىن جوندەپ، لىپ تۇرەگەلىپ، قابىرعاداعى شاراينا الدىنان بۇلاڭ ەتىپ ءبىر قاراي ساپ، پالاتادان شىعىپ جونەلدى. ايتۋار ۇيپالانعان توسەگىنە كەسكەن تومارداي گۇرس قۇلادى. جاتىپ ويلاندى. اللا تاعالانىڭ پەرىشتە مەن شايتاندى قوسا قابات جاراتۋىندا تەرەڭ ءمان جاتقانىن وسى جولىم شىنداپ سەزدى. ءبىرى زۇلىمدىققا، اسىعىستىققا سۇيرەسە، ءبىرى سابىرعا، توقتامعا شاقىرىپ شىج-كوبەلەك بولىپ جۇرگەنى. تۇكپىرلەپ ويلانسا: جاڭا الگىدە شايتاننىڭ ساپالاعىنا ىلەسىپ، جوق جەردەن ساۋال قويىپ، بالقىپ بارا جاتقان، وت بوپ جانعان سەزىمنىڭ ۇستىنە اقىل ۇرىعىن شاشىپ جىبەرىپ، بويىن جيناپ العانى. اسەم بويجەتكەننىڭ-اسىلداپ ۇستاعان، وسى جاسىنا دەيىن جان بالاسىن ەسىگىنەن ەنگىزبەگەن التىن قاقپاسىنا ويدا-جوقتا كىرىپ الىپ، تالقانداپ، ءىشىن لاستاپ، سايران سالىپ ءراسۋا ەتكەندە... بىلايعى قۇشتارلىقتىڭ ىستىعى، ىڭكارلىعى ازايار ەدى... بىلايعى ءومىرى وز-وزىنەن جيىركەنىشتى سەزىلەر ەدى... قايتا قۇداي ساقتادى! گرۋزين جازۋشىسى نودار دۋمبادزەنىڭ «ماڭگىلىك زاڭى» دەگەن رومانىندا ءدىندار پوپ پەن جازۋشى شىعارمانىڭ كەيىپكەرى رولىندە اۋرۋحانانىڭ ءبىر پالاتاسىندا جاتىپ پىكىر سايىسىنا تۇسەدى. ادامنىڭ جانى ونىڭ دەنەسىنەن ءجۇز ەسە اۋىر، پەندە ءوز جانىن ءوزى كوتەرە الماي، اقىر سوڭىندا باسقالار كوتەرىسىپ جۇرەدى دەيدى ءدىندار پوپ. ۇشقارى وي وسى!
اقىلعا سالسا-اۋا مەن اعاشتى تارازى باسىنا قوسارلاپ كىرگە سالعانداي شەندەستىرۋگە كەلمەيتىن نارسەلەر وسى. كىسىنىڭ نالاسى، ىزاسى، وشتىگى، رەنىشى، وكپەسى، جەك كورۋى-جان الەمىن اۋىرلاتاتىنى، ال مۇنىڭ كەرىسىنشە-جاقسى كورۋى، سۇيىسپەندىگى، مەيىرىمى، جاقسىلىعى، شاپاعاتى، جىميۋى-كىسىنىڭ جان الەمىن جەڭىلدەتەتىنى كامىل. كۇناعا بەلشەدەن باتقان، جۇرەك باسىن كىر شالعان كىسىنى كورىپ: «مىنا بايعۇسقا وبال بولىپتى-اۋ!.. كوتەرىسەيىنشى... ءبىراز كۇناسىن وزىمە بولىسەيىنشى»، — دەمەيدى پەندەلەر. پەندەنىڭ پەندەشىلىگى سول-جاقىنعا جاقسىلىق تىلەۋدەن گورى جاماندىق جاساۋعا بەيىم. «پالەنشە جازىلمايتىن اۋرۋعا دۋشار بولىپتى» دەسەڭ-اۋزىمەن «وبال-اي!» دەپ تۇرىپ، ىشتەي قاناتتانىپ قالادى؛ جەر بەتى باقتالاس، باسەكەلەس پەندەلەرگە بىرەۋ بولسا دا كەميدى دەپ قۋانادى. ادام ءوز جانىن ءوزى كوتەرەدى، ونىڭ جانىن وزگەلەر كوتەرىسپەيدى. كەرىسىنشە، جانىنا جەلەۋ بولۋدىڭ ورنىنا-سوگەدى، رەنجىتەدى، كۇناعا باتىرادى، ىزاسىن كەلتىرەدى، قاتەلەستىرەدى... ورعا يتەرەدى... سودان شىبىن جان شىركىن شىرقىراعاننان شىرقىراپ اۋىرلاي تۇسەدى. جانى اۋىرلاعان ادامنىڭ دەنەسى تەز توزادى؛ جىلدام قارتايادى، اۋرۋعا ۇشىرايدى، كەزدەيسوق اپاتقا بەيىم بولادى.
دۇنيەدە ءوز جانىن ءوزى اۋىرلاتپاي جاقۇت تاسىنداي جارقىراتىپ ۇستايتىن دەگدار، اقىلدى كىسىلەر بولادى، ايتسە دە ولار نەكەن-ساياق!
جان — دانەكەر، الەمدىك ۇلى گارمونيا پارمەنىن قارا جەردەگى ادام جۇرەگىمەن جالعاستىرىپ جاتاتىن انتەننا!
جاراتقان يەنىڭ جەردەگى كوزى، جۇرەككە سالىپ بەرگەن قازىناسى. اقىن ايتقان: جۇرەكتە كوپ قازىنا بار، ءبارى جاقسى. تەڭىزدىڭ تۇبىندەي-اق قاراپ باقشى، دەگەندەي، قازىنا بايلىقتىڭ ءبارى جۇرەكتەن شىعادى.
جەردەگى پەندە ەزگەنىڭ ءزىل باتپان اۋىرلاعان، كوتەرە الماي شارشاعان جانىن كوتەرىسپەيدى، كوپ بولعاندا مەيىرىم شۋاعىن توگىپ، جىلى ءسوز ايتىپ جۇباتىپ جەڭىلدەتۋگە سەبەپكەر بولادى: كوبىنە ىلىك ىزدەپ، پەندەشىلىك شارۋاسىن ايتىپ، مازاسىن الىپ، قارعاپ-سىلەپ، جۇرەگىڭدى جارالاي تۇسەدى. «تۋىسقانىڭ، دوستارىڭ — ءبارى ەكىۇشتى، سول سەبەپتى دوسىڭنان دۇشپان كۇشتى».
ادامزات-كورسەقىزار،
ءتان اسىراپ، ەرتەڭى جوق،
بۇگىنگە بولعان قۇمار.
شىنىن ايتساق، بازارعا شىعىپ الىپ، ءوز جۇرەگىن ءوزى پارشەلەپ، شەتىنەن كەسىپ، كىرمەن ولشەپ، ساتىپ وتىرعان ادامدى العاش رەت ولەڭگە قوسىپ سىناعان ۇلى ۇستاز اباي. سوسىنعى ءوز جانىن ءوزى بازارعا شىعارىپ شايتانعا ساتقان پەندەنى جىرلاپ، ادەبيەتكە ۇلى «فاۋستى» اكەلگەن نەمىس اقىنى گەتە. جاراتقان يە مەن جەردەگى پەندەنىڭ جۇرەگىن القىن-جۇلقىن جالعاستىرىپ ارعى-بەرگىگە دامىلسىز ايان بەرىپ تۇرعان — جان-جاراتقان يەنىڭ رادارى، سەزىم ىقىلاسى دەگەن زاڭدى ويلاپ تاپقان دۇنيەدەگى دەگدار عالىم ايتۋار. تۇپتىڭ-تۇبىندە دۇنيەنى توڭكەرىلىپ قاراپ بولىپ قۇرىپ كەتۋدەن ساقتايتىن سۇلۋلىق دەيدى ورىس جازۋشىسى دوستويەۆسكيي. ءدىن تاريحى، ايان بەرۋ، تەلەكينەز، ميستيكا، ينتەلەكت كارتا، باقي فيلوسوفيا، ادامداردىڭ ارا ءقاتىناسى-اۋىس-تۇيىس بانكىسى، دىتتەگەن ويدىڭ مەجەسىنە جەتۋ يدەياسىن الىپ، ودان-بۇدان جاماپ-جاسقاپ قۇراستىرىپ كىتاپ جازىپ جۇرگەن برازيليا جازۋشىسى پاۋلو كوەلو: «دۇنيەنى قۇتقاراتىن ماحاببات، ءسۇيۋ بار جەردە كۇيۋ بار، كۇيۋ بار جەردە وپىق جەۋ بار»، — دەيدى.
ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ايتۋار ايتار ەدى: دۇنيەنى قۇتقاراتىن جاراتقان يە، ءوزى قۇراستىرادى، كۇل-پارشاسى شىعىپ كۇيرەپ كەتۋدەن ءوزى ساقتايدى، سۇيگەن قۋلى-ادامنىڭ جۇرەگىنە سالىپ بەرگەن جان كۇندەردىڭ-كۇنى بولعاندا، ادامزات ءوزىن-وزى قۇرتىپ جىبەرۋگە شاق قالعاندا-ۇلى يەگە جالبارىنىپ «قۇتقارا گور!»-دەپ حابار بەرەدى. «جەتە كورىڭىز» دەيدى!
زاماننىڭ زامانىندا ادام بالاسىنىڭ ازعىنداپ، قۇرىپ كەتۋىنە اراشاشى بولاتىن جۇرەك قانا، الگى جۇرەكتەگى ۋلى كۇش — قاسيەتتى ارىپپەن جازىلاتىن جان عانا.
اسەم بويجەتكەننىڭ ىستىق قۇشاعىنان شىعىپ، تالىقسىپ جاتىپ وي تەڭىزىندە جۇزگەن كەيىپكەرىمىز ايتۋار جۇرەك تولقىنىن باسا الماي، تاعى ءبىر وقىس وقيعاعا باس تىكتى.
7
ءاربىر تاڭ ادام بالاسىنا سىيلاعان جاراتقان يەنىڭ نەسىبەسى.
مىڭ، ميلليون كەزدەيسوق جاعدايدان اينالىپ كەلىپ اكەسى مەن شەشەسىنىڭ ءلاززات ويىنى وپالى شىعۋى — جاڭا ۇرىققا قىبىرلاتىپ جول اشقان، گالاكتيكا كەڭىستىگىنەن تاعى ءبىر جۇلدىز پايدا بولعان؛ الگى ۇرىققا قىبىرلاپ جان ءبىتۋى-مىڭ-ميلليون جاعدايدىڭ اينالىپ كەلىپ جالعىز وزىنە بۇيىرعان سىيى. ءداپ وسى جاراتىلىس، ءدال الگى قۇبىلىس تىرشىلىك جاتىرىندا تەربەلە ءتۇسىپ جارىق دۇنيەگە نارەستەنىڭ كەلۋى-تاعى سول اللاتاعالا بۇيرىعى، ءسابي نەسىبەسى! مىڭ-ميلليون جايباسار، اڭقاۋ، ادال، كەڭقولتىق قازاقتىڭ ءبىرى بولماي، تەگى مەن تەگەۋرىنى مىقتى پەرزەنت بولىپ تۋىلۋى تاعى سول بۇيرىقتان. دۇيسەنباي، سارسەنباي، بەيسەنباي ەسىمىن الماي، تاڭ الدىندا، جۇلدىز جامىراي تۋدى عوي دەپ «ايتۋار» قويىلۋى دا تەگىن بولماس. دومالانعان دۇنيەدە تاريح كەرۋەنىن ءۇزىپ الماي، ىلگەرگى اسۋعا كەرۋەن بۇيداسىن تارتقان عىلىم-بىلىمدە قانشاما جاڭالىق اشىلىپ جاتىر، سول جاڭالىقتىڭ جۇلىندىسىن زەرتتەپ مارتەبەلى سىيلىقتى يەلەنۋى-تاعى سول كەزدەيسوقتىق. ءدال وسى زاڭ كەستەسىن بۇل ەمەس، باسقا ءبىر قازاقتىڭ قارادومالاعى ويلاپ تابۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ءوزىنىڭ ورنىندا وزگە لاۋازىمدى كىسى — جۇرەگى ورنىقپاي، پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنا تۇسسە قايتەر ەدى؟! ۋاعىندا مىناۋ دەگەن سەرى مەن سىپا جىگىتكە ءىشىن جىلىتپاي، قاباعىن اشپاي، «وتىرعان قىز ورنىن تابار» دەپ، تۇرمىس قۇرار ۋاقتىسىن وتكىزىپ العان كارديولوگ بويجەتكەننىڭ جىلان ارباعان تورعايداي جىگىت اعاسى جاسىنداعى ايتۋاردىڭ قۇشاعىنا ويلاماعان جەردەن توپ ەتە ءتۇسۋى، بال ەرنىنىڭ ءدامىن تاتقىزۋى-تاعى سول بۇيرىق پەن تاعدىردان.
اللا تاعالانىڭ مىڭ ءبىر اتىنىڭ ءبىرى-بۇيرىق، ءبىرى بۇيىرۋ.
قۋعان جەتپەيدى، بۇيىرعان كەتپەيدى. پايعامباردىڭ تابان ءىزى تۇسكەن، شاپاعاتى سىڭگەن مەككەگە قاجىلىققا جىلىنا مىڭ-ميلليون ادام بارادى، مىڭ-ميلليون كىسى اللا تاعالاعا ءمىناجات ەتىپ ساداقا، ءپىتىرىن بەرەدى. سول مىڭ-ميلليوننىڭ ءتاۋباسىنىڭ ىشىندە بىرەۋىنىڭ عانا قاجىلىعى قابىل بولادى. جاراتقان يەنىڭ قاپەرىنە ەنىپ، كوكىرەگىنە جارىق ساۋلە ءتۇسىپ نازارىنا ىلىگەدى. اسپان الەمىندەگى گالاكتيكانىڭ شەتى-شەگى جوق يەن قيىرىندا جالعىز عانا جۇلدىزدىڭ ساۋلەسى جانادى، سول ساۋلە جەرگە جەتكەنشە ميللياردتاعان جىلدار جىلجىپ، اللا تاعالانىڭ «ءوزىم» دەگەن پەندەسىنىڭ كوكىرەگىنە جەتىپ سىڭەدى. مۇنى كونە قازاقتا — عايىپتىڭ ءىسى دەيدى.
«ادامدار بىر-بىرىنەن كورەدى، ءبارىن جاسايتىن ءوزىم». مۇنى ايتقان جاراتقان يە دەسەدى.
سەبەپتەن سالدار تۋادى، سالدار وقيعاعا جەتەلەيدى، وقيعا مىنەزدى بايىتادى، بايىعان مىنەز كۇشەيە كەلە، زورايا تۇسە بەت قاراتپايتىن دۇلەي دارىنعا اينالادى. ەل مەن ەلدى ىعىسقان قويداي ءۇرريت-سوق قىپ، قارسى كەلىپ شەندەسكەنىن باسىن كەسىپ، اتقا ءمىنىپ، جاراق ۇستاۋعا جارايتىندى عاسكەرى عىپ جەر الەمدى جاۋلاپ العان شىڭعىسحان: «وۋ، بەت-بەتىمىزبەن وزىمدىكى دۇرىس دەپ دۇرديە بەرسەك-ورتاق وركەنيەتكە ءومىرى جەتە الماسپىز...بىرىگەيىك...ءالدىنى قۇشاعىمىزعا الىپ، ءالسىزىن مالاي ەتەيىك»، — دەپ اتقا قونىپتى. دۇنيەنى الاقاندا ۇستاۋ ءۇشىن قارجى قاجەت دەپ زارلاپ وتكەن ناپولەون بوناپارت؛ كرەملدىڭ تاس قابىرعاسىنان شىقپاي-اق پيعىلى تەرىس، مارتەبەلى بيلىك باسقىشىنا اياق سالعان بولشيەۆيك-بيشىكەشتەردى «حالىق جاۋى» دەپ بىر-بىرلەپ كوزىن جويعان ستالين؛ وزگە دە ءوزىمشىل پاتشالار، عادالەت سەزىم يەسى پايعامبار، ءبارى-بارى، تەگىننەن-تەگىن تۋا قالعان دۇلەي ەمەس، حالىق نازارىنا، سوسىن جاراتقان يە نازارىنا تۇسكەن تايفۋن-مىنەز يەلەرى!
ايتۋار ويلايدى: جۇرەگىم قاقتى، قان قىسىمىم كوتەرىلدى دەپ جاتىپ قالماعاندا ۇيىندەگى قىزمەتشى قىز جەدەل جاردەم شاقىرماس ەدى، «ستراننو!..ستراننو!..» دەپ باسىن شايقاپ، ءوزى بىلمەسە دە وزگەنى ورە تۇرعىزۋعا شەبەر جەدەل جاردەم؛ ەسىمىن ەندى ەسىتىپ وتىر، عىلىمعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، ايتسە دە قادالعان جەرىنەن قان الاتىن قاتىبەزەر وسپان دارىگەرمەن تانىسپاس ەدى... سەبەپتەن-سەبەپ تۋىپ الدەقانداي عايىپقا، تىلسىم، كيە، دۋا سەكىلدى توسىن كۇشكە يمانداي ۇيىپ سەنەتىن، ۋىلجىپ ءپىسىپ ساباعىنان ۇزىلگەلى قالعان ادەمى بويجەتكەن — اسەمگە كوز سالماس ەدى... سارعايعان قاعاز تولى سومكەسىن سالاقتاتقان كارديولوگ پروفەسسور تاقاۋدا اكادەميك اتاعىن الىپتى دەگەن جىلى حابار ەستىدى. ايتپاقشى «كوز سالۋ» دەگەننەن شىعادى.
سەنبىنىڭ الاكوبەڭ كەشىندە بولمەسىنىڭ ەسىگى تىقىلداپ، اسەم كەلىپ كىردى.
— اسەم، كەل تورلەت، جارىعىم!
بويجەتكەننىڭ ءجۇزى ءورت شارپىعانداي قىزاردى، بۇل جەردە «ءورت شارپىعانداي» دەگەن ءسوز ءسال ارتىقتاۋ، جۇزىندە باتار كۇننىڭ قىزىل جۇقاناسى قالقىپ قالىپتى.
— بۇل اۋرۋحانادان كەتۋىم كەرەك سەكىلدى، اعاتاي. جۇمىستان مۇلدەم بوسانام دەپ ارىز جازدىم.
— تۇسىنبەدىم، اسەم. مىناۋ دەگەن دارىگەرلەر، پروفەسسورلار سەنىڭ ورنىڭا جەتە الماي ءجۇر. ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ!
— شىنىمدى ايتسام — ەسىمنەن اداسىپ قالدىم.
بويجەتكەن جانارىنان ءمولت ەتكەن جاس جۇزىنەن تومەن جۇلگەلەدى. سۇرتۋگە شاماسى جوق. ىشتەي ەگىلىپ جىلاپ تۇرعان جاننىڭ سيقى وسى.
— تۇنەۋكۇنى جۇرەگىمە شوق ساپ قويدىڭىز. سول شوق سىرتقا شىعۋعا جول تاپپاي تۇندە ۇيقىدان، كۇندىز كۇلكىدەن ايىردى، ەندى ءبىتتى... بۇلىنگەنىمدى بۇگىن بولماسا ەرتەڭ جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن بولادى. ءسىز اۋرۋ ەمەس، ءوزىم اۋرۋ سەكىلدىمىن. قۇر جۇرگەن سۇلدەرمىن!
وسىناۋ كوركەم، تاكاپپار، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي قۇلىن مۇشەلى بويجەتكەننىڭ ايتىپ تۇرعانى كۇنارا اقىندار، ارتىستەر اۋزىنا ءجيى الاتىن كۇيدىم-سۇيدىمنىڭ ۇيرەنشىكتى ءالاۋلايى ەمەس، پەرىشتەنىڭ اۋزىنا سالعان ءسوزى ەكەنىن جىگىت ىشكى ءبىر تەرەڭ تۇيسىگىمەن سەزدى. سەزگەنى سول، ەرىك جىگەرى سەرىپپەدەي سەرپىپ تۇرەگەلىپ كەتتى. جالما-جان بويجەتكەننىڭ جانىنا جەتىپ باردى. اسەمدى قۇشاعىنا كۇرەپ الدى. جاس شىلاعان كوزىنەن، ۇلبىرەگەن ەرنىنەن كومە ءسۇيىپ وت جالىنىمەن شارپىدى. قىز قارسىلاسۋعا شاماسى كەلمەي، كوزىن جۇمىپ، ەرنىن توسىپ تۇردى-تۇردى دا سولقىلداپ وكسىپ جىبەردى. بۇرىن-سوڭدى ەركەكتىڭ قۇشاعىنا ەنبەگەن بويجەتكەن الاي-تۇلەي دۇرىلدەگەن قۇيىن ىشىنە تۇسكەندەي، «قۇرىعان جەرىم وسى!» — دەپ ءوزىن بەينە قۇدىققا قۇلاپ بارا جاتقانداي سەزىندى. الگىدەگى قىز اۋزىنان شىققان «بۇلىنگەنىم» دەگەن ءسوز ءبارىن ءبۇلدىردى. شىندىعىندا قىز سولقىلداپ جىلايتىنداي، ەركەك ءولىپ-وشىپ وڭمەندەيتىندەي قيراپ بۇلىنگەن ەشتەمە جوق ەدى. ءبىر جەتى بۇرىنعى، اۋرۋحانا پالاتاسىندا، جەكە بولمەدە، وڭاشا قالعان كەزدە... ديۆان جيەگىنە سۋلاتىپ سالىپ... شىعارما جازىلعان كىرشەڭ قاعازشا ۋماجداعانى ەسىنە ءتۇستى. ۋماجداعانى بولماسا، بوتەن وقيعا بولعان جوق. «كەيىنشە... كەيىنشە...» دەپ ۇزدىككەن بويجەتكەن ءۇنى، قۇلاعىنا سىبىرلاعانى جادىندا قالىپتى. اپاش-قۇپاش كەشتە ساناسى شايداي اشىلىپ، ىشكى وزەگىن جالىن ورتەپ، دەمىنەن وت جالىن شارپىدى. ايتۋار شىداپ تۇرا المادى.
— ءوزىم ورشىتكەن وتتى ءوزىم وشىرەمىن، — دەدى كۇبىر ەتىپ.
— قالايشا؟ — دەپ اسەم جانارىن ءمولت توڭكەردى.
— بۇگىن بولسىن بولاتىن ءىس... ۇيىڭە جۇرە بەر... جۋىنىپ-شايىنىپ الىپ ەكى ساعاتتان كەيىن پاتەرىڭە باس سۇعامىن.. شوشىما... ارتى جاقسى بولادى...جۇرە بەر...
اسەم ءۇنسىز، ءتىلسىز كەرى شەگىنىپ بولمەدەن سىتىلىپ شىعىپ كەتتى. سەزىم دۇلەيى قوزعاعان جۇرەگى اتشا تۋلاپ، ابلىعىپ، جىگىتتىڭ قان قىسىمى كوتەرىلدى مە، بىلمەيدى، توسەگىنە قيسايدى. اپپاق كيىنگەن دارىگەر بويجەتكەندى باۋىرىنا قىسىپ، بال ەرنىنەن وپكەندەگى جۇرەگى قۇرعىردىڭ سوعىسى... تۋلاسى... جۇلقىنىسى مىناۋ! قۇداي باسقا سالماسىن... ەكى بولمەلى پاتەردە، وڭاشا، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ تىنىش قانا تىرشىلىك كەشكەن سۇلۋ بويجەتكەنگە بارعاندا عوي — قان ويناعان، شايتان شاتتانعان ازاپتى توزاق سوندا باستالماسىن. تالىپ جىعىلماسىنشى! تالىپ جىعىلسا-قايتا تۇرۋ جوق وندا. كۇلگە اۋناپ كۇيى كەلگەن بۋراداي تىراپاي اسىپ، اياعى اسپاننان كەلىپ، انىق ماسقاراسى شىقپاسىن!
بادەندى بويجەتكەننىڭ اق حالاتقا مالىنىپ، ءاتىر ءيىسى بۇرقىراپ، قۇشاعىن اشىپ قارسى العانى... بۇعان ازداپ شاراپ قۇيعانى... ال الىپ قويالىق، اعاتاي!.. دەپ ءۇنى ءىرىپ بۇزىلعانى — ەلەستەگەن كەزدە جۇرەگى قۇرعىر قاراپتان-قاراپ بۇلىنگەنى. «قان قىسىمىڭىزدى ولشەيىن»، — دەپ باس سۇققان كەزەكشى دارىگەر تامىر سوعىسىن ولشەپ كورە ساپ جانارى اسپانداپ شىعا كەلدى. مەدبيكەنى جۇگىرتىپ ءدارى سالدى ما، الدەكىمگە ۇيالى تەلەفون ارقىلى حابارلاستى ما... «و-و-و!.. ستراننو!.» دەگەن داۋىسى ءدالىزدى كۇڭىرەنتتى. اياق استى «كونسيليۋم شاقىرىمىن»، — دەپ شالا بۇلىنگەنى تۇسىنىكسىز. اتتان سالعان وسپاندى اكەتايلاپ-كوكەتايلاپ ازەر توقتاتتى. ساعاتىنا قارادى، ماناعى بويجەتكەنگە جولاۋشىعا ۇقسادى. ايگىلى ءمۇسىنشى ميكەلاندجەلو بۋناروتتي ەرىنبەي قاشاپ كەلتىرگەن ءمارمار مۇسىندەي اپپاق قارداي قۇيىلىپ تۇسكەن جۇمىر سان كوز الدىنا جارق ەتكەن مەزەتتە حيرۋرگ-جىگىت قالجىراپ قالدى. ءومىر بويىنا سۇرىنە-جىعىلىپ جەتسەم-اۋ دەپ، ءشولىمدى قاندىرسام-اۋ دەپ ارمانداعان قوس اڭعاردىڭ اراسىندا سىلدىر قاعىپ اعىپ جاتقان كاۋسار جيەگىنە جەتەر-جەتپەستە دارمەنى ءبىتتى... السىرەپ تىندى... بۇل كوكەڭ ءشول قاندىرۋعا شاماسى جوق، اپپاق جوتانى ءقۇشىپ-سۇيىپ، جىلاپ اققان بۇلاق قاباعىنا باسىن سۇيەپ... بوي جاساعان اۋرۋ كىسىگە ۇقساپ تەرەڭ تىنىستاپ، بارىپ-كەلىپ ءابى-تابى كۇيدە ۇزاق جاتتى.
تالاي جىلدار سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ، سالىسپايتىن جەردە سالىسىپ، ساناسپايتىن تۇستا ساناسىپ، بىردە ول، بىردە بۇل ءباسىن ارتتىرىپ تايتالاسقان ۋاقىت شىركىن ءبىر ءپاس كىدىرىپ قالعانعا ۇقسادى.
«ۋاقىتتى پاسكە بولسا دا كىدىرتتىم، جەڭدىم» دەپ ويلادى ايتۋار. ۋاقىت تارازىسى — ساعات ەمەس، جۇرەك ەكەن. ازىرگە كوز جەتكىزگەن شىندىعى وسى.
قۇلاعىنا تالىپ-تالىپ تىم جىراقتان قىز ءۇنى جەتەدى. «قايداسىز، اعاتاي!»
8
ادام اۋەلى ماڭايىنداعى دۇنيەنى وزگەرتۋدى ارمان ەتەدى، ول قولىنان كەلمەيدى. كەلە-كەلە ءوزىم وزگەرسەم دەپ ارماندايدى، ونى دا ورىنداي المايدى. ءوزىم قولىم جەتپەگەن بيىككە بالالارىم جەتسە، ۇرپاعىم وزىمنەن گورى مىقتىراق بولسا، بيىك جەردە وتىرسا دەيدى، ونىسى دا ويداعىداي بولمايدى. تۋىسقان-تۇقىمىمدى جاقسىلىققا، بارشىلىققا جەتكىزسەم دەيدى، ونىسى دا ورىندالمايدى. اقىرىندا ەسىك پەن ءتوردىڭ اراسىن جۇگىرىپ وتكەندەي قىسقا عانا عۇمىرىن تۇتامداي ەتىپ، قالاي اياقتارىن بىلمەي قاراپتان-قاراپ سەندەلىپ كەتەدى. بارىنە كىنالى وپاسىز ۋاقىت دەپ سوگەدى.
ءوزىمىز وپاسىزدىق ەتتىك پە، الدە، ۋاقىت وپاسىز با؟!
اۋرۋحانا توسەگىندە ايعا جۋىق جاتقان ايتۋاردىڭ كوزىندەگى، جۇرەگىندەگى ۋاقىتتى سويلەتىپ كورەلىك ەندەشە. استروفيزيك جىگىتىمىز ويلاپ-ويلاپ اسپان الەمىنىڭ اسا ءبىر قۇپيا قۇلپى-قارا قۇردىمعا سىڭەتىن ۋاقىت پەن تارتىلىس كۇشىنىڭ كىلتىن اشتى. كىلتتى تابامىن دەپ ءجۇرىپ ۇلىبريتانيانىڭ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىن تامامدادى، عىلىم سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ، وتباسىن قۇرۋعا ۋاقىت تاپپادى؛ الگى قۇپيانىڭ فورمۋلاسىن جازسام، زاڭىن اشسام دەپ كوپ شارشادى. ورىس، قازاق، اعىلشىن تىلىندە «قارا قۇردىم ۇلى گارمونيا دا» دەگەن كىتابى شىقتى. ءوزى باسشىلىق ەتەتىن عىلىمي ورتا الگى ەڭبەگىن نوبەل سىيلىعىنا ۇسىندى. شەتتە جۇرسە دە ەمىس-ەمىس مارتەبەلى ساراپشىلار سالماقتاپ جاتىر دەپ ەستيدى. كوزگە كورىنبەي، جەلكەسىندە تۇراتىن جازىمىش پەرىشتەسى: «فورمۋلانى تاعى ءبىر تەكسەر!... لابوراتورياعا جۇگىن!.. تەلەسكوپقا ءۇڭىل!.. ۇيقىنى قوي، كۇلكىنى دوعار، جازا ءتۇس!...» دەپ المە-ال اسىقتىرا تۇسەدى.
اسىققاندا قايدا بارادى، باعىتىن ءوزى دە بىلمەيدى. قاي مەجەگە ات باسىن تىرەيدى، تۇكپىرلەپ بولجاي المايدى. كۇنى-تۇنى بۇگىلىپ وتىرىپ، ساۋساعىن سۇيەل ەتىپ سۇيكەكتەتە تۇسەدى. «سوندا عوي بۇل ايتۋارعا نە جەتپەيدى؟ اپپاق توسەكتە كوسىلە اياق سوزىپ، قالىڭ ۇيىقتاپ، ەرتەڭگىلىك ونعا دەيىن ماناۋراپ اۋناقشىپ نەگە جاتپايدى؟ ءوزى قاتارلى كارديولوگ پروفەسسورعا ۇقساپ سىقاتا قاعاز سالعان پورتفەلىن سالاقتاتىپ الشاڭ باسىپ مۇڭسىز، قامسىز نەگە جۇرمەيدى؟ تاڭ الاكەۋىمنەن، تورعايدان بۇرىن ويانىپ، ەسەپ شىعارىپ، ميى شايقالعانداي بولىپ قاتتى شارشاعان كەزدە-گەتەنىڭ «فاۋست» كىتابىن الا ساپ پاراقتاپ، بۇرىن دا پالەنباي رەت وقىعان تۇستارعا قايىرا كوز جۇگىرتىپ، اش كۇزەنشە بۇگىلىپ وتىرعانىنا ءجون بولسىن-اي! وسىنشالىق ءوزىن-وزى نەگە ازاپقا سالادى؟ قيناپ قويعان قاي قۇداي!»
جالعىز جاۋاپ: ۋاقىتپەن سالىسۋ عوي.
رەنتگەن ساۋلەسى سەكىلدى ۋاقىت شىركىندى مىسقال بولسا دا كىدىرتسەم، از دا بولسا-ۋاقىتقا ءىز قالدىرسام دەپ پەندە شىركىن تىستەنىپ ءجۇرىپ عۇمىر كەشەدى.
ماڭايىنداعى وزگەلەر نە ىستەپ جاتىر دەسەيشى: ساقالدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور: «ءىنشاللا، جەر بەتىندە كۇناكار پەندەلەر ازايماسا-سۋىشكىلىگىم ازىعىم تاۋسىلمايدى»، — دەپ ويلايدى. «كوبەيسە كوبەيە ءتۇسسىنى.. قايتسەك كۇنامىزدى جۋامىز»، — دەپ جىلاپ-ەڭىرەپ الدىما كەلەدى ءالى، اياعىما جىعىلادى ءبارى. «تىرشىلىكتە زينا جاساما، كۇنالى ىسپەن اينالىسپا، تەمەكى تارتپا، اراق ىشپە، ويناس جاساما، جالعان سويلەمە، كىسىنى الداما» دەپ كۇنى-تۇنى ۋاعىز ايتىپ كوپشىلىككە جەككورىنىشتى بولعانشا، «جاراتقان يەنىڭ جەردەگى كوزىمىن، ءسۇف-ف-ف»، — دەپ، دۇعا وقىپ، باقارا سۇرەسىن سان قايتالاپ: «كۇناكاردى كۇناسىنەن ارىلتام»، — دەپ كافەدرادا شارتتا جۇگىنىپ وتىرسام، گاكيل اياتتاردى سان قايتالاسام-اتاق-ابىروي بيىكتەپ، تەڭگە-تەبىن وزىنەن-وزى قۇرالماس پا!» دەپ ويلايدى ساقالدى ەكولوگ پروفەسسور.
سالاقتاعان بىلعارى سومكەلى كارديولوگ پروفەسسور كەشە عانا اكادەميك بوپ سايلاندى، الاقانداي كوكشىل تىستى كۋالىگىن الدى. ەڭ اۋەلى سول كۋالىگىن كوستەڭدەتىپ ءجۇرىپ پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنا تىركەلدى. بەدەلدى جۋرنالدىڭ اقىلداسار القاسىنا مۇشە بولىپ ەندى. ەل ىشىنە كوپ تارايتىن جۇقالتاڭ جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى جۋرناليست جىگىت مىنەزى شادىر، اساۋ اتتاي قيقار ەدى. «القا مۇشەسى ەتە المايمىز، جازعان ماقالاڭىز بىزگە كەلىڭكىرەمەيدى»، — دەپ سىلتاۋ ايتىپ باسى قيسايعان. سۇمدىق داۋ ءورشىپ سول ارادا، رەداكسيادا ىرعاسۋ باستالدى.
«پالەنشە دەگەندى القا مۇشەسى ەتىپسىڭ. كوپتىڭ بىرى-كانديدات. دوكتور بولسا ءبىر ءسارى! جەرلەسىڭ، رۋلاسىڭ بولعان سوڭ ەنگىزىپ وتىرسىڭ!».
«ول كىسى ءجيى-جيى ماقالا جاريالاپ تۇرادى».
«ترويبوليزممەن اينالىسادى، ازعانتاي قازاقتى جۇزگە، رۋعا بولەدى دەپ مينيسترلىككە حات جازامىن!».
«جازساڭىز-جازىڭىز. جۋرنال ۇكىمەتتىكى ەمەس، ج ش س ەتىپ بارلىق اكسياسىن ءوزىم ساتىپ العام».
«وكىمەتتى قۇلاتقان، مەملەكەتتى قيراتقان، حالىقتى تەسپەي سورىپ بايىپ وتىرعان كىلەڭ سۇلىك سەنسىڭدەر! سۇلىكتەن قۇتىلماساق قانىمىزدى، بارىمىزدى تەسپەي سورادى، سۇلەسوق قىلادى، قيراتادى، جالاڭاش قالدىرادى، بارمىسىڭ ارۋاق، قايداسىڭ جاراتقان يە!.. ارامىزدا سۇلىكتەر قۇرىماي ەل بولىپ جارىتپايمىز!..»
ءتۇبى تەرەڭ كول سەكىلدى الگى داۋدىڭ اياعى سارقىلماي، ەكىنشى كۇنگە سوزىلىپ، ءۇشىنشى كۇنگە اياق باسقاندا ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى قان قىسىمى كوتەرىلىپ، جۇرەگى شانشىپ اۋىرىپ جەدەل جاردەم شاقىردى. «اۋرۋحاناعا اپارامىز با، قايتەمىز،» — دەپ جۇرت شۋلاسىپ جاتقان كەزدە-كارديولوگ اكادەميك مەس قارىن سومكەسىن سالاقتاتىپ رەداكسيا بولمەسىنەن سىزىپ جوعالادى. ترويباليزممەن اينالىسادى، پيعىلى جات، مەملەكەتتىك تىلگە جانى اشىمايدى، ماڭايىنا كىلەڭ ءجويىت جاركەلەنشى ءامپايلارىن جيناپ العان، مىنا تۇرىمەن قازاقتى كوگەرتپەيدى»، — دەگەن ماعىنادا ارىز جونەلتەم دەپ بۇرقىلداپ بارا جاتتى.
وي، ءپالى-اي! تۇسىنىكسىز تۇلعا، جەدەل جاردەم دارىگەرى وسپاننىڭ ويى مۇلدە كەرەعار پوليۋستە. جۇرت ىلديعا قاراپ موڭىرەسە، بۇل كوكەڭ تەرىستىككە قاراپ تاناۋ شۇيىرەدى. «رەفورمانىڭ ءجۇرۋ، جۇرمەۋى-قازاق ءتىلىن ءتۇسىنىپ، قازاقشا ويلاۋدا جاتىر»، — دەيدى وزىنشە جوبا سىزىپ.
— باياعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى، القاكول-سۇلاما زامانى قازاق ءتىلىنىڭ باسىنا قايتىپ تۋدى دەپ تۇجىرادى. — نانباساڭىز-قاراڭىز، اعايىن!»
«قازاق ءتىلىن ساقتاۋ — ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. جەر بەتىنەن ۇلتىمىز جوعالىپ كەتپەسىن دەسەك-قازاق ءتىلىن ساقتاعانىمىز ءجون. قازاقستاندا تۇراتىن كارىسكە ءبارىبىر، ءتىلىنىڭ ۇستىنىن ۇستاپ وتىرعان ءجۇز ميلليوننان استام كورەيا مەملەكەتى بار. مۇنداعى ازىن-اۋلاق نەمىسكە ءبارىبىر، ۇلى گەتە، شيللەر، گەسسەسىن اپتيەكتەي عىپ شىعارىپ، نەمىس ءتىلىن دۇنيەگە دۇڭكىلدەتىپ وقىتىپ جاتقان المانيا مەملەكەتى مىقتى؛ قازاقستانداعى ازعانا ەۆرەي، شامالى ءازىربايجان، تازدىڭ شاشىنداي ۋكراين «ءتىلىمىز قۇرىپ بارا جاتىر» دەپ مۇڭايا قويمايدى، ويتكەنى شەكارانىڭ ارعى جاعىندا ميلليون-ميلليون قاراقۇرىم قابىرعالى — ۋكراينا، ازەربايجان، يۆريتشە بۇلبۇلشا سايراعان يزرايل مەملەكەتى جالىنا قول اپارتپايتىن اساۋ، ولار-داعى انا ءتىلىن ەشقاشان ولتىرمەيدى. سورلاعاندا-قازاق ءتىلى سورلايدى، ارال تەڭىزىنە ۇقساپ جىلما-جىل تابانى جالاڭاشتانا تۇسەدى!».
كەلەشەك وركەنيەتتىڭ باس بۇيداسىن اعىلشىن ءتىلى ەشكىمگە ۇستاتپايدى؛ ەكونوميكانىڭ باس بيلىگى-ورىس تىلىندە؛ اراب ءتىلى-دىنىمىزدىڭ تۇعىرى، رۋحىمىزدى ءبىر جوبادا ۇستايمىز دەسەك-مۋحاممەد عالەيكىسسالام پايعامباردىڭ تىلىنەن ىرگە ءبولىپ كەتە المايمىز. الەم تانىعان وركەنيەت-اعىلشىنشا، ەكونوميكا-ورىسشا، رۋحاني سانا-ارابشا، قازاق ءتىلى-قوي باعىپ، قۇرت قايناتاتىن اۋىل اراسىنىڭ اجىك-كۇجىگى رولىندە ءجۇرىپ، بارا-بارا، جۇرە-جۇرە ون بەس-جيىرما جىل ىشىندە ءولىپ تىنادى. بانكير، ىسكەر، اقشالى الپاۋىتتار ورىسشا سايراسا؛ مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاعان اعزام كوكەلەر مەشىت، مەدرەسەدە ارابشا قۇيقىلجىتسا، ەلشى، جاۋشى، الىپكەل، شاۋىپكەل، بارىپكەل، ەل مەن ەلگە ءجۇرىپ تۇراتىن اقسۇيەك زيالىلار اعىلشىنشا سويلەسە: قازاق ءتىلىنىڭ كىمگە قاجەتى بار، ولمەگەندە نەسى قالدى؟! اجىك-كۇجىك، سىبىر-كۇبىرمەن سۋ اياعى قۇردىمعا كەتەدى-داعى».
«قازاق ءتىلىن ولتىرمەيىك دەسەك: حالىقتىڭ قاجەتىنە اينالعانى ءجون».
«ولتىرمەۋدىڭ جالعىز جولى-قازاق ءتىلىن ينتەرنەتكە ەنگىزۋ، كومپيۋتەر ارقىلى قازاق ءتىلىن وقىتۋ. ۇلت ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ وڭتايلى ءادىسى-وزى جاساعان ينتەرنەت ءالىپبيى. 20-عاسىر باسىندا جاديتشە — توتە وقۋ ءالىپبيىن ەنگىزگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ اتاسىنا ەلىكتەپ، سول كىسىنىڭ ادىسىنە ۇندەس ەتىپ كۇندەلىكتى قولدانىسقا لايىق، ۇيرەنۋگە وڭاي ءالىپبي جاسادى مىنا وسپان كوكەڭ».
سوڭعى بەس-التى جىل ءومىرى كومپتەر ءالىپبيىن جاساۋعا كەتتى. ءوزى جەدەل جاردەم دارىگەرى، كۇندىز-تۇنى ويلايتىنى حال ۇستىندە سۇلەلەنىپ توسەك تارتىپ جاتقان اۋىر ناۋقاس-قازاق ءتىلىن ساۋىقتىرۋ، ۇلت رۋحىن وياتۋ. تۇسىنبەگەن جۇرت مۇنىڭ سىرتىنان: «و، وسپاندى قويشى!.. باسىنىڭ ءبىر شاريگى ءتۇسىپ قالعان، يا زامانىنان قالىپ قويعان، يا ۋاقىتىنان وزا تۋعان تۇسىنىكسىز جان»، — دەپ ويلايدى. داستارقان باسىندا، جينالىس ۇستىندە ەشكىم مۇنىمەن بەتپە-بەت كەلىپ ايتىسۋعا قورقادى. بۇل كوكەڭدى ارعى-بەرگى عىلىم جاڭالىعىنان، مەملەكەتتىك ءتىل جونىنەن سايىسقا ءتۇسىپ، ءتىل بەزەسىپ جەڭە الماسىن سەزەدى، «بالەدەن ماشايىق قاشىپتى»، — دەپ سىرت اينالىپ بەزىپ جوعالادى.
وسپان-ەكەڭنىڭ كەلەسى ارمانى: ءوستىپ ەركەكقوس، ەتەكباستى بولىپ جۇرە بەرمەي، ۇيلەنىپ الۋدى ويلايدى. كوڭىل كىلتى بىرەۋگە بۇرىلادى. ول — باسى بوس بويجەتكەن اسەم. كەشەگى كۇنگە دەيىن سالەمى ءتۇزۋ، ءسوزى سىپايى، ءسىز-بىز دەسىپ سىيلاسىپ ءجۇرۋشى ەدى. انە ءبىر استورفيزيك عالىم جىگىت اۋرۋحاناعا اۋىرىپ تۇسكەلى نىلدەي بۇزىلدى، مىنەزى 180 گرادۋسقا وزگەردى. بويجەتكەننىڭ جان الەمى جانارتاۋعا ۇقسادى. كەيىنگى كۇندەرى سول جانارتاۋ بىقسىپ ءوشىپ يا سونۋگە بەت الدى، يا وت-جالىنى كەمىگەندەي قۇبىلا وزگەرىپ شوشىتادى. بۇرىن تەاترعا، كونگرەسس-حولدا وتەتىن كونسەرتكە قولتىقتاسىپ بارا سالۋشى ەدى، تۋعان كۇن، جاڭا جىل، ناۋرىز مەرەكەسىنە باستارى قوسىلىپ بيگە شاقىرسا-بۇرالا باسىپ، دەنەسىنىڭ قىزۋى شارپىپ كەپ قۇشاعىنا لىپ ەنۋشى ەدى. دۇنيەنى ۇمىتىپ قالقىپ ۇشىپ بيلەيتىن. كەيىنگى كەزدە سارىارقانىڭ سىركىرەپ جاۋعان جاۋىنىنا ۇقساپ الىستاپ كەتتى. جانارىن تومەن سالدى:
— جوق، بارا المايمىن»، — دەيدى.
— بۇرىنعى اسەم بولۋدان قالدىڭ، كوزىڭنىڭ استى قالقىعان كولەڭكە!.. نە بوپ قالدى، جانىم-اۋ».
— ەشتەمە؟!»
— سەزىپ تۇرمىن عوي جان الەمىڭنەن دۇلەي ءجۇرىپ وتكەنىن. انا اسپان الەمىن زەرتتەيمىن دەپ اقىل-ەسى سۋالا باستاعان ايتۋار باسىڭدى دۋالاپ ءبىر پالە ىستەگەنىن سەزىپ ءجۇرمىن. ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەسپىن. ءقياليدى قىر استىنان تۇسىنەم. ونىڭ جۇرەگى ورنىندا ەمەس، وڭ جاعىنا اۋىتقي بىتكەن، ەينشتەيننىڭ ىقتيمال تەورياسىن ىلگەرىلەتەم دەپ باسىنىڭ ءبىر ءتۇسىپ قالعان «.
— ونى قايدان بىلەسىز؟»
— مەن بىلمەيتىن نارسە جوق جەر ۇستىندە. كومپيۋتەردىڭ قۇلاعىندا وينايمىن، ينتەرنەت جۇيەسىنە قازاقشا ءالىپبي ەنگىزدىم. سوقىرىشەكتى جارماي، وپەراسيا جاساماي، قاتىرىپ-سەمدىرۋ ءادىسىن ويلاپ تاپتىم. وسى ورتالىقتان بوستەگىمدى كوتەرىپ، ءوز الدىما جەكە دارا كلينيكا اشىپ الايىن دەسەم، اتتەڭ-اتتەڭ ءوزىڭدى قيمايمىن. سەنىڭ قاراڭدى ءبىر كۇن كورمەسەم جۇرە المايمىن ءىشقۇستا بولىپ!». « — مەنىڭ كوڭىلىم سۋىعان».
— كىمنەن، جۇرەگى وڭ جاعىنا بىتكەن، اسپانداعى قارا قۇردىمدى زەرتتەيمىن دەپ قاراداي الاقتاپ ميى اينالعان الگى ايتۋارعا اۋدىڭ با؟.. و، جاراتقان يە، جەر ۇستىندە ادىلەت بار ما، جوق پا؟ قياليدەن قۇتىلاتىن زامان قايدا؟!»
اسەم بويجەتكەننىڭ جانارىنان تامشى جاس ءمولت تامادى. سىرت اينالىپ ۇزىن زالدىڭ تۇكپىرىندەگى بولمەسىنە ەنىپ، جۇمساق ديۆانعا تىزە بۇگىپ، بەتىن باسىپ ال كەپ جىلاسىن، ال كەپ سولقىلداسىن. كوز جاسى ساۋساعىنىڭ سىرتىن جۋىپ كەتتى. وكسىپ-وكسىپ كوپ وتىردى. «كەشە قانداي ەدى، بۇگىن قانداي؟.. دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن جازىپ ءبىتىرىپ، «ادام اۋراسىنا كوسموستىق گارمونيانىڭ ۇلى اسەرى» دەگەن تاقىرىپتى ىندەتە، زەرتتەپ، جاقىندا جيناق ەتىپ شىعارىپ ۇلگەرگەن ەدى. ەندى از كۇندە، شىلدە تۇسە-اكادەميك جەتەكشىسى «ماقۇل» دەسە-عىلىمي كەڭەستە قورعاپ شىقپاقشى. ەندى شە؟.. ءبارى بىت-شىت، كوڭىلى ەلى كوشىپ كەتكەن، قۇلازىعان جۇرت سەكىلدى... جىم-جىلاس... تىم-تىرىس. «قىز كەتكەن سوڭ اۋىلدان قىزىق كەتەر» دەگەن ءسوز راسقا شىقتى. بۇرىنعى بۇراتىلعان، قاسى-كوزى قيىلعان، كىسىگە اجارىن اشىپ كۇلە قاراعان بويجەتكەننىڭ ورنىندا ءقازىر عوي مۇلدە بوتەن، ەشتەمەگە قىزىقپايتىن، ەرتەڭىنەن ءۇمىت ەتپەيتىن، ەلجىرەپ، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ، ەلپ ەتپەيتىن، قۇر قاۋقار، باقشاداعى قارعا ۇركىتەر تۇلىپ سۇلبا قالعانداي، جۇمىسقا كوڭىلسىز كەلەدى. اۋرۋلاردى سەلسوق وتىرىپ تىڭدايدى، قان قىسىمىن ولشەيدى، «ماقۇل-ماقۇلمەن» باسىن يزەپ جوپەلدەمە شىعىپ كەتەدى. بولمەسىنە ەنىپ «اۋرۋ تاريحىن» تولتىرادى. «قايتسەم ەكەن» دەپ كۇرسىنە ويلايدى، ءبىرىنشى بولمەگە، ايتۋارعا سوعىپ حال-جاعدايىن ءبىلىپ شىقسام با ەكەن؟.. جوق، الدىمەن باس دارىگەردىڭ، ورىنباساردىڭ باس سۇققانىن كۇتسەم بە ەكەن؟.. اعا مەدبيكەنى شاقىرىپ العان، قولى ەپتى، كوڭىلى جۇيرىك مەدبيكە بويجەتكەن سىرىن ايتقىزباي تۇسىنەدى. وز-وزىنەن كۇلمەڭ قاعىپ تۇرىپ: «سيستەماسىن قويدىم، ءدارىسىن بەردىم، باقىلاۋدى ۇزبەيمىن»، — دەيدى-اي. «كىمدى؟»..قالاي؟..» دەپ سۇراعان جوق.
وسى مەزەت ىشكى تەلەفون زىڭ ەتەدى. قۇلاعىنا كوتەرەدى. ورتالىقتىڭ باس دارىگەرى بايپاتشايەۆ ىزعارىن توگە سويلەيدى.
— انا ءبىرىنشى پالاتاداعى اۋرۋ يا ەكەۋمىزدىڭ باسىمىزدى جۇتىپ تىنادى، يا اسپانعا ۇشىپ جوعالادى! قايتەمىز؟ «ەم-دومعا شامامىز جەتپەيدى» دەپ جۇقالاپ... جايلاپ.. كوڭىلىنە تيمەيتىندەي... جان بالاسى سەزبەيتىندەي... عىپ شەتەلگە جونەلتىپ جىبەرەمىز بە، الدە تاعى ءبىر كونسيليۋم شاقىرامىز با؟.. اي، انا ايتۋار پالەدەن وڭاي-وسپاق قۇتىلا الماسپىز!
— شاقىرساق-شاقىرايىق!
— كىمدى؟ ءقايتىپ؟!.. الگى ساقالدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور مەن قىزىل كوز اكادەميكتىڭ باسىن قوسپايىقشى! ەكى وگىز سۇزىسسە اراسىندا ءجۇرىپ ءبىز ولەرمىز. ۇستىمنەن ارىز بار ما، قايدام. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ءىس باسقارماسىنىڭ باستىعى تۋلاقشا قاعىپ، شاڭىمدى سىلكىپ الدى. اي، اسەم! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ءبىر پالە بولدى ما ارالارىندا؟ اۋرۋدى و عىپ، بۇ عىپ شەتەلگە جىبەرەيىك دەسەم، باسىڭ قيسايىپ ەش كونەتىن ەمەسسىڭ!
— ارامىزدا ەشتەمە بولعان جوق. جىبەرسەك — جىبەرەيىك، ەمدەسەك — ەمدەي بەرەيىك!
— ءسوز بولعانىنا! قۋىرداقشا قۋىرىپ ءولتىرىپ بارادى دەپ ايتىپ تۇرمىن عوي مانادان.
— ول كىسىنىڭ جۇرەك سوعىسى كوسموس قۇبىلىسىنا بايلانىستى دەپ ويلايمىن. «ەكولوگيا اسەرىنەن تيتىعى قۇرىعان» دەگەنگە سەنبەيمىن. «كۇنانى كوپ جاساعان» دەگەن ساقالدى ەكولوگتىڭ ءسوزى ساندىراق. عىلىم قۋىپ، كىتاپ جازىپ ويى ەشقاشان بوساماعان عالىمنىڭ كۇنا جاساۋعا ۋاقىتى قايدا!
— تاعى باستادىڭ با باياعى ءانىڭدى، — دەپ باس دارىگەر قاقىلداپ جوتەلىپ، وز-وزىنە كەلە الماي، ويبايىن سالىپ، تەلەفون قۇلاعىن لاقتىرادى-اي. اسەمنىڭ باسىنا ىستىق قان شاپشيدى. جانارىنان ىتقىعان جاس ءمولت تامادى. جازىپ وتىرعان قاعازى بىلعانىپ، سۋلانىپ شىعا كەلگەنى. قالامسابى سىنىپ، سياسى توگىلگەنى. وسى مەزەت جەل كەرنەگەن اينەك سارت اشىلىپ بولمە ءىشى الاي-تۇلەي دۇرىلدەپ كەتەدى. ەتەگى ءتۇرىلىپ جوڭكىلىپ كۇركىلدەپ كەلىپ قالعان تۇيە وركەش بۇلتتى تەرەزەدەن جاڭا كوردى، ىرشىپ تۇرەگەلدى.
قۇپيا كونسيليۋمعا جوپپەلدەمە شاقىرىلعان ساقالدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور قولىن سۋعا شايىپ جاتىپ ىشتەي: «و، توبا!» — دەدى. قۇدىرەتىڭە باس يەمىن اللا تاعالا! قازاقشا قۇراندا ەڭ كوپ ايتىلاتىن ءۇش ءسوز بار: ولار-نۇر، جۇپار، كوركەم. اللانىڭ نۇرى شىعار جەر دۇنيەنى جىلىتىپ تۇرعان، ايتپەسە كۇن دەگەنىڭ كوسموس كەڭىستىگىنە دومالاعاننان دومالاپ شوك بوپ جانىپ ءسىڭىپ كەتپەس پە ەدى! تىرشىلىك يەلەرىنە جارىعىن، ساۋلەسىن سەبۋ شاپاعات تورەسى! ايتۋاردىڭ جۇزىنەن نۇرى توگىلىپ تۇر، كۇناكار دەۋگە قالاي اۋزى بارادى. «ءتىفا-تىفا! انە ءبىر دارىگەر بويجەتكەننىڭ بەتىنەن نۇرى تامىپ، اياق استىنان كوكەيىنە كۇرت تۇسىرگەنى عوي قاراپتان-قاراپ. اللا تاعالا الگى ۇرعاشىنى سونشاما نۇرلى ەتىپ جاراتتى، ەركەكتەر قۇشىپ، ءسۇيىپ ماۋقىن باسسىن دەگەنى بولار. قار ۇستىنە تامعان قان سەكىلدى، ءۇزىلىپ پىسكەن الماعا كەلەدى. سول بويجەتكەندى كورسەم-اق جۇرەگىم اتقاقتاپ سوعىپ، دەگبىرىم تاۋسىلىپ، دەمىگىپ شىعا كەلەتىنىم نەسى ەكەن. ءتىفا-تىفا!..» دەپ ساقالدى ءدىندار وز-وزىنەن شوشيدى.
«ەكىنشى ءجيى ۇشىرايتىن ءسوز-جۇپار. بالكىم جۇماقتىڭ بالاماسى بولار، الگى دارىگەر بويجەتكەننىڭ بويىنان ەرەكشە جۇپار اڭقىپ، سارىارقانىڭ سارى سامالىنداي جۇتقان سايىن ەستەن تاندىرىپ قاراداي ولتىرەدى-اي! كوزىنە جۇماق ەسىگىن ەلەستەتەدى. قۇراندا ءجيى ۇشىرايتىن ءۇشىنشى سوز-كوركەم. كوركەيىپ ءجۇرۋ، كورىك-تاڭىر داۋلەتى دەۋ، جاراتقان يە ۋاعىزىندا مول. كوركەم كىسىنى باس يە وزىنە ۇقساتادى؛ ۇناسىمى، جاراسىمى جۇعادى دەيدى. ءىش سارايى نۇرعا تولىپ، كوركەمدەلىپ، جۇپارى اڭقىپ جۇرگەن پەندەگە جاراتقان يە ۇيىپ-توگىپ بەرە سالادى».
ساقالدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور ءتۇن ىشىندە، قىمتانىپ قالىڭ ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورىپتى. قۇددى وڭىندەگىدەي تەگى. قۇداي بەرەيىن دەسە وستەدى: دارىگەر بويجەتكەن بۇرالا باسىپ كەلىپ ناماز وقىپ وتىرعان مۇنىڭ جانىنا تىزە بۇگىپتى. تىزەسى بالانىڭ باسىنداي جالاڭاشتانىپتى. ەكولوگ ءدىندار قولىن جۇگىرتەدى. الگى بويجەتكەن: «ۇيات ەمەس پە!» — دەيدى دەمىنەن جۇپار ءيىسى اڭقىپ. «كىتاپتا سۇلۋعا كوز سالعاندى كۇنا دەمەيدى. دەنەسى قىزىپ ۇزدىگىپ بارا جاتادى. سول ەكى ارادا قاس قىلعانداي، بىرەر قىزىل جاعالى جەردەن ءونىپ شىققانداي، تاپ جەلكەسىنەن تونە قالعانى. «تالتۇستە مىنالارىڭ نە؟»-دەيدى الگىلەر اڭكىلدەپ. الدا عانا، عاشىعىما قولىم جەتتى مە، بال شەكەرگە ەرىنىم ءتيدى مە، تيمەدى مە دەگەندە!.. الگىلەر: «پروفەسسور اعاي، ساقالىڭىز ساپسيىپ بويجەتكەندى وڭاشالاپ جاتقانىڭىز قالاي».. تۇرىڭىز، ميليساعا ءجۇرىڭىز»، — دەيدى سۇپ-سۋىق ۇنمەن ءۇرپيتىپ.
«ە، ميليساسى نەسى؟ قىزىل جاعالىعا ءجابىر كورگەن، شپاناعا جەم بولعان كىسى جۇگىنەدى».
«دارىگەر قىزدى تالتۇستە وڭاشالاپ جاتىرسىز».
«ءاي، شىراعىم، بۋىرشىن كوزىن سۇزبەسە، بۋرا بۇيداسىن ۇزەدى مە! قۇشاعىما قالاي جۇتىلعانىن ءوزىم دە بىلمەي قالدىم».
«بۇلتارىپ، جالتارىپ قىلمىستان قۇتىلا المايسىز! جۇرتتى جيناپ اقىلداسامىز»، — دەپ الگى اپەرباقان ۇر دا جىق نەمەلەر ءوزدى-وزى سالعىلاسىپ تۇرعاندا... ءدىندار پروفەسسور «كەشكىسىن بەستى قىمىزعا قانىپ جاتقان، قۇشاعىنا كىرگەن جۇمىرتقاداي بادەندى قىزدى باۋىرىنا تارتىپ، قۇشىرلانىپ يىسكەپتى... وي، راحات-اي!..» وقىستان ويانا كەلسە — توسەگى ىلعالدانىپ، دامبالى دىمدانىپ بولار ءىس بولىپ قالىپتى.
بەلىن قولىمەن باسىپ تۇرەگەلىپ، شاپانىن جۇرە يىعىنا ءىلىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ جۋىنىپ-شايىنۋعا ءدات قىلدى. تۇسىندەگى ءلاززات ويىنى كوز الدىنان كولبەڭدەپ ەش كەتپەيدى؛ «مىقىندى، ءسولدى ەرىندى بويجەتكەندى قاشان قۇشىپ-سۇيەر ەكەم، كونتۋلاقتاي قاتىنى قۇرعىردان ابدەن مەزى بوپ جەرىدىم» دەپ ىشتەي ءىريدى. كرانداعى تاستاي سۋ قولىن قارىپ كەتتى. بۇيىردەگى بولمەدە تاستاي قاتىپ ۇيىقتاپ جاتقان ايەلىن ماي قۇيرىقتان كەلىستىرىپ ءبىر تەپتى. «دارەت سۋىن جىلىتىپ قوي دەپ قانشاما قاقسادىم»، — دەيدى كۇڭىرەنىپ. سول ەكى ارادا شاكىرت بالا جەتىپ كەلىپ: «شاقىرىپ جاتىر»، — دەدى. پادارىڭە نالەت-اۋ، پاسكە كىدىرىپ، ءتۇسىندىرىپ ءايتساڭ-ىشىڭ كەبە مە سەنىڭ!» «اۋرۋحانادا جاتقان عالىم ۇلكەن كىسىگە كونسيليۋم شاقىرتىپتى، تەز جەتسىن،» — دەدى. پادەرىڭە نالەت-اۋ، ۇلكەن كىسى دەپ تۇرعانىڭ پرەزيدەنت پە، الدە باردى-جوقتى قۇراستىرىپ كون كىتاپ جازعان، اسپانعا قاراپ اڭىرىپ جۇلدىز ساناپ، بىلايعى جۇرت تۇسىنبەيتىن ەسەپ-قيساپ شىعارعان ايتۋار ما؟ اب-باسە، سول قيالي عالىم دەسەڭشى! «و، توبا، سول عالىم جىگىت قولى ءجۇرىپ تۇرعاندا يا بايلىققا، يا مايلى اسقا، يا مىقىندى بيكەشكە كوڭىل بولمەيدى، پىسقىرىپ قارامايدى دەگەن وسەك ءسوز بار؛ كورگەن-باققانى سورايعان ءدۇربىنى كوك تەرەڭىنە كوزدەپ قويىپ جۇلدىز ساناۋ دەسەدى... جونەلدىم ەندەشە، پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ اۋرۋحاناسىندا وتەتىن مارتەبەلى كونسيليۋمعا».
ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور جان قالتاسىنان ۇيالى تەلەفونىن الىپ، جەڭىل ماشينەسىن شاقىرتتى. لىپ لىقسىعان جەڭىل جۇيرىگى ەسىك الدىنا كىدىردى. شوفەر بالا جۇگىرىپ شىعىپ كابينا ەسىگىن اشىپ، پروفەسسور-ەكەڭدى ىشكە وتكىزدى، ەسىگىن اقىرىن جاپتى. ماشينەنى اينالىپ ءوز ورنىنا تىزە بۇكتى، قوجاسىنىڭ سىلتەگەن جاعىنا جۇيتكىپ جونەلدى.
«يا، قۇدايا، كورسەتكەنىڭە شۇكىر»، — دەدى ىشتەي كۇبىرلەپ ساقالدى ءدىندار، — ۇلكەن كىسىنىڭ شاراپاتى ءتيىپ، سوناۋ مەككە-مەدينە جاقتاعى ەشكىمگە بەلگىسىز ءبىر جاپىراق كىشكەنتاي ەلدىڭ قارجىلاي كومەگىمەن نۇر-استانا مەشىتى سالىندى، ىشىنە كىرگەن دە ارماندا، كىرمەگەن دە ارماندا، سايىن ساحارانىڭ بەتىمەن جۇزگەن جەلكەندى اپپاق كەمەگە ۇقساپ كوز تارتادى، ءيسى مۇسىلماننىڭ توبەسى بيىكتەيتىن عاجايىپ عيمارات. اسىرەسە بەس مىڭعا جۋىق نامازعا جينالعان جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ قۇلقۋاللانى ەكى-ۇش مارتە قايىرعاندا بويىنان ارام تەر شىعىپ، جەڭىلدەپ قالادى، قولتىعىنا عايىپتان قانات بىتكەندەي بولادى. جۇما نامازىن قازا قىلمايدى.
9
پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇگىن وزگەشە دۇرلىگىپ كەتىپتى. كەزەكشى دارىگەر حالاتىنىڭ ءوڭىرى اشىلىپ، ەتەگى قۇس قاناتىنشا جايىلىپ سابىلىسى قاۋىرت، مەدبيكەلەر اياعىنىڭ ۇشىمەن باسادى، تازالىق ساقشىلارى ءمارمار ەدەندى ەرتەڭگىسىمەن بەرى ەكى-ۇش مارتە جالتىراتىپ ءسۇرتىپ شىققان. اۋىزدارىن اشسا: «كەلە جاتىر!.. ءبارىمىزدى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن كورىنەدى!..» اسىرەسە اۋرۋحانا باس دارىگەرى بايپاتشايەۆ ەسىك پەن تور الدىن جول قىلدى، تەگى شىدامى تاۋسىلعان سوڭ تومەنگە ءتۇسىپ ۇلكەن باستىقتى ەسىك الدىنان كۇتتى. «ەڭ ادەمى، كورىكتى مەدبيكەنى قاسىما ىلەستىرىپ، گۇل ۇستاتىپ قارسى السام قايتەدى» دەپ ءبىر وقتالدى. قۇشاعىن تولتىرىپ گۇل شوعىن الىپ شىققان ورىنباسارى — دارىگەر كەلىنشەكتىڭ كەۋدە شۇقىرىنىڭ كوز قۇلاعانداي ويىعىن كورىپ: «ومىراۋىڭدى جاپساڭشى!» — دەدى. ايتىپ اۋىز جاپقانشا بولعان جوق، قارا مويىل «مەرسەدەس» ەسىك الدىنا تۇمسىق تىرەي كىدىردى. ۇمتىلىپ جەتىپ-ماشينە ەسىگىن يا ءوزى اشقانى، يا ىشىندەگى باستىقتىڭ اشقانى-ەسىندە جوق، دەگبىرى قالماي قولىن ۇسىندى، سالەمدەسىپ باسىن ەكشەدى، ورىنباسار كەلىنشەك مارتەبەلى كىسىنى گۇل شوعىنا كومدى. ءتۇسى سۋىق باستىقتىڭ جۋان داۋسى گۇر ەتىپ: «و-و-و!» — دەدى. كەلىنشەكتىڭ كوز سۇرىنگەندەي كەۋدە ويىعىنا قاراپ تۇردى-تۇردى — داعى ءجۇزى جىلىدى، بۇرىلىپ ىشكە اتتادى.
باس دارىگەردىڭ بولمەسىنە ەنىپ سىرت كيىمىن شەشتى، اينا الدىنا تاقاپ سۇيىق شاشىن تارادى، اينالىپ باس دارىگەرگە بۇرىلدى. «باستاڭىز، جوق پالەنى ءتوندىرىپ ۇزاققا سوزباڭىز!.. پرەزيدەنتتىڭ باقىلاۋىندا تۇرعان تۇلعا بولعان سوڭ ساۋشىلىعىن ساراپتاپ انىقتايتىن مارتەبەلى القاعا قاتىسقالى كەلدىم!..»
قوس الاقانىن بىر-بىرىنە ۇيكەپ، پىشاقشا جانىدى. باس دارىگەر ۇلكەن باستىقتى باستاپ جورعالاي باسىپ سىزىپ جونەلدى. «مۇندا ءجۇرىڭىز!» — دەدى. تومەنگى قاباتقا ءتۇسىپ، قارسى بەتتەگى ەمەن ەسىكتى اشىپ كىرىپ كەلگەندە-كوركەم پەردە تۇتقان كەڭ زال، ەمەن ۇستەل، بىلعارى تىستى ورىندىق، گۇل سالعان اسەم قۇمىرا، ۇستەلدەگى ۇشتالعان قالام، اق قاعاز، بەينە، جاس قالىڭدىق وتاۋىنداي كوز جاۋىن العانى. اق حالاتتى اۋلەتى دۇرك كوتەرىلىپ باس يزەسىپ سالەمدەستى، ورىن-ورىنعا لىپ جايعاستى.
شىبىن ىزىڭى ەستىلەردەي تىنىشتىق ورنادى. بايپاتشايەۆ ءبىر بەت قاعازدى الىپ بەتىنە تاقاپ، ناۋقاستىڭ جاي-كۇيىن، ەم-دومىن سۋدىراتىپ وقىپ شىقتى. ۇستاز الدىندا تاقپاق ايتقان شاكىرتكە ۇقسادى. پرەزيدەنتتىك ءىس باسقارماسىنىڭ باستىعى ءامىرشى دوساي ۇلى قارىنداشىن ۇستەلگە تىقىلداتتى، قوزعالاقتاپ، قويۋ ۇنمەن ءسوز ساباقتادى.
— مىنا مەموراندۋمنان ەشتەمە تۇسىنبەدىم، — دەدى اسا ىزعارلى ناقىشپەن، — «جاقسى» دەيسىز، جاقسى بولسا-سارى جامباس بولىپ نەگە جاتىر؟ «قۇبىلمالى» دەيسىز، نەگە قۇبىلتپاي-قالىپقا تۇسىرمەيسىز؟ بايانداماڭدا ءبىر سويلەم قالىپ قويعان سەكىلدى. «قولىمىزدان كەلمەي جاتىر» دەگەن سويلەم.
باس دارىگەردىڭ شىبىن جانى شىرقىراپ كەتتى.
— دۇنيەلىك قولدا بار ەم-دومدى قولدانىپ جاتىرمىز، اينىپ شىعا كەلەتىن جىن ۇرعانداي جۇرەك سوعىسى دەمەسەك، ساۋشىلىعى قالىپقا ءتۇسىپ قالدى، ءامىرشى دوساي ۇلى.
— بار پالە ەكولوگيادان، استانانىڭ سۋى اۋىر، تۇنباسىندا اۋىر مەتال كوپ، رادياسيا مولشەرى قالىپتاعىدان ارتىق،-دەدى قاقشاڭ ەتىپ تۇرەگەلگەن سومكەلى كارديولوگ اكادەميك سومكەسىن سارت اشىپ، — اعايىندار-اۋ، ءوستىپ ءارى تارت، بەرى تارتپەن ىرعاسىپ جۇرگەندە ەسىمى دۇنيەنى دۇڭكىلدەتكەن استروفيزيكتى تىراپاي اسىرىپ تىندىرامىز عوي، اقش-قا، حيۋستونداعى مايكل دە بەكي مىرزاعا، جۇرەك كلينيكاسىنا جونەلتۋىمىز كەرەك، بۇلىنگەن جۇرەك ىرعاعىن ءبىر تۇزەسە-سولار تۇزەيدى.
— ءارى تارت، بەرى تارتپەن جۇرگەن وزدەرىڭىز! ەش ءپاتۋاعا كەلمەيسىزدەر، ۇستىمىزدەن ارىز جازىپ، مازامىزدى الىپ ابدەن شارشاتتىڭىز، — دەپ باس دارىگەر سومكەلى اكادەميككە بارىسشا اتىلدى، قايتسە دە ازۋىن باسىپ قالماق.
— شىندىقتى ايتسا قورقاسىڭدار. ول م ارىز ەمەس، مالىمدەمە انشەيىن. مالىمدەمەنىڭ كوكەسىن كورسەتەيىن، — دەپ قالشىلداپ، دىرىلدەپ سومكەسىن اشىپ ىشىنەن اششى ىشەكتەي شۇبالعان قاعازدى سۋىرىپ جاتىر، — وسى ورتالىققا بار-جوعى ەكى ءجۇز ادام تىركەلگەن، ال اق حالات كيگەندەر مىڭنان اسادى. مىناۋ دەگەن شەتەل كلينيكاسىندا ءبىر اۋرۋعا ەكى دارىگەردەن كەلەدى، سەندەردە ءبىر ناۋقاسقا بەس دارىگەردەن. بۇل-بۇل ما؟ شەتەلدەن قىپ-قىزىل التىنعا ساتىپ الىپ كەلگەن، قان تامىرى ارقىلى جۇرەككە وپەراسيا جاسايتىن اسپاپتار نەگە قاڭتارىلىپ تۇر، ىستەتەتىن مامان جوق! بۇل — بۇل ما. حيرۋرگتەرىڭ باياعى زەمسكيي فەلدشەر دەڭگەيىندە قالعان... ءبىلىمى بارى-جوعى بەلگىسىز تەراپيەۆت شە؟
زارەنى ۇشىرىپ، تاس توبەدەن تالاي سۇمدىقتى ءتوندىرىپ سارناي بەرەر مە ەدى، مىنا تۇستا وتىرعان مىنەزى اۋىر، تۇسىنىكسىز مامان وسپان اتقىپ تۇردى ورنىنان.
— قانىمدى قارايتپا قاقباس، تۇسپالداپ تۇرعانىڭ مەن بە ەكەم! زەمسكيي ۆراچ بولسام دا اكادەميكتەن ارتىقپىن!
— اعاتايلار، قويىڭىزدار، — دەپ مىنا تۇستان اسەم شىر ەتتى، — ەمدەۋشى دارىگەر — ءوزىم، بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىما الامىن. ايتۋار ماعزۇم ۇلىنىڭ جۇرەگى قالىپقا كەلەدى ءالى. شەتەلگە جىبەرۋگە قارسىمىن. باياعى كلاسسيك جازۋشى اۋەزوۆتىڭ پوليپ ىسىگىن لەزدە سىلىپ-اق تاستايدى دەپ، شەتەلگە جىبەردىك، اياعى ولىگىن قارسى الدىق. كەشەگى مەملەكەت قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتى شەتەلگە جىبەردىك، اياعىندا ۋ بەردى مە، ءىش سۇزەگى ءوتتى مە، ءتىپتى مولاسىن دا تاپپاي قالدىق. قانىش ساتبايەۆ اعانى ماسكەۋگە كۋنسيەۆو اۋرۋحاناسىنا اسىعىس اپارىپ تىعاتىنداي الىپ بارا جاتقان اۋرۋى جوق ەدى، اسقازان راگى اسقىنىپ كەتكەن دەپ، ارتىنشا «الىپ كەتىڭدەر ولىگىن» دەپ حابار جىبەردى. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋارى شوقايدى، ايماۋىتوۆتى و عىپ، بۇ عىپ بەلگىسىز سەبەپپەن سۋ اياعى قۇردىمعا جىبەردى، شەتىنەن ءتىزىپ جەر جاستاندىردى ءسويتىپ. ايتۋاردى شەتەلگە جونەلتۋدىڭ قاجەتى جوق، جۇرەگىم جامانشىلىقتى سەزەدى!
شىرقىراپ سويلەگەن عاجايىپ سۇلۋ بويجەتكەنگە ءامىرشى دوساي ۇلى اربالىپ قالدى، قىمس ەتۋگە مۇرشاسى جوق. «جەر ۇستىندە وسىنشا كوركەم، نۇرلى ۇرعاشى بولادى ەكەن-اۋ، قالاي بايقاماي كەلگەم... كوزىمە قالاي كورسەتپەگەن؟..» دەپ اش وزەگىنە اشى ءدارى تۇسكەندەي تەبىرەنىپ، تەڭسەلىپ، قوس قولىمەن باسىن قۇمىراشا شەڭگەلدەي ۇستاپ شايقاپ-شايقاپ جىبەرگەنى.
— بەۋ دۇنيە-اي! مىنا بويجەتكەن بەكەر شىرىلداپ تۇرماعان شىعار.
— ءامىرشى دوساي ۇلى، اۋرۋدى شەتەلگە دە بەكي مىرزاعا جونەلتكەن ءلازىم، — دەيدى سومكەلى كارديولوگ.
— جىبەرۋگە بولمايدى، مەملەكەتتىڭ قىرۋار قارجىسىن جەلگە شاشىپ. ول كلينيكانىڭ تاۋلىك ەمى-ون مىڭ دوللار تۇرادى، تەسپەي سورادى.
— جىبەرۋ كەرەك، اقشا ارتىق پا، ازاماتتىڭ باسى ارتىق پا؟
— جىبەرۋگە قارسىمىن!
— كۇنى ەرتەڭ ۇشاققا سالىپ اقش-قا جونەلتكەن ءجون، شىعىندى مەملەكەت موينىنا الادى. ۇرىستا تۇرىس بولمايدى، مىرزالار، — دەيدى كارديولوگ.
— وسى ءبىزدى جىن يەكتەدى مە، الدە اللانىڭ پارمەنىن ۇمىتىپ ۇلگەردىڭدەر مە؟ — دەپ تۇكپىر جاقتان، تەرەڭ بۇرىشتان ساقالدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور كۇڭىرەنىپ تۇرەگەلگەن كەزدە، بىلايعى ىعاي ما سىعاي ماماندار ىشتەي تىكسىنىپ، ۇركىپ قالدى. بەينە جەر استىنان ساقالدى ساۋدىراعان ارۋاق ءتىرىلىپ شىعا كەلگەندەي سەزىلدى، قاتتى شوشىندى. «مىنا پالەنى كونسيليۋمگە شاقىرعان قاي جىندى؟» — دەگەندەي ءامىرشى باس دارىگەرگە وقتى كوزبەن زارلەنە قارادى. اتقاقتاپ سوققان جۇرەك تۇسىن الاقانىمەن سيپالادى، سورعالاعان ساماي تەرىن سۇرتۋگە مۇرشاسى بولمادى.
— ءيا، مىرزالار، جاراتقان يەنى ەشكىم اۋىزعا الار ەمەس قوي. مەن بىلسەم: بۇل بەتپاق جاس كەزىندە كۇنانى مولشەردەن تىس كوپ جاساعان، جۇرەكتى ءزىل تارتقىزعان سول كۇنالارى. دارىمەن جازىلمايدى، بۇقارداعى كوكىلتاش مەدرەسەسىن تاۋىسقان قاري كىسىگە وقىتىپ، بويىن بوساتىپ ەڭسەسىن كوتەرگەن سوڭ مەككەگە كىشى قاجىلىققا جىبەرىپ العانىمىز ءجون. ءبىر تۇزەلسە-كۇنادان ارىلىپ بارىپ تۇزەلەدى.
جۇرت تىم-تىرىس ءموليىستى، ساقالدىنىڭ ءسوزى توبەدەن تاس تۇسكەندەي ەسەڭگىرەتتى. «بۇل نە سوندا؟» مارتەبەلى بىلگىش مامان باس قوسقان عىلىمي كونسيليۋم بە، الدە ءار جەردەن باس قۇراعان وڭكەي شاريگى اۋىسقان، قالىبىن جوعالتقان، ءقياليدىڭ، اپەرباقان اپەندىنىڭ جيىنى ما؟ قىرىق رۋ قايداعى-جايداعىنى جيناعان باس دارىگەردىڭ باسىنداعى بەس گرامم ميى ازايعان! امال جوق كونەسىڭ!.. كونگەن سوڭ ءار تاراپقا موڭىرەپ سويلەيسىڭ!».. وسىنى ويلاپ ءابى-تابى كۇيگە تۇسكەن، پارت بولىپ قىزارعان مارتەبەلى لاۋازىمدى باستىق ءامىرشى دوساي ۇلى ورنىنان تۇرەگەلىپ كەتتى.
«وڭاشا ايتاتىن شارۋام بار ەدى، بىلاي شىعىڭىزشى»، — دەپ اسەم بويجەتكەندى ساۋساعىمەن ءىلىپ سىرتقا شىعارىپ اكەتتى.
بىلايعى وتىرعاندار اڭ-تاڭ. ءىس باسقارماسى باستىعىنىڭ كورەر كوزگە وسىناۋ ەرسىلەۋ قىلىعى مىڭداعان جىلدار سۇيەككە سىڭگەن قازاقى كىسىلىك سالتقا جاتقىزايىن دەسە-وعان كەلمەيدى؛ بۇرىنعى سال، سەرىلەر بولسا عوي-كوڭىل قۇرتىن قوزدىرعان ۇرعاشىنى جۇرت كوزىنشە جەكە دارا ءبولىپ اكەتپەيتىن. ءىشىن تەسىپ بارا جاتقان ءسوزى بولسا، اۋەلى بىلايعى اقساقال، قاراساقالدان پۇرسات سۇراپ بارىپ وڭاشالاپ سىر بولىسەتىن. ەۋروپالىق ادەت-عۇرىپتا عوي ەڭ اۋەلى قىزمەت بابىنىڭ، لاۋازىم پورتفەلىنىڭ مۇددەسى كوزدەلەدى، كوڭىل قۇرتى، كوز سۇعى كەلەسى كەزەككە ىعىسادى. مىنا ءامىرشىنىڭ قىلىعى يا قازاقى ەمەس، يا باتىستىق ەۋروپاشا ەمەس، بىلىققان بىردەمە بولىپ شىقتى.
كونسيليۋمعا ادەيى كەلگەن شەتەلدىك عالىم ناۋقاستىڭ شۇباتىلعان جۇرەك جازباسىن جەلپىلدەتىپ، ءتىلىن شايناعان سيىر سەكىلدەنىپ ءار نارسەنىڭ باسىن شالدى. «پاسيەنتتىڭ جۇرەگى ءداستۇرلى سول جاققا ەمەس، وڭ جاعىنا ون گرادۋستاي قيسايا بىتكەن، كۇرە تامىرى وزگەشە، ەندەشە جۇرەك قالىپتى تابيعي جونىمەن جاتپاسا، قان تامىرى سوزىلىپ كەتسە-ول دەيمىسىڭدەر!.. اۋرۋ پاتالوگياسىن مۇلدە باسقا پوليۋستەن ىزدەگەن ءجون»... — دەپ توگىلدىرگەندە بار عوي توردەگى تۇنەرىڭكى بايپاتشايەۆتىڭ تاڭقالعانى سونشا-اۋزىن اشىپ اڭىرايىپ وتىرىپ قالدى. بەينە اياعىنىڭ استىنداعى جەر توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي. اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ، قوس قولىن ەربەڭدەتىپ كەلەسى سومكەلى كارديولوگ پروفەسسورعا ءسوز كەزەگىن بەردى. ءتىلىن شايناپ اعىلشىنشا سايراعان شەتەلدىككە: «سابىر ساقتاڭىز!.. پاسكە كىدىرىڭىز!..» — دەدى. «مەن ايتسام: پاسيەنتتىڭ جۇرەك سوعىسى، ويدا جوقتا اتقاقتاپ شاپشىپ شىعا كەلۋى، السىرەۋى كوسموس ىرعاعىنان»، — دەپ قىزبالادى سومكەلى كارديولوگ جىنى ۇستاعانداي قالشىلداپ، — مىنا جازباعا قاراڭىزدار!.. كۇن شارپۋى كۇشەيگەن كەزدە-پاسيەنتتىڭ جۇرەك سوعىسى جيىلەيدى، جۇلدىز بىتكەن اۋىسىپ، جەتىقاراقشى شالقايعان مەزەتتە — پاسيەنت شالاجانسار كەپكە تۇسەدى، سالىستىرىپ ءۇڭىلىپ كورىڭدەرشى!»
— سوندا قالاي، جۇلدىزدار مەن پاسيەنت جۇرەگىنىڭ ىرعاعىندا بايلانىس بار دەپ ويلايسىز با، پروفەسسور مىرزا؟
— ودان وزگە سەبەپ تاپپادىم. استروفيزيكتىڭ جۇرەك قالىبىنىڭ بۇزىلۋى-ىشكەن سۋ، جەگەن استان، رادياسيادان دەگەنى انشەيىن ءسوز. ساقالدى ەكولوگ ءدىنداردىڭ كۇنانى كوپ جاساعاننان دەگەنى انشەيىن ايدالاعا موڭىرەۋ. اعايىندار-اۋ، زايىرلى عىلىمي دايەك پەن دالەلگە جۇگىنەلىك، مىنە ءقازىر دۇنيە توڭكەرىلگەندەي مەديسينادا وراسان زور عىلىمي جاڭالىق اشىلعالى تۇر!.
انا تۇستان ساقالدى ءدىندار شاپشىپ شىعا كەلەدى.
— كوكتەن ءتۇستىڭ بە، كوكەشىم! ساقالىمدى سىيلاماي، شەتەلدىك ميلاۋمەن قوساقتاپ جامانداپ تۇرعانىڭا ءجون بولسىن!. مىنا جازبا، سىزبا، نوباي-نۇسقا دالەل ەمەي نەمەنە! — دەپ قالىڭ پورتفەلىن قاربىزشا جارىپ ىشىنەن قاعازىن سۋىرىپ ۇستەل ۇستىنە شاشىپ جىبەردى، سىزبا، جازبالار ءنان ۇستەلدى كومدى، — جەردەگى ماسەلەنى تۇزەي الماي ءجۇرىپ، بارشا دايەك پەن دالەلدى بۇلتتىڭ ارعى جاعىنا سىلتەپ قۇتىلىپ كەتپەكسىڭدەر!.. مەملەكەتتىڭ اقشاسىن تەككە جەپ سەمىرىپ جۇرسىڭدەر!
وسى مەزەت سومكەلى كارديولوگ شارت كەتىپ ساقالدى ەكولوگ ءدىندارعا: «ءا، سەنى مە!» دەپ، ويپىرمايدىڭ شاپشاڭى-اي، جولبارىسشا اتىلىپ ءداپ قاسىنا، ساقالىنا قولى كوستەڭدەپ جەتىپ-اق قالعانى. «زيالى قاۋىم، بىلگىش عالىمدار ەكى سوزگە كەلمەي اياق استىنان ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، توبەلەسىپ جاتسا — بەتكە شىركەۋ ماسقارا وسى ەمەس پە! الگى ءامىرشى دوساي ۇلى قىز كورسە-قۇبىلا وزگەرەتىن تەكە مىنەز ماردىمسىز-اۋ، ءوزىمدى قاراداي وتقا تاستاپ جەر جۇتقانداي قايدا جوعالدى «، دەپ ىشتەي كىجىنە-كىجىنە باس دارىگەر:
— قويىندار، اعاتايلار! — دەپ ەكى عالىمدى اجىراتۋعا ۇمتىلدى.
— بارشا كۇنا مەن كەمشىلىكتى كوسموسقا سىلتەپ قۇتىلىپ كەتپەكسىڭدەر، جۋرنال بەتىن بەرمەي جۇلدىز-جورامال دەگەندى شىعارىپ جۇرگەن وڭشەڭ شايتاننىڭ ساپالاعى، — دەپ ساقالدى ەكولوگ ءدىندار قالش-قالش دىرىلدەيدى.
— عىلىمنىڭ جەتى اتاسىن ەكولوگياعا تىرەپ تىرشىلىكتى قۇردىمعا كەتىرىپ جۇرگەن وڭشەڭ وتىرىكشى! — دەپ سومكەلى كارديولوگ پروفەسسور ايىلىن جيار ەمەس. ءمۇيىزى قاعىلعانشا سۇزىسەتىن كوكتەمگى بۇقا سەكىلدى، جانارى اتىسىپ قانتالاپ كەتىپتى.
— اعاتايلار، سابىر ساقتاڭىزدار! ءاي، ءالىپبي اۆتورى وسپان، نەعىپ ءموليىپ وتىرسىڭ؟ قىزىل الا قان بولماي تۇرعاندا اجىرات مىنالاردى!
وسى مەزەت ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلىپ، ىشكە قىرىنداي جىلجىپ، اسەم دارىگەر ەندى. جىلاعان با، ورامالىمەن بەتىن، كوزىن كولەگەيلەپ الىپتى. تومەن قاراپ تۇقشىڭداپ كەپ شەتكى ورىندىققا تىزە بۇكتى. جارتىلاي اشىلعان حالاتىنىڭ ءوڭىرىن جىلدام جاۋىپ ۇلگەردى. سوڭىن الا قارا كوزىلدىرىك كيگەن تاياق جۇتقانداي سىرەسكەن ءامىرشى دوساي ۇلى كەلىپ كىردى. الگىدە، وسى بولمەدەن شىعار كەزدە كوزىلدىرىكسىز ەدى. جاعالاسۋعا شاق قالعان ساقالدى مەن سومكەلى ۇستەرىنە اسىعىس ەنگەن لاۋازىمدى شەنەۋنىكتى كورىپ تىكسىنىپ قالدى. جەلى تولعان قاپشىق كەۋدەلەر پىش باسىلدى. باس دارىگەر كومەيىندەگى ءسوزىن جۇتىپ جۇدىرىعىن اۋزىنا كەپتەپ جوتكىرىنىپ الدى. اينەكتىڭ ارعى جاعىنان نوسەر گۇرىلدەدى. جۇرت اڭتارىلىپ تەرەزەگە بۇرىلدى. الگىدە عانا اسپان مولدىرەگەن اشىق ەدى، ءقارادۇرسىن سابالاق بۇلتتىڭ قايدان ءۇيىرىلىپ تونە قالعانى بەلگىسىز. ۇنسىزدىكتى ءامىرشىنىڭ ماي جاققانداي جۇمساق قوماقتى ءۇنى بۇزدى.
— مىرزالار مەن حانىمدار، ايگىلى استروفيزيكتى ەمدەۋگە شەتەلگە جونەلتەمىز بە، الدە وسىندا قالدىرامىز با؟ اشىعىن ايتىڭدار. قارجىعا تىرەلگەن ماسەلەنى ءوز موينىما الامىن. ايتۋار ماعزۇم ۇلى قازاقستاندا ەكەۋ ەمەس، جالعىز، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان ءلازىم.
سىرتتاگى نوسەر سابالاپ قويا بەردى، قاتتىلىعى سونشا-تەرەزە اينەگىنەن سۇق ساۋساقتاي سۋ قۇلاپ اقتى.
— داۋىسقا سالامىز با، قايتەمىز؟ — دەدى باس دارىگەر ورنىنان قوپاڭداي قوزعالاقتاپ.
— ەندەشە شەتەلگە جىبەرەيىك دەگەن كىسىلەر قول كوتەرسىن، — دەدى ءامىرشى دوساي ۇلى.
ۇلكەن بولمەنىڭ ءار تۇسىنان شوشايعان قولدى ساناي باستاعانى سول، قاپەلىمدە كوز الدى تۇماندانعانداي بولىپ، ءمۇدىرىپ قالدى. جانارى تەراپيەۆت بويجەتكەننىڭ جانارىمەن ويدا جوقتا ۇستاسىپ، ەرىكسىز تۇسالدى. و-و-و! قىز جانارىندا نە جوق دەيسىز... اشىنۋ، ۇرەي، ءوتىنىش، جالىنىش، سۇيىسپەندىك ساعىنىش... ءبارى-بارى الماسا كەلىپ جان الەمىنەن الاي-تۇلەي بۋىرقانىپ سىرتقا شىعار دۇلەي مىنەزگە اينالعان كەزدە-قۇدىرەتتەي كۇشكە اينالىپ، الگى جانار، تۇنجىراعاننان تۇنجىراپ، كەۋدەسىنە مىلتىق ۇڭعىسىن تىرەگەندەي شىبىن جانىن شىرقىراتىپ تۇرىپ الدى. كوزمىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ قالسا-بۇل كوكەڭنىڭ گۇرس قۇلارى انىق ەدى. الماعايىپ مەزەت كوپكە سوزىلمادى. ءبىرازداسىن بارىپ ەسىن جيعان ءامىرشىنىڭ كومەكەيى بۇلكىلدەدى.
— وسىندا، وزىمىزدە ەمدەيمىز، — دەدى اقىرىن عانا، سۇلق ۇنمەن. ءىشى بوساعان قاپ سەكىلدەندى. — بايپاتشايەۆ مىرزا، پىكىر ساباقتاعان كىسىلەردىڭ ءبىر ءسوزىن قالدىرماي حاتتاما تۇسىرەسىز. ءماتىندى كومپيۋتەرگە تەرىپ، قاتەسىز ەتىپ، ءمور باسىپ، قول قويىپ، كۇنى ەرتەڭ قولىما تيگىزەسىز! جوعارىعا ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن، ءوزىم موينىما الامىن.
جينالىس بىتتىگە ساناپ، جان-جاعىنا بايىپپەن قاراپ، ورىندىق ارقاسىنا ىلگەن كوستيۋمىن الىپ، جەڭىن قايىرا سۇعىندى. ەسىككە بەتتەدى. تابالدىرىق تۇبىنە جەتە بەرىپ، قالت كىدىرىپ، تەرەڭ تۇكپىردە تۇقشيىپ وتىرعان بويجەتكەنگە بۇرىلىپ قارادى. قىز جانارىن ۇستاي المادى. سوڭىنا ىلەسە شىعىپ، كەۋ-كەۋلەپ، «ال، حوش» دەپ ىعىسقان اق حالاتتىلار اۋلەتىنەن سىتىلىپ، ەسىك الدىنا شىقتى. سىزىپ كەلىپ كىدىرە قالعان جەڭىل جۇيرىگىنە وتىردى. دىبىسسىز جونەلە بەردى.
وسى مەزەت. اسپان استى قاق ايرىلعانداي بولىپ كۇن كۇركىرەدى. الىپ قالا سابالاعان نوسەر استىندا توڭعان بالاشا بۇرىسەدى. كوپتەن بەرگى قاپقىسى كەپ ارس-گۇرس ەتكەن جويقىن نوسەردىڭ سىقپىتى بوتەن. كوشە بويى قىزىل قارعىن. اۋرۋحانا بولمەسىندە، اق توسەك ۇستىندە ارىستاي بولىپ جالعىز جاتقان ايتۋاردىڭ جۇرەگى جامانشىلىق سەزدى مە: ابلىعا دۇرلىگىپ، ءلۇپ-لۇپ ەتىپ، تورعا قامالعان جولبارىسقا ۇقساپ جۇلقىنا سوققانى.
10
بۇل دۇنيە نە بولىپ بارادى! بۇلىنگەن ءوزىمىز بە، الدە بۇلىنۋگە بەت العان جارىق جالعان با؟ باس ءجىبىن بوساتىپ، كولىگىن بىلاي شىعارىپ ىزعىتا ايداپ جىبەرىپ، قىر باسىنان ىلديعا دومالاتقان بوس اربا سەكىلدىمىز. پاسكە كىدىرىپ، الدى-ارتىمىزعا قاراۋعا، بايىزداۋعا مۇرشا قايدا!.. ەندى بولماسا الىمجەتتى بىرەۋ كوك جەلكەدەن قوندىرارداي، ىلديتومەن قۇلدىراعاننان قۇلدىراپ، بىرەۋ دوڭگەلەگىنەن، بىرەۋ كۇپشەگىنەن، كەلەسى ۇستىندەگى جۇگىنەن ايرىلىپ ساي تابانىنا ءبىر-اق ۇرادى، كۇل پارشاسى شىعىپ شاشىلىپ تىنادى. ءوستىپ: «جۇمىس كوپ، جۇمىس كوپ... ەش قول تيمەيدى!» — دەپ ءجۇرىپ كۇندەردىڭ كۇنى وسى جۇرگەن بارشامىز تىراپاي اساتىن شىعارمىز.
ايتۋاردىڭ ويى ءبولىندى، ەسىك اشىلىپ، پالاتاعا سۇمەتىلىپ كولەڭكە كىرىپ كەلە جاتتى. كەيىپكەرىمىز تىكسىنىپ قالدى. الگى كولەڭكە جوتكىرىندى، قارلىعىڭقى ءۇنى قۇلاق قاجادى.
— ارباڭ امان با-ەي؟
— قيراعانىن قۇراستىرىپ بەرەيىن دەپ پە ەڭ؟
داۋسىنان تانىدى، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن مەكتەپتە بىرگە وقىعان قۇربىسى، ادەبيەتتى سۇيەتىن، اقىن بولامىن دەپ ولەڭ ءسوزدىڭ ىرعاعىنا تەرەكتى، قىزدى ۇيقاستىرىپ، ۇلكەن قالادا گازەت-جۋرنال رەداكتورلارىمەن باسى پىسپەي، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ ءجۇر دەپ ەستىگەن. بۇل بولسا و باستان ماتەماتيكاعا جۇيرىك ەدى، فيزيكا، استرونوميا عىلىمىنىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسىپ، قورعادى، جاڭالىق اشتى. تۇبىندە اسپان تورىندەگى قارا قۇردىم ءبىزدىڭ گالاكتيكاعا تاقاپ كەلەدى دەگەن تۇجىرىمى، دايەكتەمە تەڭدەۋى اعىلشىن تىلىندە كىتاپ بوپ شىعىپ؛ تاقاۋدا نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلدى. استانادا قارقاراداي عىپ استروفيزيكا ينستيتۋتىن اشتى. جاڭا بايقادى، ۇستىنە كىرگەن سىنىپتاس دوسىنىڭ كوز جيەگىنە ءاجىم ءتۇسىپتى. جالما-جان قالتاسىنان قاعاز سۋىردى، ونىسى جۇقا كىتاپشا بولىپ شىقتى. تىسىنا جامىراتىپ جۇلدىز سالىپتى.
— مىناۋ جىر كىتابىم، وزىڭە سىيلاعالى اكەلدىم، — دەپ زاماتىندا قول قويىپ بەردى. ايتۋار قول باسىنداي كىتاپشانى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراپ شىقتى، العىسىن ايتتى. «قۋانىشتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى، تاسىعان شابىتىڭ قۇتتى بولسىن»، — دەدى. اقىن دوسى قوڭىر ۇنمەن اڭگىمە باستادى.
— بۇل كىتاپشانى استىڭا مىنگىزگەن اتقا بالاپ اكەلدىم، مىنگىزگەنىم، سارىارقانىڭ توسىندە سايران سالسىن دەگەنىم! الماتىدا اتىمدى شىعارا الاتىن ەمەسپىن. قيقىمداي حالتۋرششيك قاماپ، توناپ، جەپ قوياتىن سەكىلدى. جازعانىمدى سىناۋعا سىنشى جالدايدى، «قيالي، قيالي» دەپ جۇمىسقا المايدى. ءشۇۋ قاراقۇيرىق دەپ سالىپ ۇرىپ استاناعا كەلدىم سودان، ايلىعى ءتاۋىر قىزمەت تاۋىپ بەر، پاتەر الۋعا كومەكتەس. ايەلىم: «وسى جەردەن كوشپەيمىن»، — دەپ جەر تەپكىلەپ، الماتىنىڭ باتىس بەتىندەگى شاڭىراق ىقشام اۋدانىنان قارعا ادىم شىعار ەمەس. «ەكى بولمەلى پاتەرگە قول ۇشىن بەرەمىن، بەستەگىڭدى كوتەر، كوش»، — دەپ ءبىزدىڭ ۇيدەگى قۇرداسىڭا حات جازىپ بەر، اتتىڭ باسىن ارقاعا بۇرايىن. وڭتۇستىك استانادا تۇرا بەرسەم پيانشىك بوپ، جىندىحاناعا ءتۇسىپ قۇريتىن سەكىلدىمىن، ەكى يىعىمدى جۇلىپ جەپ ءجۇرىپ».
«ۇلكەن قالاعا تىركەۋگە تۇرعىز... جالاقىسى ءتاۋىر قىزمەتكە كىرگىز... پاتەر الۋعا قول ۇشىندى بەر... ءويت...ءسويت...وتكىز... جەتكىز» دەگەن بۇيرىق رايلى ەتىستىك قۇلاعىن قاجىعالى سونشا-قاراداي جانىن قويارعا جەر تاپتىرماي جىبەردى. قان قىسىمى كوتەرىلدى مە، قۇلاق ءتۇبى شىڭىلدادى. توسەگىنە قۇلادى. شالقاسىنان جاتقان كۇيى جۇقالتاڭ كوكشىل كىتاپتى پاراقتادى. «ءبىر جۇلدىز بار-قۇردىمعا تارتادى، ءبىر جۇلدىز ءبار-زىل سالماعىن ارتادى...» «قويا قال، كوكەشىم! پالەندەي قۇشىرىپ تۇرعان پوەزيا ەمەس، ايتسە دە ساناسىنا جىلت ەتكىزىپ ەرەكشە ساۋلە سىزدى. «ءزىل سالماعىن ارتادى» دەگەن ورالىمدا مىسقالداي وي جاتقان سەكىلدى. دۇنيەلىك فيزيكادا نيۋتوننان، ەينشتەيننەن كەيىنگى ميلى عالىمدار «تارتىلىس كۇشىن ماگنيت ءورىسى سەكىلدى سالماقسىز سۋبستانسيا» دەپ كەلدى. تارتىلىس قانشالىق اۋلەتتى، زور بولعان سايىن جۇلدىزدىڭ تىعىزدىعى ارتادى، ال تىعىزدىق زاتتىڭ ۇلكەندى، كىشى فورماسىنا قاتىستى؛ اتومدار وزگەرمەيدى»، — دەپ توپشىلادى. قازاقتا جاماننىڭ ايتقانى كەلمەيدى، ساندىراعى كەلەدى دەگەن ءسوز بار. مىنا پوەزيا الەمىندە جۇلدىزىن جاندىرا الماي جۇرگەن ورتاشا اقىننىڭ ورتاقول ولەڭ جولى ۇلكەن جوتالى ويدىڭ باستاۋ بۇلاعى بولعالى ءتۇر-اي. نانباساڭىز: فورمۋلاعا جۇگىنىڭىز، تارتىلىس كۇشى تىعىزدىققا عانا اسەر ەتىپ قويمايدى، بەلگىلى مولشەرى سالماققا اينالادى. سول سالماقتى ەينشتەيننىڭ تۇراقتىلىق زاڭىنا، لياپۋنوۆتىڭ ورنىقتىلىق زاڭىنا بۇرىپ تەكسەرسە نەعىلادى. مىنەكەي، جۇلدىزدىڭ تارتىلىس كۇشى ارتا كەلە سالماعى دا اۋىرلاي تۇسپەكشى.
سۇلۋ قىزعا سۇعىن قاداۋشىلار كوبەيگەن سايىن بويجەتكەننىڭ ءباسى ارتادى، قۇنى ەسەلەيدى.
كىسىنىڭ جاقسى، ساۋلەلى شاراپاتى ارتقان سايىن ونىڭ ۋاقىتىن جەپ، مازالايتىن كىسىلەر ەسەلەپ كوبەيەدى.
ۇلى گالاكتيكاداعى چەرنايا دىرا-قارا قۇردىم الەمدەگى تەرىس اۋرانى جيناۋشى كۇش، جەر دۇنيەدەگى كىر، لاس، تەرىس نىسانداردى بويىنا سىڭىرە-سىڭىرە سالماعى سۇمدىق ارتادى. ءبىر زاماندا الگى سالماق زورايا-زورايا قىسىمى ەسەلەپ سۇراپىل ۇلى جارىلىسقا ۇلاسادى. تۇپتىڭ-تۇبىندە ۇلكەن جارىلىستى تۋعىزاتىن قىسىم اسەرى. بۇرىندارى بايقاماي، شارتىلىقتان شىقپاي جۇرگەنىنە قايران قالادى عوي! تارتىلىس پەن قىسىم قوسىلىپ سالماق قۇرايدى!
جالما-جان جاستىقتان باسىن جۇلىپ اپ، قالىڭ تىستى داپتەرىن اشىپ، جيەگىندە قىستىرۋلى قالامسابىن سۋىرىپ، سۋسىلداتىپ جازا باستادى. قۇلاعى تارس بىتەلىپ، وي ساناسى وزگەشە دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشىپ، ەپتەپ باسىپ ىشىنە ەنگەندەي حال كەشكەنى. كوگىلدىر الەم، شەكسىزدىك، ءبىرىن-بىرى كەرى تەپكەن، ءبىرىن-بىرى تارتىلىس كۇشىمەن سۇيرەي جەتەلەگەن مىڭ سان جۇلدىز ماڭداي الدىندا شىراق بوپ جانىپ جازمىشتىڭ جازۋىنا اينالىپ، قاسيەتتى كىتاپ سوزىندەي — جاڭاشا، وزگەشە كوزبەن وقيتىن وقىرمانىن كۇتەدى! وي-حو-وي، دۇنيە دەگەن! قۇدىرەتىڭە، ادام ساناسى شەتى-شەگىن يگەرىپ بولمايتىن سىر-سىمباتىڭا ءتانتىمىن عوي!
ءبىر جوبادا قۇلاعى اشىلىپ، ويىن ءبولىپ، ماڭايىنا قاراعان سىڭايلى ەدى. اقىن دوسى ءالى سامبىرلاپ سويلەيدى، قولىن سەرمەلەپ ولەڭ وقىپ وتىر ەكەن. ءسوزىنىڭ اياعى تىرشىلىك مۇڭى باياعى.
«وتكىز...جەتكىز...مەنەن قايتپاسا-اللادان قايتار... وسى جولىم قول ۇشىڭدى بەرمەدىڭ بار عوي — جىندىحاناعا تۇسەم، قاڭعىپ كەتەم! بالالارىمنىڭ، ايەلىمنىڭ وبالىنا ءوزىڭ قالاسىڭ. «قول ۇشىن بەرمەگەن كىساپىر مىنەزدى ايتۋار قىلىعى وز-وزىمە قول جۇمساۋعا ءماجبۇر ەتكەن» دەپ ۇرپاعىما حات جازىپ كەتەم. «ۋا، ارۋاق، ارقاسى بار اقىنىڭدى جەلەپ-جەبەيسىڭ بە، الدە كورىنگەننىڭ كوزتۇرتكىسى، تەلپەكبايى ەتىپ ەزىپ-جانشىپ جوق ەتىپ جىبەرەسىڭ بە؟!»
زارلاعان اششى داۋىس توسكە بالعا سوققانداي قۇلاق شەكەسىندە ىزىڭ-ىزىڭ ەتىپ تۇرىپ العانى. الگىدە عانا الدەبىر فورمۋلانىڭ، سالماق پەن تارتىلىس كۇشىنىڭ ارا قاتىناسى — ايتۋار ەففەكتىسى-اتىمەن باس قۇراپ، شيمايلانىپ شىعىپ كەلە جاتقان. مىنا قايداعى-جايداعى ارۋاقتى تەبىرەنتكەن سىنىپتاسىنىڭ سۋىق ءۇنى ويىن ونعا ءبولىپ، شىرما-شاتۋ تۇيىققا تىرەپ، ەسەبىنىڭ كۇل-پارشاسىن شىعاردى. سوقىر كىسىشە تۇرتىنەكتەپ پەندەشىلىك شەڭبەردەن شىعا الماي قالدى.
سىرتتان الدەكىمدەر ءۇيىلىپ كەلە قالعان سەكىلدى.
بۇ دۇنيەدەن ءبولىنىپ و دۇنيەگە، شارتتىلىققا، قيال الەمىنە كوشىپ ۇلگەرگەن دەرتتى كىسىنى قاۋمالاپ، و جەر، بۇل جەرىن شۇقىلاپ... ولشەپ.. سۇراپ...مازاسىن الدى، الدەنەگە كوز جەتكىزبەكشى مە، كىم بىلەدى. مىنا ايتۋار تۇك تۇسىنسە بۇيىرماسىن-اي! قاۋمالاپ كەلگەندەردىڭ ىشىندە باس دارىگەر بايپاتشايەۆ بار، داۋىسى جەر استىنان شىققانداي قۇمىعىپ، كۇڭگىرلەپ ەستىلەدى.
— مىنا جارقاناتشا جاربيىپ وتىرعان كىم-اي؟ پالاتاعا بوگدە كىسىنى كىرگىزبەڭدەر، كارانتين دەپ قانشا قاقسايمىن!
— بۇل مەنىڭ جانالعىش مۇڭكىر-ناڭكىر پەرىشتەم، — دەدى ايتۋار.
— نەگە جانالعىش بولام، جانسىزعا جان بەرەتىن اقىنمىن، — دەپ سىنىپتاس دوسى قوقىرايادى.
بايپاتشايەۆ كوستيۋمىنىڭ يىعى ءتۇسىپ، كويلەگىنىڭ جاعاسى كىرلەپ، ساقال-شاشى كىرپى بوپ ءوسىپ ولىمسىرەپ وتىرعان ۇسقىنسىزدى «اقىن» دەۋگە اۋزى بارمادى. «وسىنشا جۇدەگەنى نەسى» دەپ ويلادى. اپتادان بەرى اس ىشپەگەن بولار، كوزىنىڭ استى كولكىلدەپ ءىسىپ، جاعىنان بوزداعى شىعىپ كەتىپتى. باياعىنىڭ اقىندارى ەكى بەتىنەن نۇرى تامىپ، شىرايلانىپ، ۇرعاشىنىڭ كوز قۇرتىنا اينالىپ ءجۇرۋشى ەدى، 21-عاسىردىڭ اقىنى جۇدەگەننەن جۇدەپ تۇككە العىسىز، اسەرسىز بوپ قالادى دەپ تەگى ويلاماپتى.
— عۇلامانى تەزىرەك ەمدەپ جازىپ بەرىڭدەر. قىرۋار شارۋا كۇتىپ تۇر. مەنى قىزمەتكە قويسىن، ءۇيدىڭ وشىرتىنە جازدىرسىن، ايەلىمە، بالالارىما حات جازسىن... وي-و-و-وي! — دەپ شاقشا باسىن شاراداي ەتىپ شايقايدى-اي.
بايپاتشايەۆ قاراداي كۇيىپ كەتتى.
— ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟
— ە، دۇرىس. جىندىحانادان شىعىپ كەلدى دەپ پە ەڭ!
— دۇرىس بولسا-جونىڭە كوش، كوكەشىم. بۇل عالىم اعامىز جازىلىپ شىقسا، لوندونعا بارىپ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنە ءدارىس وقيدى. توكيو مۋنسيپالدىق كەڭەسىنە جەر شارىنىڭ بۇرىنعى دومالاق كۇيىنەن اۋىتقىپ، سوپاقشا قالىپقا ءتۇسىپ بارا جاتقانى تۋرالى سەمينار وتكىزەدى... كۇنشىعىس ەلىنە جول الماقشى... اۋىل اراسىنىڭ كاكىر-شۇكىرىمەن اينالىسا المايدى، ءول دە بار ماعان! سەن تۇگىلى بىزبەن تىزە ءتۇيىستىرىپ وتىرىپ شاي ىشۋگە ۋاقىت تاپپايدى.
— ە، اتاقتى بولسا اتاعى وزىنە، قىزعانبايمىن، قارسى كەلمەيمىن. وسىنداعى قالا اكىمىنە كىرىپ پاتەر الىپ بەرۋگە كىسىلىگى جەتەدى دەپ ويلايمىن.
— ويباي، بۇل كىسى ولسە دە باسىن كىشىرەيتىپ قالا اكىمىنىڭ الدىنا بارمايدى. پرەزيدەنتپەن، پرەمەر-مينيسترمەن جەكە سويلەسەدى. تەلەفون شالسا بولدى، مينيسترلەر كوستيۋمىن جۇرە كيىنىپ جۇگىرىپ جەتەدى. سەنىڭ كاكىر-شۇكىر شارۋاڭدى بىتىرەم دەپ التىن ۋاقىتىن زايا جىبەرىپ، تەككە سەندەلۋگە، شىرەنگەن شەنەۋنىكتىڭ الدىنا كىرۋگە زارەدەي مۇرشاسى جوق. قانەكەي، وسىمەن حوش ايتىسايىق، — دەپ باس دارىگەر جاربيىپ وتىرعان اقىندى تۇرعىزىپ الىپ، يتەرمەلەپ، ىسىرمالاپ سىرتقا شىعارىپ جىبەرەدى.
«قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە كۇڭگىرلەگەن... دۇبىرلەگەن... مازاسىز ىزىڭ نە بولدى ەكەن» دەپ ويلاعان توسەگىندە جاتقان ايتۋار. اسپاندى بۇلت تورلاپ العان با، الدە الىستان كۇن كۇركىرەدى مە. كوزىنىڭ ۇستىنە شاراينا توڭكەرىپ قويعانى نەسى ەكەن. مىناداي مازاسىز ءدۇبىرلى ورتادا قيىن ەسەپ شىعارامىن دەپ دامەلەنگەن وزىمدە ەس جوق! الگى شاراينادان قاسىنا تاقاعان دارىگەر، مەدبيكە، سوزىلعان قول، مايىسقان بىلەك ساعىم بوپ شالىنىپ قالادى. جاڭا بايقادى: شاراينا دەپ جورىعانى — تونە ۇڭىلگەن جاقسى كورەتىن بويجەتكەننىڭ جانارى ەكەن. ۇستىنەن ۇڭىلە قاراعان شاراداي كوزدەن ايىقپاس ۇلى ۋايىمدى كوردى. توڭكەرىلگەن شاراينا-كوزدەن ءمولدىر جاس ءمولت تامادى.
اسەمنىڭ ءۇنسىز بۇگىلىپ، ۇستىنە تونە ءتۇسىپ جىلاپ وتىرعانىن جاڭا سەزدى.
دابىرلاسىپ، سابىلىسقان وزگە دارىگەر، مەدبيكە ويدا جوقتا وسىناۋ وقىس سۋرەتتى كورىپ قاپەلىمدە اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلدى، ساپپا تيىلدى. شالقاسىنان سۇلاپ جاتقان ارىستاي ازامات... ەشتەمەگە ءمان بەرمەيدى، ويىن بولمەيدى، وزىمەن-وزى... ەمدەۋشى دارىگەر — اسەم بويجەتكەن جىگىت توسەگىنىڭ جيەگىنە تىزە بۇگىپ، دوعاشا ءيىلىپ، ناۋقاستىڭ بەتىنە تونە ءۇڭىلىپ... ءجۇزىن جۋعان ءمولدىر تامشى جىگىت بەتىنە تىرس-تىرس تامادى... وكسىگەندى، سولقىلداپ جىلاعاندى كۇندە كورەمىز عوي-ال مىناداي دىبىس شىعارماي ەگىلگەندى العاش كورۋى. بىلايعى جۇرت اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ بولمەدەن شىعىپ-شىعىپ جونەلدى. جىگىت پەن بويجەتكەن وڭاشا قالدى. ءبىراۋىق يشارامەن ۇعىسىپ، كوزبەن تىلدەستى.
قىز جانارى: نەگە ۇندەمەيسىڭ، ءپىرىم-اۋ!.. ءتاۋىرمىسىڭ، ءوزىڭدى-وزىڭ قالاي سەزىنەسىڭ؟ جالعىز اۋىز ءتىل قاتشى!
جىگىت جانارى: الگىدە تارتىلىس كۇشىنىڭ سالماعىن تاپقان سەكىلدى ەدىم، شۋلاپ ءجۇرىپ ويىمدى بەكەر بولدىڭدەر.
قىز جانارى: شەتەلگە جىبەرەمىز، ەمدەتەمىز، جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلامىز، قارجىسىن تاپتىم، دە بەكي كلينيكاسىمەن سويلەستىم دەپ ءامىرشى كۇندە تەلەفون شالادى وزىمە. شىبىن جانىم شىرقىراپ كەلىسىم بەرمەي جۇرگەنىم قاراداي جىنىنا تيەدى، ساعان دەگەن شەكسىز ىقىلاسىمدى ىشتەي سەزەدى.
جىگىت جانارى: بەت-جۇزىڭ سوپايىپ، ازىپ كەتىپسىڭ، ۋايىم ەتپە، پەرىشتەم!
قىز جانارى: تىرس ەتىپ ۇندەمەيسىڭ، سىر بەرمەيسىڭ، كۇن ۇزاققا توبەگە قاراپ جاتاسىڭ دا قوياسىڭ. ءسونىپ بارا جاتقان شىراعدان سەكىلدىسىڭ!
جىگىت جانارى: جىلاماشى، جاسىڭدى تيشى!
قىز جانارى: قالاي تيام، ءپىرىم، قۇدىرەتىم-اۋ! الدە شەتەلگە ەمدەتۋگە جىبەرگەنىمىز ءجون بە؟..كەسىپ-پىشىپ جۇرەگىڭنىڭ ءامىرىن ايتشى، قۇدىرەتىم!
جىگىت جانارى: ءتاۋىر بولىپ كەتەتىن سەكىلدىمىن.
قىز جانارى: ۇمىتىپ ۇلگەرىپپىن، قۇدىرەتىم، الگىدە ستوكگولمنەن جەدەلحات الىپتى حاتشىڭىز، تەلەفون شالدى: ايتۋار ماعزۇم ۇلى استروفيزيكا عىلىمىنا ەنگىزگەن فۋندامەنتالدى زەرتتەۋلەرى ءۇشىن سىيلىق مارەسىنىڭ ەكىنشى تۋرىنا ءوتتى، ساراپشىلار ءبىراۋىزدان داۋىس بەرىپ، ءۇشىنشى اينالىمعا جىبەرىپتى. قۇتتىقتايمىن، قۇدىرەتىم! بار بولشى تەك!
جىگىت جانارى: ءامىرشى ەسىمدى ءازازىل ازعىرۋشى شىعىپتى جولىمدى كەس-كەستەپ. تۇسىمدە كوردىم: قولىڭنان قاتىپ ۇستاپ قايىڭ توعايىنىڭ ىشىنە سۇيرەپ ءسىڭىپ بارا جاتىر. كوك شالعىننان اق بالتىرىڭ جارق-جۇرق ەتەدى. داۋىستاسام-ەستىمەيسىڭ!
قىز جانارى: اينىماۋعا انت ەتكەم. تىنىسىما، دەمىمە، دەنەمە اينالىپ ۇلگەردىڭ عوي. كارى اجەم ايتاتىن: قالقام، سەنىڭ باسىندا بوتەنگە كورىنبەي قورعالاپ ۇشىپ جۇرەتىن تورعايىڭ بار، ارۋ بوپ تۋدىڭ، ارۋ بوپ ولەسىڭ دەيتىن جارىقتىق.
جىگىت جانارى: ارۋ-كوپ ۇرعاشىدان ىلۋدە بىرەۋىنە قوناتىن كەپيەتى، قاسيەتى؛ سۇيىسپەندىك ق ۇلى، ماحاببات جولىنا باس تىگەتىن اينىماس جان. باسىڭدا كوزگە كورىنبەي شىر اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن تورعاي سونىڭ بەلگىسى، سۇيىكتىم.
قىز جانارى: جىلدام جازىلشى!
جىگىت جانارى: جاببار يەم جار بولسىن!
وسىلايشا جانارمەن تىلدەسۋدەن كەيىن اسەم كىسى سەنبەستەي بولىپ وزگەرىپ، كورەر كوزگە بۇرىنعىدان بەتەر سۇلۋلانىپ، قۇلپىرىپ كەتتى. كورگەن جۇرت ءجۇزىن بۇرىپ وتەدى، ءبىر اۋىز تىلدەسكەننىڭ ءوزىن بىلايعى ەركەك اتاۋلى جارتى كۇنگى ىرزىق، نەسىبەگە تەڭەيدى. «بۇگىن مەن اسەم دارىگەرمەن سويلەستىم، ءجۇزى جارقىراپ قولىن ۇسىنىپ سالەمدەستى»، — دەپ ماقتانىپ وتىراتىن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى كوبەيدى. تەگى اۋرۋى بىلىنەر-بىلىنبەستە-اق: «تەكسەرىلە شىعايىنشى، كورىنە سالايىنشى»، — دەپ كلينيكاعا ات باسىن بۇرۋشى جىگىت اياعى جيىلەدى. كەلە سالىپ اسەمدى ىزدەيدى. «ءدارى جازدىرىپ الماقشى ەدىم»، — دەيدى؛ «بۇگىن كونگرەسس حوللدا ۇلكەن كونسەرت، سوعان الدىڭعى قاتارعا ەكى بيلەت الا سالعان ەم»؛ «ەرتەڭ تۇگەنشە ءمينيستردىڭ تۋعان كۇنى، شاقىرىپ قويماي ءجۇر، اسەم قاراعىم مولدىرەپ قاسىمدا وتىرسا... كۇلسە-سول ءۇيدىڭ ءتورىن جارقىراتىپ جىبەرمەس دەيمىسىڭ».
اسەم كوكتەمگى قاۋىزى اشىلعان قىزعالداق-ەركەك بىتكەن بۇرىلىپ مويىن تامىرىن ءۇزىپ كوزبەن ءسۇيىپ وتەدى. قولىن سوزىپ ءۇزىپ الىپ يىسكەگىسى كەلەدى. كوز جاۋىن الىپ قۇلپىرعان سايىن كوز سۇعىن قاداپ سوڭىنا ءتۇسۋشى جىگىت كوبەيەدى. پالاتاعا، بولمەگە وسىلاي كۇلىمسىرەپ كىرىپ كەلگەندە بۇلت اراسىنان جارقىراپ كۇن شىققانداي سەزىلۋشى ەدى.
اقىرى شىلدەنىڭ ورتا شەنىندە بويجەتكەننىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، شەكەسى ءتۇسىپ، بارىپ-كەلىپ مۇرتتاي ۇشتى. اۋرۋحاناعا ءتۇستى. كلينيكاداعى قۇربى-قۇرداس، جورا-جولداس، ارىپتەستىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. جۇما نامازىن كۇڭىرەنتىپ Hۇp-استانا مەشىتىندە وقىپ، ىعىسقان جۇرتتى شىعارىپ سالىپ، كەڭ توردە، كىلەم ۇستىندە جارتىلاي كوزىن جۇمىپ، مالداس قۇرىپ وتىرعان ساقالدى ەكولوگ ءدىندار پروفەسسور «اسەم دارىگەر اۋىرىپ قالىپتى» دەگەن حاباردى ەستىگەن جوبادا جالعىز اۋىز ءسوز ايتتى.
— كوز تيگەن!
ىزدەنۋشى شاكىرتى كولەڭكەشە ىلەسىپ مىسىقتابان جىلجىپ كەلىپ، جانىنا تىزەرلەپ، ءپىرىنىڭ اۋزىنا قۇلاق سالعان ەدى.
— كوز تيگەندى كوزبەن عانا ەمدەيدى. دارى-دارمەك شيپا بوپ جارىتپايدى. نانباساڭدار، اپتانىڭ اياعىندا بارىپ كورىڭدەر، بويجەتكەننىڭ ءوڭى سارعىشتانا باستايدى، كوزىنىڭ استى كوگەرىپ ىسەدى، ارعى جاعى ءبىر-اق قادام...
مىنانى ەستىگەن شاكىرتى ەرىكسىز جاعاسىن ۇستاپ: «استافىراللا!» — دەپ قالدى. «جارىقتىق، ءبىر امالىن جاساي كورىڭىز!.. ەل، حالىق بولىپ الاقانىنا ۇستاپ ۇكىدەي ۇلپىلدەتكەن بويجەتكەندى ءوزىم دە ءبىر مارتە كورگەم، شىرايى تۇنىمەن كوز الدىما ەلەستەپ ۇيىقتاي الماي شىققام.. ءاي، ءوزى دە اسەم دەسە-اسەم عوي، قاراقاتتاي مولدىرەپ تۇر-اۋ، مولدىرەپ!.. تۇنىق بۇلاق سەكىلدى، سىمىرسەڭ ەش مەيىرىڭ قانبايدى». مىنا ءسوزدى ەستىگەن ساقالدى ەكولوگ «شاكىرتىن اياق استىنان جىن يەكتەدى مە» دەگەن كىسىشە-اجىرايىپ كەپ قارادى. «نە دەپ كوكىپ وتىرسىڭ، بەتپاعىم، شاپانىمدى، كۇنقاعارىمدى اكەل!.. ماشينەنى شاقىرت»، — دەدى الا كوزىمەن اتا قاراپ.
كوپ ۇزاماي ساقالدى ءدىندار ەكولوگ پروفەسسور بار ءتاۋىرىن ۇستىنە ءىلىپ، قولتىعىنا فرانسۋز ءاتىرىن سەۋىپ، باسىنا ماساتى قالپاعىن كيىپ، جىلجىپ جەتكەن جەڭىل ماشينەگە كەلىپ وتىردى. «پرەزيدەنتتىك ەمدەۋ ورتالىعىندا ىستەيتىن اسەم بويجەتكەنگە تارت، جىلدام»، — دەدى. ناقا ۇرىن تۇسكەلى بارا جاتقان، قايىن جۇرتىنا اسىققان كۇيەۋ جىگىتكە ۇقسادى وسى جولىم.
استانانىڭ اسپانى الاسارىپ كەتىپتى. اشەيىندە سالبىراپ، ەمىزىكتەپ شىعا كەلەتىن شۋدا بۇلتى ىزىم-عايىپ. الدە شاڭ، الدە بۋ، الدە تۇمان، دۇم-دۇنيەگە بوزامىق پەردە تۇتقانداي تاياق تاستام جەردەن ارعىسى كورىنبەيدى. جۇرگىزۋشىگە قاراپ بۇرق ەتكەنى.
— ءاي، سەن قايدا قاڭعىپ باراسىڭ؟
— اۋرۋحاناعا!
— اۋرۋحانادان وزگە جەرگە اتتاپ باسساڭ اداسىپ كەتەمىسىڭ! مىنا ادرەسكە تارت، — دەپ جۇرگىزۋشىگە تىلدەي قاعاز ۇستاتتى.
الگىدە، مەشىتتە دارىگەر بويجەتكەننىڭ سۋرەتىن ەلەستەتىپ، جايىن ويلاپ الاسۇرعان مەزەتتە شاكىرتى اسەمنىڭ ءۇيىنىڭ ادرەسىن سۇراستىرىپ تاۋىپ، جازىپ الىپ، ۇستازىنىڭ قولىنا ۇستاتقان. «ينتەركونتينەنتال» قوناق ءۇيىنىڭ وڭ بۇيىرىنە جاپسارلاس سالعان توعىز قاباتتىق اسەم عيماراتقا جەڭىل ماشينە جىلدام-اق جەتىپ كەلدى. ماشينەدەن ءتۇسىپ ءبىرىنشى قاباتتىڭ كەڭ فوەسىنە ەندى. الا كيىم كيگەن بوزبالا كولدەنەڭدەدى. «شىراعىم، وسى جەردەن پاتەر العان قارىنداسىما كىرىپ شىعامىن، ءاتى-جونىم مىناۋ، كۋالىگىم مىنەكەي»، — دەپ ءوز جايىن ءتۇسىندىردى. «ەسىكتىڭ كودىن تەرىپ، تەلەفون شالمايسىز با؟»..
«ۇلكەن كىسىگە شۇقىنىپ كود تەرىپ جاتۋ ىڭعايسىز، قاباتتىڭ ەسىگىن اشا سال ءوزىڭ، كەيىمەس!.. رەنجىمەس.» بوزبالا ليفتىگە شىعاتىن تەمىر ەسىككە ساقالدى ەكولوگتى وتكىزىپ جىبەردى. ءدىندار پروفەسسور مىسىقتابان جۇرىسپەن بەسىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، 32-پاتەردىڭ قوڭىراۋىن باستى. الدەن ۋاقىتتا ەمەن ەسىك سىرت اشىلىپ، ارعى جاعىنان اق ۇرپەك ورىس قىزى كورىندى. قاپەلىمدە بۇل كوكەڭ ساسىپ قالدى. ادرەستى قاتە كورسەتتى مە دەپ ويلادى.
— اسەمنىڭ وقىمىستى اعاسى بولام، كوڭىلىن سۇراپ شىعام، — دەدى ءتىلىن ورىسشاعا ازەر كەلتىرىپ.
— ونا بولەەت، نە موجەت ۆاس پرينيات!
— قابىلداۋدىڭ ەش قاجەتتىگى جوق. كوڭىلىن سۇرايمىن دا شىعامىن، — دەپ بار بىلگەن ورىسشاسىن بالدىرلاپ، قىزدىڭ كەۋدەسىنەن يتەرگەندەي بولىپ، ىشكە ەنىپ، اياق كيىمىن شەشىپ، باسىنداعى قالپاعىن شەشۋدى ۇمىتىپ، تورگى بولمەگە جىلجىپتى. جوعالعان اسىلىن ىزدەگەن جوقشىداي ماڭايىنا الاق-جۇلاق اڭتارىلىپ قارايدى. بويجەتكەن ىرگەدەگى اقشاڭقان توسەگىندە، اق جامىلعى استىندا، قول-اياعى، توڭكەرىلگەن كەسەدەي ءتوسى ايقىن شالىنىپ كوسىلىپ جاتقان. كوزىنىڭ استى كوگىستەنىپ، تاناۋى قىرلانىپ، سىلىنىپ قالىپتى.
العاشىندا جاتىن بولمەسىنە رۇحساتسىز ەنگەن، ەكپىندەگەن ەركەكتى بويجەتكەن ايتۋار بولار دەپ ويلاعان. ايتۋار عانا ءاي-شايعا قاراماي بولمەسىنە باسا-كوكتەپ كىرۋشى ەدى. بۇل رەنجىمەيتىن. ءباز-باياعى ادەتىنشە جانارىن جۇمىپ، يەگىن انتەك كوتەرىپ، ۇلبىرەگەن تاماعىن توستى. ايتۋار ءپىرى، سەرىسى مۇنىڭ جۇپ-جۇقا تاماعىنا تۇمسىعىن تىعىپ قۇنىعا يىسكەيتىن. بۇل جولى ويتپەدى. شيە ەرنىنەن، البىرىپ ورتەنىپ جاتقان جۇزىنەن شوپىلدەتىپ كەپ ءسۇيدى. كوزىن اشىپ العان بويجەتكەن جىلان كورگەندەي كەۋدەسىن كوتەرىپ القىن-جۇلقىن ىتىرىلىپ كەرى شەگىندى.
— كىمسىز؟ — دەدى.
— قانداي قانىپەزەردىڭ كوزى ءتيدى ساعان! الباستىلار، كۇناكارلار قويا ما كوز سۇعىن قاداماي. مەن عوي، قالقام! اسەمىم! عۇلاما ءدىندار اعاڭمىن. اللانىڭ اق جولىندامىن. اۋىرىپ جاتىپ قالدى دەگەندى ەستىگەن سوڭ، جانىم تىنباي، بايپاتشايەۆتان ادرەسىڭدى جازىپ الىپ، كورەيىن، جايىندى بىلەيىن دەپ جەتكەنىم ءقازىر! ءماريام سۇرەسىن جەتى مارتە وقىپ بويىڭدى ۇستاپ تۇرعان كوزدىڭ ۋىن قايتارامىن. كوزگە دارى-دارمەك شيپا بولمايدى. قۋ جانىمدى شۇبەرەككە تۇيسەم دە دارۋ ىزدەيمىن. اسەمىم، ادەمىم، اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلى، بويىڭدى تارتپا! نيەتىم ادال!
بۇدان باسقا دا كوپ ءسوزدى ايتىپ، قازاقى تىلگە تايپالعان شەشەن ەكەنىن وسى جولىم شىنداپ سەزدى... كاليماعا ءتىلىن كەلتىرىپ... قۋلقۋاللانى ءۇش مارتە قايتالاپ... ءجاننات تۇرعىنىنىڭ بال تاتىعان ءتاتتى لەبىزىن ەستىرتە كۇبىرلەپ... ارى-بەرىدەن قىزدىڭ قارسى الدىنا قوس تىزەرلەپ جۇگىنە كەتىپ، كوزىن جۇمىپ، الدەنەنى قويماي سۇڭقىلداعاندا-جارعا ارقاسىن سۇيەپ شانشىلىپ وتىرعان اسەمنىڭ بويى ءجىپسىدى. ساقالدى پروفەسسور ءبىر زاماتتا بارىپ-كەلىپ، بارىپ-كەلىپ: «تۇنشىعىپ بارام»، — دەپ كوستيۋمىن شەشتى. جۇرەلەگەن كۇيى كوزىن جارتىلاي جۇمىپ جاعاسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. جاتقا وقىپ توگىلدىرىپ قامار سۇرەسىنە تۇسكەندە: «تالىپ بارام، سۋسىن اكەل»، — دەپ قولىن ەربەڭدەتتى. اس ۇيدەگى قىزمەتشى ورىس قىزى كوربىلتە ماقاۋ، وزدىگىنەن سەزىپ، ءبىلۋ دەگەن جوق؛ توبەسىنەن دۇڭك ەتكىزىپ ايتساڭ عانا ىستەيدى ەكەن. اسەم توسەگىنەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، تالتىرەكتەي باسىپ اس ۇيگە شىقتى. ءىش كويلەكشەڭ، ومىراۋى اشىق-شاشىق، دىرىلدەي جىلجىپ اقىرىن سويلەگەن بويجەتكەننىڭ سۇرىن كورىپ، قىزمەتشى قىز وزىنشە جوبالادى. بولار ءىس بولىپ قالعان ەكەن دەپ ويلادى. مۇزداتقىشتان شيپالى سۋدى لىپ ءيىلىپ الىپ بەردى. ءۇي يەسىنىڭ ۋماجدالعان تۇرىنە، جۇزىنەن سۇمەكتەگەن تەرى تامشىسىنا كوزى تۇسكەن قىزمەتشى قىز: بولار ءىس بولىپ قاپتى، اياعىنا تۇرعىزسىن بەيباقتى، دەپ ىشتەي ءتاۋبالادى.
اسەم اياعىن ساناپ باسىپ، تورگى بولمەدە، شارتتا جۇگىنىپ، جانارىن جۇمىپ قۋللقۋاللاسىن قايتالاپ، نۋ ورمان ىشىنە ەنگەندەي قاسيەتتى سۇرەنىڭ ىرعاقتى ۇيقاسىنا سىڭە باتىپ...وزگە دۇنيەنى تارس ەستەن شىعارىپ... شاريعاتتىڭ تەكتى ىرعاعىنا جان دۇنيەسىمەن بالقىپ بارىپ-كەلىپ وتىرعان ءدىندار كىسىگە سوزعان بىلەگى دىرىلدەپ سۋسىن ۇسىندى.
ساقالدى ءدىندار ەكولوگ پروفەسسور ستاقاندى تىسىنە سوعىپ، شاشالىپ، سالقىن سۋدى وڭىرىنە توگىپ الدى. قاسيەتتى سۇرەنىڭ ىشىنە دەندەپ ەنگەن سايىن بۇ دۇنيەنىڭ سەزىم-تۇيسىگىنەن مۇلدە ادالانىپ، وزگە ولكەنىڭ شەتىنە شىققان جولاۋشىعا ۇقسادى. پەندەشىلىك سەزىم-تۇيسىكتەن ايرىلعانى سونشا-قارسى الدىندا نۇرى شالقىپ، قۇلىن مۇشەسى تۇگەل كورىنىپ، ءتوسىنىڭ كەسەسى توڭكەرىلىپ، اپپاق توق سانى جوتالانىپ، ءىش كويلەكشەڭ دىرىلدەپ تۇرعان ۇرعاشىعا ەش قوزبادى. ءناپسىسىن تيىپ، تۇيسىگىن ءوشىرىپ، عاكيل الەمنىڭ پەرىشتە حالىندە، موماقان كۇيدە ەسىگىن قاقتى.
«اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلى، كورىك-تاڭىر داۋلەتى، سول داۋلەتتىڭ يەسىنە قانىپەزەردىڭ كوز ۋىتى قادالدى، بويىن بوسات، شىرماۋدان شىعار!..» — دەپ بوزارىپ-سازارىپ تەبىرەندى.
«كوركەم بولىپ تۋىلعانى، جۇپار شاشىپ تۇرعانى، سىرتقى سۇرقاي دۇنيەگە نۇرىن ءشاشپاعى-بىر اللانىڭ پارمەنى، مومىننىڭ مىسقىلداي كىناسى جوق»، — دەپ شاتىناي شانشىلدى.
«جەرگە قاراپ توپىرلاپ جۇرگەن توپىراق پەندەلەرگە سۇلۋلىقتى سەزدىرە ءجۇرۋ-وسى قىزدىڭ قۇزىرىندا»، — دەپ تاۋسىلا سويلەپ ءتاۋبالادى-اي، تىزەرلەي جۇگىنىپ قاسيەتتى سوزدەردى ەرىن ۇشىمەن سىبىرلاپ سان قايتالادى. جانارىنىڭ شاراسى جاسقا تولدى.
«بۇ قىزدىڭ كوركەم بولىپ تۋىلماعى، نۇر شاشپاعى، بويىنان جۇپار اڭقىپ جۇرمەگى — ءبىر اللادان، اللانىڭ پارمەنى — حاقتىڭ جولى، حاق جولىنا كولدەنەڭدەپ كوز الارتۋشىلار — مىنافيحتەر، جولىنان اۋلاق كەت!.، بويىن بوسات، ۋا، پارۋاردىگار پەرىشتەلەر!..»-دەپ قولىن كوككە سىلكە لاقتىرىپ كۇڭىرەنگەن كەزدە بولمەنىڭ اسپالى شامى دىرىلدەدى. اسەمنىڭ كوزىنە سولاي كورىنىپ كەتكەنى. جاڭا اڭعاردى.
ساقالدى ءدىندار پروفەسسور ەل-سەل بولىپ تەرلەدى... جىلاپ وتىرعان جوق، و دۇنيەلىك حاقتىڭ كوز جاسى جانارىنان ەرىكسىز جۇلگەلەي اكتى. كورەر كوزگە دۇنيە دوڭگەلەنىپ، مىنا اياداي بولمە داليعان دالاعا ۇقساپ كەڭەيگەننەن كەڭەيىپ سۇلۋلانىپ كورىنگەنى.
جۇرەك باسىن توپ قىلىپ ۇستاپ تۇرعان الدەبىر ءزىل ءبىرسىن-بىرسىن بوساتا باستاعانىن سەزدى اسەم.
«جازىلىپ كەلەم»، — دەپ ىشتەي لۇپىلدەدى اسەم، شىنىمەن جارىقتىقتىڭ كۇڭىرەنە تەڭسەلىپ، تەبىرەنە وقىعان سۇرەسى قابىل بولدى. اللادان ساۋاپ سۇراعان ساقالدى جۇزىنەن سورعالاپ اققان اششى جاسى جۇرەگىمە جەتتى. شيپاگەرلىك باياندى جازعان وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «كوز» دەگەن تاراۋىندا وسىلاي تاپتىشتەلگەن. وقىپ شىققان. «ۇلكەن كىسىنىڭ الدىندا جىندى ادامشا ءىش كويلەكشەڭ ەبىل-دەبىلىم شىعىپ جارتىلاي جالاڭاش وتىرعانىما ءجون بولسىن!» — دەپ ويلادى اسەم.
ەندى عانا ەسىن جيعان اسەم بويجەتكەن كەۋدەسىندەگى توڭكەرىلگەن قوس ءمارمار كەسەنى قولىمەن كولەگەيلەپ، ءىش كويلەگىنىڭ تىزەگە جەتپەگەن جەرىن تومەنگە جەتكىزەم دەپ تارتقىلاي ءتۇسىپ، توسەك ىرگەسىنە شەگىندى. ۇياتتان ورتەندى. ۇيات قىزىلى ءجۇزىن شارپىپ، جانارىن جاس شىلادى. ماڭايىنا جالتاق-جالتاق الاقتاپ، الگىدە عانا شەشىپ تاستاعان اق جىبەك كويلەگىن ىزدەدى. وسى مەزەت قويانشىعى ۇستاعان كىسىدەي ساقالدى عۇلاما قالشىلداپ-دىرىلدەگەن كۇيى ءتورت تاعانداي ەڭبەكتەدى. اسەم قىزدى كيىنە سالىپ قاشىپ كەتەدى دەپ ويلادى ما، الدە باسقاداي ويى بار ما، كىم بىلەدى، ناقا ەس-تۇسىنەن ايرىلعان ادامشا اھىلاپ-ۇھىلەپ... جەتىپ كەپ... قىزدىڭ جالاڭاش باشپايىنان ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
اسەم قاراپ تۇرىپ قايران قالدى.
«ارىلدىڭ!.. جازىلدىڭ!.. ءازازىلدىڭ، ءمىنافيحتىڭ تۇلا بويىڭا جابىسقان كوزى بوساتتى، قالقام!.. نۇر بوپ شالقى! ..جۇپارىڭ اڭقىسىن!.. دۇنيەنىڭ كوركىنە اينالىپ كوركەيىپ جۇرە بەر!..»
وسىنى ايتىپ ەڭسەسىن جازىپ، سورعالاعان كوز جاسىن جەيدەسىنىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتىپ، ساقالدى ەكولوگ ءدىندار كىسى تىزەسىن باسىپ قالتىراپ تۇرەگەلدى. قوزعالعاندا بۋىنى سىتىر-سىتىر ەتتى. جەردە جاتقان كوستيۋمىن الىپ سۇعىنىپ ەدى، تەرىس كيىپتى. قايتا شەشىپ، ءوڭىن اينالدىرىپ اسىقپاي كيىندى. تۇيمەلەندى. شەتەلدىك قالپاعى توسەك استىنا دومالاپ كەتىپتى. ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ ونى-داعى تاۋىپ الدى، الاقانىمەن ۇرىپ شاڭىن قاعىپ، باسىنا ءىلدى. اۋىز ۇيگە بەتتەدى.
بەينە ىشكى وزەگىن سۋىرىپ تاستاعان ۇشقات اعاشى سەكىلدى. وسى ۇيگە كىرگەلى بەرگى جان الىپ، جان بەرگەن ارپالىس، الاپات حال، وت بوپ ورتەنىپ، سۋ بوپ سۋىعان مىنەز قالپى مومىندى مۇلدە شارشاتىپ السىرەتىپ سىلىكپەسىن شىعارىپتى. سىتىر-سىتىر، سىقىر-سىقىر ەتىپ سۇلەلەنىپ ەسىككە بەتتەدى. اسەم بويجەتكەن داۋىستاپ كىدىرتتى.
— جارىقتىق! — دەدى.
سەرپىلگەن بويجەتكەن جاڭا عانا قۇلىنداي تۋلاپ شىعا كەلىپتى. دەنەسىمەن دەنە بوپ قۇيىپ ۇيلەسكەن اق جىبەك كويلەگىن كيىپتى. پروفەسسور جانارى سۇلۋلىققا ءسۇرىندى. اسەم بۇراتىلا باسىپ قاسىنا تاقادى، تاناۋىنا ءتىل جەتكىسىز حوش ءيىس جەتتى، جۇپار اڭقىدى. بويجەتكەننىڭ ەكى كوزى مولدىرەپ، تامىپ تۇسەر شىق تامشىسى سەكىلدى.
— جارىقتىق، مەنىڭ جانىمدى الىپ، ورنىنا ايتۋاردى امان ساقتاپ قالۋعا بولا ما؟
— بىرەۋدىڭ جانىن بىرەۋگە امانات ەتۋگە بولمايدى، — دەپ ءدىندار پروفەسسور توسىن ساۋالعا تۇسالدى.
«الدا عانا ءازىز پەرىشتەم-اي» دەدى ىشتەي تولقىپ، — جەر بەتىنە جاقسىلىق ۇرىعىن سەۋىپ، جارىق شاشىپ جۇرگەن نەكەن-ساياق پەرىشتەنىڭ ءداپ ءوزى ەكەنسىڭ عوي! جاڭا الگىدە ءارقيلى پەرىشتەلەر قۇلاعىما ءتونىپ: «ءسۇي، ءسۇي!..» دەپ سىبىرلاعان سوڭ بويىم بالقىپ، جالاڭاش باشپايىڭنان ەرىن تيگىزىپ ءسۇيىپ العانىم بەكەر بولماپتى. وكىنبەيمىن! سۇيكىمدىنىڭ اياعىن قۇشىپ سۇيگەنىمدى جاسىرمايمىن! كوركەمدىككە، كورىككە ماس بولعانىمدى ايتام، ولەڭگە قوسىپ جىرلاپ شىعام!.. الدا عانا ءازىز پەرىشتەم-اي، سەنىڭ جانىڭ كەۋدەڭدە ەمەس، ۇشىپ شىعىپ ءالى كۇنگە سۇيگەن، سۇيسىنگەن ازاماتىڭدى جاعالاپ ءجۇر ەكەن عوي!..».
— ازاماتىڭ جازىلادى، پەرىشتەم! جانىڭدى ساداقاعا قيماي قويا ءتۇر ازىرگە.
اپىل-عۇپىل كەرى شەگىنىپ، ەسىكتى اشىپ، سىرتقا اتتادى. بوي-باسى ءزىل تارتىپ، شەكەسى شاعىپ اۋىرعانداي ما. تالتىرەك قاعىپ تومەن ءتۇستى. اسەم قىزدىڭ اعزاسىنا جابىسقان كوز ۋىتى بويجەتكەن بويىنان شىعىپ، وزىنە اۋىسقانداي ما، قالاي.
11
ايتۋار «اۋرۋحانادان ەرتەڭ شىعاسىڭ، شەتەلگە، حيۋستونداعى جۇرەك كلينيكاسىنا جول الاسىڭ» دەگەن كۇنى تاڭ الاكەۋىمنەن وياندى.
تاڭ بوياۋى بىلىنە قويماعان بەستەر شاماسى. جىلدام كيىنىپ، اياعىنا سپورت كەداسىن سۇعىنىپ، اۋلاعا شىققان. كۇزەتشى جىگىتتىڭ: «كۇن سالقىن، توڭىپ قالاسىز»، — دەگەن سوزىنە قۇلاق قويمادى، كوگالدى اۋلاعا ءوتىپ، كەۋدەسىن كەرىپ تەرەڭ-تەرەڭ تىنىستادى. تەمىرقازىق جاققا، زەڭگىر كوك تورىنە نازار سالدى. الىس جۇلدىزدار ءجىپ ساۋلەسىن سوندىرمەي جىلت-جىلت جانىپ، تىرشىلىك بەلگىسىن سەزدىرگەندەي، عاجايىپ سىرىن، قالىبىن قاپىسىز تانيدى-اۋ دەگەن استروفيزيكپەن ساۋلە ارقىلى سالەم مەزىرەتىن جاساعىسى كەلگەندەي. «گەومەتريا كەڭىستىككە باعىنىشتى، فيزيكا ساۋلە مەن گراۆيتاسيالىق كەڭىستىك تەڭدەۋىنە باعىنىشتى، — دەپ ويلاعان ايتۋار،-ايگىلى ەينشتەين تاپقان ە-تس2 تەورياسىن قارا قۇردىمعا تەلىپ تەكسەرەتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى، مۇنداعى ە — ەنەرگيا، تس-ماسسا، 2-بوس كەڭىستىكتەگى ساۋلەنىڭ جىلدامدىعى. ءۇش جىل بويىنا ەينشتەين — دە حاازا ەففەكتىسىندەگى تەوريانى قارا قۇردىمعا ءيىپ كەلتىرىپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن؛ ماگنيت ورىسىنە تاپ بولعان دەنە مەن ماگنيتسىز دەنەنىڭ قارا قۇردىمعا باتۋى، ەكىنشى سوزبەن ايتسا: ماگنيت ءورىسىنىڭ قارا قۇردىمداعى حال-كۇيىن انىقتاۋعا سۇراپىل قيال كۇشىن جۇمساعانى تەككە كەتپەدى. دۇنيەدە، ۇلى كەڭىستىكتە قارا قۇردىم كوپ پە، الدە ماگنيت ءورىسىنسىز بوس كەڭىستىك كوپ پە؟.. ەينشتەين -دە حاازا ەففەكتىسىن ءارى قاراي تەرەڭدەتكەن جاعدايدا وسىناۋ ساۋالعا جاۋاپ تابىلار ەدى.
الەمدىك تارتىلىس زاڭى ەشقاشان جوقتىققا جۇتىلمايدى. بىردە-بۇل، بىردە — ول؛ بىردە -اسەم، كەلەسىدە-ايتۋار، تارتىلىس ساۋلەمەن قوسىلىپ بوس كەڭىستىككە لاعىپ كەتكەن مەزگىلدە ايتۋار مەن اسەمنىڭ ۇلى سۇيىسپەندىك سەزىمى كۇيرەپ تاۋسىلادى، «ماحابباتسىز -دۇنيە بوس» دەگەن سول. كەۋدەسى سۇيىسپەندىك وتىنان ارىلىپ، سۋىعان كۇنى جىگىتىمىزدىڭ ويى ازايادى، قيالىنىڭ قاناتى قىرقىلادى، ءجۇرىپ-جۇرىپ... باقي دۇنيەنى تارازىلاپ... ءتاتتىنى ءتاتتى دەپ، اششىنى اششى دەپ ايىرمايتىن كوربىلتە، موندىباس كەپكە ءتۇسىپ... تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى ەش قىزىقسىز كورىنىپ، تاتاۋسىز تىرشىلىكتەن تەزىرەك كەتۋگە اسىعادى. ماحابباتى سونگەن سۇلۋ قىز سۇيىسپەندىك وتىنان بوساپ قالعان كەۋدەسىن كوتەرە ۇستاپ-كوزگە ۇرعىزىپ ەرەكشەلەنەم، ايرىقشا كورىنەم، ەركەك بىتكەندى ءۇيىرىپ اكەتەمىن دەپ قانشا اۋرەلەنسە-داعى باياعىداي بولمايدى.. ءجۇرىپ-جۇرىپ... ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىنىپ... اركىمنىڭ بوي جىلىتار توسەگىنە اينالادى.
ول كۇندەردىڭ بەتى اۋلاق! جۇرەگىنىڭ سوعىسى قالىپقا تۇسپەي، بىردە اساۋ اتشا تۋلاپ، كەلەسىدە سۇلق ءتۇسىپ قۇلازىپ، ارەڭ-ارەڭ تىرشىلىك اۋلىنان حابار بەرەتىن قالىبى جوق، دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا: جۇرەگى جۇرتتىكىندەي سول جاعىنا ەمەس، وڭ جاعىنا اۋىسا بىتكەن، پاتالوگياسى مۇلدە بوتەن، دۇلەي دارىن يەسى ايتۋاردى-تۇپتىڭ-تۇبىندە-توسەگىنەن تۇرعىزىپ، بەتىن بەرى قاراتىپ اياعىنا مىنگىزگەن دارىگەر بويجەتكەننىڭ ورتشە لاۋلاپ دەگبىردى العان سۇيىسپەندىك وتى ەدى. جاناپ كەتسە-اق جالىنى شارپيدى. جۇرت كوزىنەن تاسالانىپ، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، پالاتاعا جەتىپ كەلىپ قۇلاعىنا دەيىن نارت قىزارىپ جىگىت قۇشاعىنا جۇتىلاتىن. شيە ەرنىنىڭ ءسولىن جۇتقىزاتىن. جالما-جان حالاتىن اشىپ جىبەرىپ، انارىنىڭ قاراقوشقىل ۇشىنان سۇيگىزەتىن. ايتۋاردىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ تۇرىپ، ۇزىپ-ۇزدىگىپ:
— ءپىرىم، ءتاۋىر بولشى، جانىمدى الشى كەرەك بولسا، قۇلدىعىڭ بوپ وتەيىن!» — دەيتىن كوزىنەن تىرس-تىرس تامعان ىستىق جاسىن جۇتىپ تۇرىپ.
— «جازىلشى تەزىرەك!»
ورتتەي ىستىق وسى ءوتىنىش جىگىتكە كادىمگىدەي كۇش-قۋات بەردى، قوس قولىن تىرەپ سۇيەنەر تاياعى سەكىلدەندى.
كەشە ەرتەڭگىسىن الىس اسپانداعى ءبىر شوعىر جۇلدىزدىڭ ساۋلەسىن كورىپ، ىشتەي تىلدەسكەن سەكىلدەنىپ، تۇرىپ-تۇرىپ، ءجۇرىپ-جۇرىپ وز-وزىنەن كۇبىرلەگەن-«كۇن تارتىلىسىنان ساۋلەنىڭ قيسايۋى عىلىمداعى ۇلكەن جاڭالىق». قيسايعان ساۋلە ۋاقىتقا تاۋەلدى. ەينشتەيننىڭ تۇجىرىمى: ماتەريا تىعىزدىعى مەن كەڭىستىكتىڭ قيسىق راديۋسى-ۋاقىت؛ بۇعان سالسا-ماتەريانىڭ تىعىزدىعى مەن گراۆيتاسيالىق تارتىلىس كۇشىنىڭ بايلانىسى-ۋاقىت. نيۋتوننىڭ كلاسسيكالىق مەحانيكا زاڭىن اۋەلى مايكەلسون تاجىريبەسى تەرەڭدەتسە، سول عىلىمعا ەينشتەين تۇبەگەيلى توڭكەرىس جاسادى؛ ۋاقىتتى ءتورت ولشەمدى كەڭىستىكتە قاراستىرعان گ.مينكوۆسكييدى مىنا جاتقان ايتۋار تەرەڭدەتتى.
ەرتەڭگىلىك تازا اۋاعا شىعىپ، تەرەڭ اسپان تورىندەگى جۇلدىزبەن تىلدەسكەن كەيىپكەرىمىز بولمەسىنە ەنە ساپ، باس جاعىنان قالىڭ داپتەرىن الىپ ۇزاق شيمايلادى. بۇل جەردە «شيمايلادى» دەگەن ءسوز — ادەبي اللەگوريا. ۋكول سالۋعا، قان قىسىمىن ولشەۋگە ەنگەن مەدبيكە كوزىمەن قاراسا-داپتەردەگى ۇزىندى-قىسقالى سىزبالار، ەسەپ-قيساپ، لاتىنشا فورمۋلا نوبايى انشەيىن-اق شيماي بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ايتسە دە ءار جازبانىڭ استارىندا ۇلى گارمونيانىڭ سىرى، قۇپياسى كادۋىلگى كىسى تىلىنە اينالىپ، اق قاعازعا يرەتىلىپ تۇسكەنى قىزىق. عايىپتىڭ عالاماتى وسى! شەكە تامىرى بۇلكىلدەي سوعىپ، باس قازانى قىزىپ، قان قىسىمى كوتەرىلگەندە بارىپ قارىنداشىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، شالقالاي سۋلاپ جاستىعىنا سۇلق ءتۇستى. كىشكەنە قوڭىراۋ شالعىشتى باسادى. دىبىستى ەستىگەن كەزەكشى مەدبيكە جالما-جان جەتىپ كەپ بىلەگىنە ۋكول سالدى. تولقىنى جاردى ۇرعان تەڭىزشە دۇرلىككەن جۇرەگى ساپ-ساپ باسىلىپ قالادى.
12
تالىعىپ جاتىپ كوز ءىلىنىپ كەتىپتى. ەسىك جاپسارى جايلاپ اشىلىپ جىلى ءجۇزدى، وتكىر جانارلى، ورتا بويلى كىسى ەنىپ كەلەدى. جيىرما التى جاسىندا ىقتيمال تەورياسىنىڭ تۇڭعىش فورمۋلاسىن جاساعان، وتىز بەس جاسىندا سول تەوريانى تۇبەگەيلى دالەلدەپ شىققان، قىرىق ەكى جاسىندا فوتوەففەكت زاڭدارىن اشقانى ءۇشىن، ءارى فيزيكا تەورياسىنا سونى سەرپىن اكەلگەن ەڭبەگى ءۇشىن نوبەلدىك سىيلىق العان البەرت ەينشتەين كادۋىلگىدەي كىرىپ كەلە جاتتى. وڭىندەگىدەي تەگى. ايداي انىق. كەۋدەسىن كوتەرىپ، كورپەسىن سەرپىپ تۇرەگەلمەكشى ەدى. البەرت اقساقال قوس مۇرتىن جىبىرلاتىپ شۋاقتانا جىميدى. جانىنا كەلىپ توسەك جيەگىنە تىزە بۇكتى.
«جاتا بەر، — دەدى بۇعان تۇسىنىكتى تىلدە، — ەش قام جەمە! ءحالىڭدى بىلۋگە بۇرىلدىم».
«اۋ، البەرت اقساقال، الدەقاشان، وتكەن عاسىردىڭ 55 جىلى پرينستوندا كوز جۇمعان ەدىڭىز، قۇر سۇلبا-سۋرەتكە، ارۋاق-كولەڭكەگە اينالىپ نەعىپ ءجۇرسىز؟ باقي بولعان ادامنىڭ بۇل جارىق دۇنيەگە ءتىرىلىپ قايتا ورالۋى كلاسسيكالىق فيزيكادا قاراستىرىلماعان ەدى عوي».
«شۇرق ەتپە، باۋىرىم، كوسمولوگيا، تەولوگيا عىلىمىندا ايتىلعان: وسى كۇنگى كوزى ءتىرى كىسى مەن ءولى ارۋاقتىڭ بىرەر اۋىز تىلدەسۋى تۋرالى».
«البەرت اقساقال، قاباعىڭىز قاتۋلى، رەنجىپ ءجۇرسىز بە-مىنا بىزدەي ماردىمسىز شاكىرتكە. ادام اعزاسىنداعى ۋاقىت اسەرىن زەرتتەيمىن، قارا قۇردىمنىڭ تەرەڭ-تەرەڭ تابيعاتىن اشامىن دەۋمەن باسىم قاتتى ابدەن، جىندى بولۋعا اينالدىم. مىنەكەي، وتىزدان استىم، قىرىقتىڭ قىرقاسىنا تامان اياڭدادىم، ءالى دۇرىستاپ وتباسىن قۇراستىرا الماي كەلەم؛ نەشەمە تەوريا اشتىم، كىتاپ جازدىم، و-و-و، ەينشتەيننىڭ ا جانە ۆ كوەفيسيەنتىنىڭ ءوزى اتتاي ءتورت جىلىمدى جەدى-مىنا قازاققا تۇسىندىرەمىن دەپ».
«اپتىقپا، ساسپا، شاكىرتىم. قان قىسىمىڭ تاعى كوتەرىلىپ كەتپەي تۇرعاندا جالعىز ساۋال قويامىن دا تابانىمدى جالتىراتام. كۆانت ەلەكترونيكاسىن ەزىپ وتىرۋعا ۋاقىتىم مۇلدەم جوق».
«سۇراڭىز، سۇراڭىز، البەرت اقساقال!».
«ءپالساپالىق ساۋال قويامىن. اقشاڭ جەتەدى، اتاعىڭ تاۋداي، جۇماق سەكىلدى ادەمى كورىكتى تىرشىلىك باعىنىڭ ىشىندە ۋايىمسىز، قايعىسىز عۇمىر كەشۋىڭە ابدەن بولادى، ەڭبەگىڭدى ەلىڭە ءسىڭىردىڭ، پرەزيدەنتتىڭ كوزىندەسىڭ، ەسىمىڭ دۇنيەگە دۇڭكىلدەپ شىقتى... ەندەشە ۋاقىتپەن وسىنشاما سالىسىپ، ەسە داۋلاعانداي
— سالعىلاسىپ جانىڭدى قيناپ نە جىنىڭ بار؟»..
ايتۋار تەرەڭ ويدىڭ ۇيىعىنا باتتى.
«شىنىمدى ايتسام: ۋاقىتتان ۇتىلىپ، جەڭىلىپ قالمايىن دەپ جانتالاسىپ ءجۇرمىن. ءسىز ايتقانداي-تىربانىپ، تەر توگىپ، قۇلشىنىپ ەڭبەكتەنە بەرسەم اقشا تابىلادى؛ سوڭىنا تۇسسەم — نەبىر كورىكتى سۇلۋدىڭ قۇشاعىنا ەنە الامىن؛ اۋىرىپ ەدىم دارىگەرلەر -قاۋمالاپ، جان تاپتىرماي ەمدەپ جاتىر؛ قارا قۇردىمعا سىڭگەن ۋاقىتتىڭ تىلسىم سىرىن، رەنتگەن ساۋلەسى سەكىلدى ادام اعزاسىنان ءسىڭىپ وتكەن ۋاقىتتىڭ زالالى مەن سالماعىن ءوزىم شەشپەسەم — ەشكىم تۇبىنە جەتىپ تەكسەرە المايتىن سەكىلدى. ادامزاتتىڭ ءبارى تۇپتىڭ-تۇبىندە ۋاقىتتان جەڭىلىس تابادى. وسىنىڭ جۇمباعى نەدە-تەكسەرىپ، تارازىلاپ، تۇبەگەيلى جاۋابىن جازىپ كەتسەم دەپ ەدىم. ءباز بىردە ءوزىمدى-وزىم ۋاقىتى تاۋسىلىپ بارا جاتقان كىسىدەي سەزىنەمىن. ۋاقىتپەن سالىسا، ەسەپتەسە، بەتتەسە جۇرسەك قانا ۇتامىز! ويتپەسەك وپ-وڭاي جوقتىققا جۇتىلامىز».
«يا، ۋاقىتى تاۋسىلىپ بارا جاتقان كىسى سەكىلدەنىپ».
مىنا ءسوزدى ەستىگەن البەرت اقساقال ەڭسەسى ەزىلىپ ءبىراۋقىم ءۇنسىز وشارىلىپ وتىرىپ قالدى.
ءبىرازداسىن بارىپ ەڭسەسىن جازدى. ايتۋاردىڭ كوزىنە ۇلى مۇحيت جاعاسىندا سۋ شايعان، وكىرگەن تولقىن شايناپ، جەل مۇجىگەن كونە شوقى ەلەستەدى... «اپىرماۋ، مەزگىلى جەتكەندە مىنا الىپ ويدىڭ اسقار تاۋى-البەرت اقساقالعا ۇقساپ ءبىر-بىر توبەشىك، ءبىر-بىر شوشاق بولىپ قالارمىز تۋعان جەردىڭ توسىندە»، دەپ ىشتەي تەبىرەندى. شالدىڭ قويۋ مۇرتى جىبىرلاپ، قوزعالاقتاپ كەتۋگە بەت الدى. ءبىرسىن-بىرسىن سۇلبا-سۋرەتكە اينالىپ سىقىر ەتكەن ەسىك دىبىسى بىلىنبەي، تۇمانعا جۇتىلعان شوقى سەكىلدى... ۇلى ۇستازى اۋەلى كوزدەن، سوسىن كوڭىلدەن عايىپ بولدى.
ايتۋار مەڭ-زەڭ قالپى، قايراڭعا شىعىپ قالعان بالىق سەكىلدى، اۋا جەتپەي تۇنشىعا جازداپ جاتىپ قالدى. كوز الدىنا قايداعى-جايداعى الىس دالا، جەر شەتىندەگى وكىرگەن كوكالا مۇحيت، تولقىنعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، قالتىلداي ءجۇزىپ كەلە جاتقان قاڭسىعان كەمە ەلەستەگەنى.
ەسىگى سارت اشىلىپ:
— قۇدايىم-اۋ، بولمەدە اۋا جوق قوي، اينەك كوزىن اشساڭدار نەعىلادى! — دەپ اسەم بويجەتكەن كىرىپ كەلە جاتتى. دەرەۋ پەردەنى ءتۇرىپ، اينەك كوزىن اشتى، جەلدەتكىشتى ىسكە قوستى. — اۋرۋدى اۋاسى جوق قاپىرىق بولمەگە قاماپ قۇرتىپسىڭدار! — دەپ كەزەكشى دارىگەرگە ۇرىستى. مەدبيكەگە كەيىدى-ۋكول سالعان اسپابىڭدى، تىرەۋىش قادانى جيناپ الىپ كەتپەپسىڭ دەپ. تىنىسى كەڭىپ، جاڭا عانا شىرقىراپ ۇشىپ جوعالۋعا اينالعان جانى ەندى-ەندى اعزاسىنا قايىرا ەنىپ، كىرپىگى قيمىلداعان جىگىتتىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى.
— قالايسىز، ءپىرىم؟ — دەدى ۇستىنە ءتۇسىپ كەتە جازداپ.
— نە سۇرايتىنى بار، البەرت اقساقالدىڭ سوڭىنان ىلەسىپ كەتە جازداپ، بارىپ-بارىپ، كوماعا ءتۇسىپ، ارەڭ ءتىرىلدىم عوي، پەرىشتەم.
«شىنىمەن ايتىپ تۇرسىڭ با» دەگەندەي اسەم قاسىن كەرە جانارىن كەڭ اشىپ قارادى. توسەك جيەگىنە تىزە بۇگىپ، قيت ەتسە ۇشا جونەلەتىن قۇسشا قوناقتادى. ايتۋار وڭ قولىن قىزدىڭ تىزەسىنىڭ ۇستىنە سالدى. شالقاسىنان جاتقان كۇيى. بويجەتكەننىڭ توق سانى، ۇلبىرەگەن دەنەسى توق وتكەندەي ءدىر ەتە قالدى. ۇركىپ، سىلكىنىپ تۋلامادى. ەكەۋى دە ءبىراۋقىم ءۇنسىز وشارىلدى.
اسەم تىزەسىندە جاتقان جىگىتتىڭ سالالى ساۋساقتارىن الىپ سيپادى، ۇلپاداي سۇيرىك ساۋساق جانىنا مايداي جاعىپ بارادى. مۇنشالىق تۇبىتتەي ۇلپىلدەگەن ساۋساقتى ءتۇڭعىش سەزىنۋى. قولىن سىلاپ، سيپاپ وتىردى-داعى ەندىگى مەزەتتە جىگىتتىڭ وڭ الاقانىن كوتەرگەن كۇيى اپارىپ بەتىنە باستى. قىز ءجۇزى وت بوپ جانىپ كەتىپتى. الاقانىن تارتىپ العىسى كەپ وقتالدى دا، ول ويىنان تەز اينىپ، بىرتە-بىرتە ساۋساعىن جوعارىلاتتى. ىپ-ىستىق جاسقا شىلاندى.
«اسەم، نەگە جىلاپ وتىرسىڭ؟» — دەپ سۇرامادى.
ءتىل قاتسا-اق وسىنشالىق اسەرلى قالىپ، ىستىق تاپقا قويعان سارى مايشا ەرىگەن كوڭىل، تۇبىتتەي تۇتىلگەن ساۋساق جويىلىپ كەتەتىندەي كورىندى. قىز بەتىن سىيپالاي تومەندەپ، شالقاسىنان جاتقان كۇيى، كوزى جۇمۋلى... جۇرەك جورتۋلى... ساۋساق ۇشىن بويجەتكەننىڭ ەرنىنە اكەلدى. اسەم بويجەتكەن جىگىت ساۋساعىن ەرىنىنە ىستىق-ىستىق باسىپ ءۇنسىز ءوپتى.
ساۋساقپەن ءسۇيىسۋ-لاززات ويىنىنىڭ شوقتىعى. جىگىت ساۋساعى مەن قىز ەرىنى ءالسىن-السىن ءتۇيىستى.
«وسى ءوزىم تاپ ءقازىر جۇماق تورىندە شالجايىپ جاتقان شىعارمىن» دەپ ايتۋار ىشتەي تەبىرەندى. «مۇنان اسقان جەر ءۇستىنىڭ جۋماعى بولماس، قالاي عانا اسىپ-تاسىپ، تاكاپپارلىق اساۋ وزەن سەكىلدى پەندەشىلىك ارنامدى بۇزىپ كەتپەي جاتىرمىن؟»
جىراقتان جەتىم بۇلت كۇركىلدەي جوتەلدى.
سوڭعى اپتادا جۇرەك سوعىسى قالىپتى ىرعاققا ءتۇسىپ كەلەدى. باس دارىگەر بايپاتشايەۆ ءماز: ەلدە جوق قىتايدىڭ ءشوپ ءدارىسىن تاۋىپ، جۇيەلى تۇردە ەم جۇرگىزدىم، وگىزدىڭ مۇيىزىنەن كەپتىرىپ، ۇنتاقتاپ جاساعان بيوۆيتامين اۋرۋعا المە-ال كۇش بەرىپ، قالىپقا تۇسۋىنە كوپ جاردەم جاسادى دەپ. «جۇرەك سوعىسى سۇراپىل ۇرىس دالاسىنداعى سۇرگىن سالىپ سوعىس اشىپ جارالانعان پاتشاداي، جوق جەردەن وماقاسا قۇلاعان، ويلاماعان تۇستا ات ويناتىپ ابلىعىپ شىعا كەلگەن شاتاق قولباسشى مىنەزىندەي-قيىن ەدى، ءبىر ىزگە ءتۇسىردىم. اقش-قا، حيۋستونداعى دە بەكي كلينيكاسىنا جونەلتپەدىك» دەپ؛ «ءوزىمىز-اق ەمدەدىك» دەپ گازەتكە، تەلەديدارعا دامىلسىز سىرسۇحبات بەرىپ دۋىلداتىپ جاتتى. «قىتايدىڭ ءشوپ ءدارىسىن، وگىز ءمۇيىزىنىڭ ۇنتاعىن وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» كىتابىنان وقىپ ءبىلدىم» دەپ ءتوندىرىپتى. شىن مانىندە، تەرەڭدەي ويلاعان پەندەگە ايتۋاردىڭ سول جاعىنا ەمەس، وڭ جاعىنا تامان ويىسا بىتكەن ەرەكشە جۇرەگىنىڭ، دالىرەك ايتسا-جۇرەك قابىنىڭ -«وگىز جۇرەگى» پاتالوگياسىنا اينالىپ كەتپەۋىنە، جۇرەك قابىنىڭ كەڭەيە تۇسپەۋىنە، استانانىڭ ۇستىنەن دۇرلىگىپ جابايى نوسەر وتكەن سايىن قان اينالىمىنىڭ قالىپقا كەلۋىنە، بىردەن-بىر سەبەپكەر اسەم ارۋدىڭ ايتۋى جوق سۇيىسپەندىگى ەدى.
بۇل سىردى ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم بىلمەدى. شالقاسىنان جاتقان ايتۋاردىڭ سالالى ساۋساقتارىن الدىنا الىپ، بىر-بىرلەپ ساناپ، ۇلپىلدەگەن ۇلپا ەرنىمەن ءسۇيىپ وتىرعان سۇلۋ بويجەتكەن-وسى ءقازىر اسپاننان تۇسە قالعان پەرىشتەگە ۇقسادى. قىر مۇرىنى، كەرىلە سىزىلعان قارا قاسى، قۇيىلىپ بىتكەن اقشىل ماڭدايى، ءپاس سايىن جۇزىنە الاۋ بوپ جۇگىرگەن ۇيات قىزىلى، ۇركەكتىگى، ۇلپا ەرىنى — قىل قالام يەسى ەربولات تولەپباي كەنەپكە كەلىستىرىپ سالعان پەرىشتەگە كەلەدى.
ءبىراۋىقتا ايتۋار ماحاببات ماستىعىنان ەسىن جيدى.
— جۇرەك قابىمدى «وگىز جۇرەگىنە» اينالىپ كەتۋدەن ساقتاپ، قان قىسىمىمدى قالىپتى جاعدايعا تۇسىرگەن سەنىڭ سۇيىسپەندىگىڭ، اسەم. بۇرىن-سوڭدى ايەل زاتىندا وسىنشالىق قۇدىرەتتى كۇش بار دەپ ويلاماپپىن. باعالاي الماسام، باعاڭدى بىلمەسەم — كەشىر ارۋ پەرىشتەم!
اسەم ءۇنسىز عانا جىگىتتىڭ سالالى ساۋساعىن بىر-بىرلەپ ەرنىنە باسا ءتۇستى.
— اۋەلگىدە بەتى جىلتىر، بوكسەسى شىمىر كوپ ۇرعاشىنىڭ ءبىرى عوي دەپ ويلاعام. سول ويىممەن وت باسىپ الا جازدادىم. اسىرەسە سوڭعى كونسيليۋمدا حيۋستونعا، «وپەراسيا جاساتۋعا جىبەرەمىز!.. جىبەرمەيمىز!» دەسكەن قىم-قۋىت ارپالىستا شىرىلداپ ءجۇرىپ ارا ءتۇسىپ جەڭىپ شىققانىڭ ەسىمنەن كەتپەيدى. پىشاققا تۇسكەن جۇرەگىم قايتا تىرىلەر مە ەدى، الدە ماڭگىلىك ءسونىپ قارا قۇردىمعا جۇتىلار ما ەدى. جاراتقان يە سەنى وزىمە كەزىكتىرسە — دەرتىمە شيپا، جانىما دارۋ بولسىن دەپ ۇشىراتقان شىعار-اۋ. سەنى بەرگەنىنە مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك!
اسەم ءۇنسىز، ۇلپا ەرنىمەن سالالى ساۋساقتى سۇيە بەردى، سۇيە ءتۇستى.
— الگىدە، سەن كەلەردىڭ الدىندا قاراڭعى بولمەدە قامالىپ جاتىپ ەينشتەيننىڭ رۋحىمەن تىلدەستىم. جاراتقان يەنىڭ نازارى تۇسكەن اۋليە ادام عوي، تۇسىمە تەگىن ەنبەگەن شىعار. بۋدان دا زور بيىككە شىعىپ، باقىتتىڭ ءتاتتى بال شارابىنان قانىپ ىشەرمىن دەگەن ءۇمىتىم بار. ول شاراپ-سەنىڭ سۇيىسپەندىگىڭ!
قىر استىنان جەلە جورتقان جەتىم بۇلتتىڭ گۇرىلى ەستىلدى. سىركىرەگەن جاۋىن تامشىسى اينەكتى شەرتتى.
— كەۋدەمدى سۇيەشى، — دەدى ايتۋار. قولىن بويجەتكەن الدىنان تارتىپ الىپ، شالقاسىنان جاتقان كۇيىنشە وڭ بۇيىرىنە اۋناپ، تۇرۋعا قام جاسادى. اسەم بۇراتىلا ءيىلىپ، جىگىتتى قاۋسىرا قۇشاقتاپ، تۇرەگەلىپ، كەۋدەسىن تىكتەدى. بەلى جەل وتىندەگى تال شىبىقتاي مايىسادى.
كەڭ دالىزدەن الدەكىمنىڭ دابىرلاي سويلەپ، تاقاپ كەلە جاتقانى ەستىلدى. اسىقپاسا بولمايتىن ەدى. پالاتانىڭ ەسىگى تارس جابىق تۇرسا دا دارىگەر اۋلەتى مازاسىز، تىقىلداتىپ قاعۋى كادىك. «ەكى كەشتىڭ اراسىندا ەسىكتى ىشتەن كىلتتەپ الىپ وڭاشالانا قالعانى نەسى»، — دەپ كۇدىگىنە الادى. كۇدىك جۇرگەن جەرگە وسەك ءۇيىر. وسەك ءسوزدى داۋىلشا ۇدەتىپ اكەتەتىن ارىپتەستەرى جەتەدى. اۋرۋحانا-وسەك پەن ءومىردىڭ ارپالىسى.
ايتۋار وسىناۋ كوزىن اشىپ-جۇمىپ ماڭعاز تۇرىسىندا — تەڭىز جاعاسىنا شىعىپ الىپ الىس ساپارعا اياق سالار كەمە ىزدەگەن كەمە كاپيتانىنا ۇقسار ەدى. كوك تولقىنى دۇرلىككەن دۇنيەنىڭ الىس-جاقىنىن ويشا بولجاپ، ەرتەڭگى بارار جەرىن كوزبەن شولىپ قاسقايىپ تۇرعان تەڭىز كوكجالى شە. بۇيرا شاشى، وتكىر جانارى سوعان كەلەدى. وڭ بۇيىرىنە قاتا جارماسىپ تۇرعان ارۋ بويجەتكەننىڭ بەلىنەن وراي قۇشاقتاپ وزىنە تارتتى. تال شىبىقتاي بۇرالعان بەلى دەنەسىنە دەنە بوپ جابىستى. كەمە جەلكەنىنە ۇقسادى.
ايتۋار — الىسقا ساپار شەگۋگە ءدات قىلعان كەمە كاپيتانى، اسەم-سول كەمەنىڭ جەلكەنى بولار، ءسىرا.
سۇيگەن جىگىتىنىڭ بار اۋىرتپالىقتى، اۋرۋدى جەڭىپ شىعىپ، دىمكاس-دەرتتى بوي-باسىنان سىپىرا سىلىپ، داتكە قۋات تۇرەگەلگەن مەزەتىن كورىپ بويجەتكەن ىشتەي توبالادى. «جاببار يە، جار بولا گور»، دەپ كۇبىرلەپ تاڭىرىنە جالبارىندى. بەتىنىڭ ۇيات قىزىلى ورتەنىپ تۇرىپ ايتۋارعا جالت بۇرىلىپ بىلاي دەدى.
— بار بايلىعىمدى ارنادىم وزىڭە، ءپىرىم!
13
ادامدا ارمان تاۋسىلعان با!
ويدا تۇرعان كىسى بيىككە شىقسام دەپ ۇمتىلادى، بيىككە جەتىپ العان سوڭ شىڭعا ورمەلەۋگە ءدات قىلادى؛ جۇرتتىڭ كوزىن سۋىرا تارتقان سۇلۋدى جار ەتسەم دەيدى؛ ءساندى ءۇيىم، لاۋازىمدى پورتفەلىم بولسا دەيدى؛ بايلىقتىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ اقشا تابادى، داۋلەت ارتتىرادى؛ ەندى باياعىدان بەتەر ۇيقىسى ازايىپ، قيمىل-قوزعالىسى، جۇگىرىسى جيىلەيدى؛ بالالارىم شەتىنەن مىقتى كىسى بولسا، ۇلكەن كىسىنىڭ ماڭايىنداعى ءبىر-بىر ءتاۋىر ورىندى يەلەنسە دەپ تىلەيدى. ءوستىپ جۇرگەندە ءومىر شىركىن ءبىر كۇنگىدەي بولماي وتە شىعادى. ۋاقىت، بەينە، ۋىستاعى قاتتى قىسقان قۇم سەكىلدى، جۇدىرىعىڭدى قاتايتقان سايىن تەزىرەك سۋسىپ تۇگەسىلە تۇسەدى.
اۋرۋحانادان شىعا سالىپ باسپاحانادان كەلىپ تۇسكەن «قارا قۇردىمداعى ۋاقىت» اتتى كىتابىنىڭ قالىپتالعان تەرىمىن وقىپ، قاتەسىن شىعاردى. ءۇشىنشى كۇنى «باسۋعا رۇقسات» دەپ قول قويىپ بەردى.
اسەم ەكەۋى نەكە سارايىنا بارىپ ارىز بەرەمىز دەپ كەلىسكەن مەزگىل كەشە كەشكىسىن ەدى، كىتاپتاعى كەڭىستىك پەن گراۆيتاسيالىق تارتىلىس كۇشىنىڭ ارا قاتىناسىنىڭ تەڭدەۋىن تاپپاي، جانتالاسىپ وتىرىپ، ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى. ەرتەڭگىسىن قالىڭدىعى ءوزى كەلدى. ەسىكتەن كىرە بەرە ۇمتىلىپ جەتىپ بويجەتكەننىڭ بەتىنەن ءسۇيدى، تورگى بولمەگە وتكىزدى.
«تۇنىمەن وتىرىپ تاپتىم!-دەدى تاسىپ قۋانىپ، — تولىق كىتاپ بولىپ شىعادى ەندى. تەڭدەۋى دۇرىس شىقپاعاندا بار عوي — جارىم-جارتى كىتاپ بولاتىن ەدى.»
اسەم كەشە كەشكىسىن نەكە سارايىنىڭ الدىندا ەكى ساعاتتاي تەككە كۇتكەنىن ايتۋعا وقتالىپ ەدى. جىگىت وز-وزىنەن كيىپ سويلەپ كەتتى.
— كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، اسەم. مىنا باسۋعا قول قويىلعان ۆەرستكانى باسپاحانا ديرەكتورىنا دەرەۋ جەتكىز. قاتەلەرىن تۇزەمەيىنشە ستانوككە سالماسىن! قاداپ تۇرىپ ايت! تەكسەر! سوسىن تۇنەۋكۇنى اۋرۋحاناعا تۇسەر الدىندا كوستيۋمىمدى حيمچيستكاعا وتكىزگەن ەدىم، كەشكىسىن تەلەفون سوعىپ: «الىپ كەتپەسەڭ-جەتىمحاناعا جىبەرەمىز»، — دەپ قورقىتتى، جولاي الا سالشى. استانا تەلەديدارىنا سوق، مىنا سىرسۇحبات جازىلعان بەينەتاسپانى بەرەرسىڭ، تۇرا قال، اسەم!.. ايتىپ بىتكەنىم جوق. كەشە لوندوننان، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنەن جەدەلحات الدىم، «وسى اپتادا لەكسيانى تەككە جىبەرسەڭىز، كەلىسىم-شارتتى بۇزامىز» دەپتى، ۇشاق كاسساسىنا سوعىپ مىنا اقشاعا لوندونعا بيلەت الشى!.. تاعى نەنى ۇمىتتىم! — دەپ شەكەسىن بۇرە ۇستاپ وتىرىپ قالدى. كەڭ بولمەنى ءبىر ءپاس ۇنسىزدىك باستى.
كەشە نەكە سارايىنا جىگىتتىڭ كەلمەگەنىنە بويجەتكەن سونشالىق رەنجىگەن جوق، رەنجىپ نەعىلسىن.
— ءوزىڭىز نە ىستەيسىز؟ — دەدى قىز جۇمساق ۇنمەن، — مەن عوي مىنا شارۋانى تىندىرامىن دەپ كەشكە دەيىن قالانى شارلايمىن، ءسىز نە ىستەيسىز؟
— مەن بە؟ — دەپ ايتۋار جۇلىپ العانداي ەڭسەسىن جازىپ ۇشا تۇرەگەلدى. — تۇسكە دەيىن قادالىپ وتىرىپ ۋاقىت سۋبستانسياسىنىڭ ءارقيلى ورتاداعى تەڭدەۋىن تۇزەمىن، سوسىن بايتەرەككە شىعىپ توپىرلاپ كەلەتىن شەتەلدىك قوناقتارعا جيىرما ءمينوت اسپان الەمى تۋرالى اڭگىمە ايتىپ بەرەمىن... اعىلشىن تىلىندە... سىرتقى ىستەر ۆيسە-مينيسترى اپتا بۇرىن كويماي شاقىرىپ كەلىسىمىمدى العان ەدى، — دەدى دە ويىنا الدەنە تۇسكەندەي ءسوزىن كىلت ءۇزدى. باسىن وقىستا تاسقا ۇرىپ العان بالا سەكىلدەندى. — اسەم، وسى سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟
— جيىرما جەتىدەمىن.
— ءدال مۇشەل جاس. ءاربىر مۇشەل جاستا جۇرەك سوعىسى قالىپتى ىرعاعىنان اۋىسىپ وزگە جىلدامدىققا تۇسەدى دەگەن راس پا وسى!؟
كەشە شانحايدان جۇڭگو پروفەسسورى كەلگەن ەكەن: ءدارىس وقىپ، تراكتاتىن ەزىپ، مىجىپ، مىرىڭداپ ءبىر ساعات ۋاقىتىمدى تەككە جەدى. ەحوكارديوگرامماعا ءتۇسىپ، ۋاقىت تاۋىپ ءوزىڭنىڭ جۇرەك ىرعاعىڭمەن مەنىكىن سالىستىرا سالشى!
اسەم قاراپ تۇرىپ سىقىلىقتاپ كەپ كۇلدى. اڭىرىپ اۋزىنا كەلگەن ءسوزىن جۇتىپ قالعان ايتۋاردى قۇشاعىنا اپ، قۇشىرلانا ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
— ماقۇل، دەگەنىڭ بولسىن. لوندوننان كەلگەنىڭشە جۇرەك جازبامدى سالىستىرىپ قويايىن. ال، نەكە سارايىنا لوندوننان ورالعان سوڭ بارىپ ارىز بەرەمىز بە؟
— ارينە.
— ەندەشە كۋرەرىڭ بولىپ قالانى شارلاپ قايتايىن. تەڭدەۋلەرىڭدى تۇزە بەر، بايتەرەك بيىگىنەن ۇشىپ كەتپە،-دەپ اسەم بويجەتكەن قاعاز، ديسكەت سىقاستىرا سالعان اۋىر پورتفەلدى بەلى قايىسا كوتەرىپ ۇيدەن شىعىپ كەتۋگە بەت الدى. سىرتقى ەسىكتى اشقاندا بايقادى — تال شىبىق سەكىلدى، بۇرىن كورمەگەن، دەنەسىمەن دەنە بوپ جابىسقان اسپان تۇستەس كوگىلدىر كويلەگى، قۇلاعىنداعى جىلت ەتكەن التىن سىرعاسى قۇپ ۇيلەسىپ، كوزدى سۋىرا تارتادى. اش بەلى قىلدىرىقتاي بوپ ءۇزىلىپ تۇسەردەي. ءتوسى بۇلتيىپ بۇرىنعىدان كوپ ۇلعايىپتى. قاراپ تۇرىپ ايتۋاردىڭ قۇشتارلىق وتى تۇتانعانى.
«نەگە الگىدە باس سالىپ باۋىرىما باسىپ، ءقۇشىپ-سۇيىپ ماۋقىمدى باسپادىم!.. سۋىق كۇيدە، سولبىرايىپ تۇرىپ جۇمساپ جىبەرە سالدىم» دەپ جان الەمى ۇلىعانداي وكىنگەنى.
ەسىگى تارس جابىلدى.
«التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق» دەگەن. تەزەك دۇنيەنىڭ تەزەگىن تەرىپ ءولىپ-وشىپ ءجۇرىپ، تەزەك سالعان ءبىر-بىر قاپقا اينالعانىمىزدى بىلمەي قالامىز عوي. اسەمنىڭ سوڭىنان قۇرىق الىپ ءتۇسىپ، قۇلىن مۇشەسىن باۋىرىنا باسۋعا ءولىپ-وشىپ جۇرگەن انا ءامىرشى دوساي ۇلى بويجەتكەن ارۋ نە تىلەسە-يا قالا ورتاسىنان ءۇش بولمەلى پاتەر الىپ بەر، يا ۇلكەن اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى ەت دەپ ەمەۋرىن بىلدىرسە-اق قۇلدىق ۇرىپ زاماتىندا ورىنداۋعا دايىن عوي. ال انا باس دارىگەر بايپاتشايەۆ: «كوڭىلىڭدى بەرسەڭ بولدى، ايەلىممەن اجىراسام، ورتالىقتاعى ءتورت بولمەلى جيھازى تىرەلگەن ۇيدەن شابادانىمدى عانا الىپ شىعامىن، ءوزىڭنىڭ جولىڭا ءبارىن قيامىن»، — دەيتىن كورىنەدى. باسقان ءىزىن ءسۇيىپ الۋعا انا ساقالدى ەكولوگ ءدىندار ءاردايىم ءازىر. ۋاي، پارۋاردىگەر دۇنيە، مىنا ارۋ بويجەتكەن مۇنىڭ جولىندا نە ىستەمەدى، نەندەي اسىلىن قۇربان ەتپەدى دەسەڭشى!»
ويدا جوقتا السىرەپ، جۇرەك سوعىسى اۋىتقىپ اۋرۋحاناعا تۇسكەندە — زىر جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ايتىپ تاۋىسا الماس مامان بىلگىشتەردى شاقىرىپ، جيىن سايىن حاتتاما تولتىرار حاتشىسى بولىپ، بارشا تەكسەرۋدەن وتكىزدى. وزگە بىلگىشتەر: «قولىمىزدان كەلمەيدى، حيۋستونداعى دە بەكي كلينيكاسىنا جىبەرەلىك، سوندا جاتىپ پىشاققا ءتۇسسىن»، — دەسكەندە — ءبىر بىلگىشپەن ايتىستى، كەلەسىنى ەز پىكىرىنە ءيىپ كوندىردى، ءۇشىنشىنى «اعاتايلاپ» ءجۇرىپ جۇرەگىن ءجىبىتتى، ايتەۋىر كوز الدىندا جاتىپ ەم-دوم الۋعا الىپ قالدى. دۇنيەنىڭ بۇل بىلمەيتىن ءدارىسىن تاپتى. ءولىپ-وشىپ جاقسى كوردى. وتتاي ىستىق سۇيىسپەندىك ءلاززاتى بارىپ-كەلىپ جاتقان جىگىت جۇرەگىنىڭ توڭىن ءجىبىتتى، قاسيەتتى لاۋحىل ماحفۋزدا جازىلعانداي-جانى مەن جانى قوسىلدى، ەكى جان بىرگە بولعاندا-ايتىپ بولماس وراسان كۇش دۇنيەگە ورالدى؛ شىن سۇيىسپەندىكتىڭ ءدامىن، بالىن جۇتقان جىگىتتىڭ ۇلى گارمونيا ىرعاعىنا ىلەسە الماي، باعىتىنان جاڭىلىپ، قيعاشتاي السىرەپ قۇردىمعا باتىپ بارا جاتقان بەتىنەن-ارۋ قىزدىڭ شاراپاتى، ءلۇپىل قاققان جۇرەگىنىڭ جۇپار نۇرى، ماتەريانىڭ تىعىزدىعى مەن گراۆيتاسيالىق تارتىلىس كۇشىنىڭ بايلانىسىن اشقان زاڭى-تۇپتىڭ-تۇبىندە دۇلەي عالىمدى انىق اجالدان قۇتقارىپ قالدى. شىندىققا سالىستىرۋ ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. چارلز دارۆين ادامنىڭ ارعى تەگى مايمىل، ادامدار مايمىلدان ەۆوليۋسيالىق جولمەن جەتىلگەن دەپ 1859 جىلى ءدۇم دۇنيەگە ايگىلەدى. وسىدان ون ەكى عاسىر بۇرىن پايعامبار گالەيكىسسالامعا تۇسكەن قۇراندا: «ءاي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-بىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق».. دەپ 49-سۇرەنىڭ 13-اياتىندا مالىمدەسە؛ «راسىندا سەندەردەن سەنبى كۇنى شەكتەن شىققاندارىڭدى بىلەسىڭدەر، سوندا ولارعا: «مايمىل بولىپ، قور بولىڭدار» دەگەن ەدىك. سوندا ول جازانى، ىلگەرى، كەيىنگىلەرگە ۇلگى ءارى ساقتانۋشىلارعا ناسيحات قىلدىق»-دەپ 2-سۇرەنىڭ 65، 66-اياتىندا انىقتاپ كەلتىرگەن. ون ەكى عاسىر بۇرىنعى قۇراننىڭ اياتىندا، ايانىندا-مايمىل — ازعىنداعان ادام ۇرپاعىنان ءبولىنىپ شىققان قور بولۋشىلار، اللانىڭ قارعىسىنا ۇشىراۋشىلار دەپ قاسيەتتى حاتقا تۇسكەنى-تاڭ قالدىرادى! ەندەشە ءبىر اللانىڭ مارحامەتىمەن ارۋ اسەمنىڭ جۇرەك ءلۇپىلى ءوز جۇرەگىنىڭ ىرعاعىنا، ۇيقاسىنا ۇندەسكەلى وزگەشە كۇشكە يە بولدى، داۋاسىز دەرت يىعىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، بويى جەڭىلدەپ، بوي جاساپ، جەر تارتىپ بارا جاتقان اۋىر حالىنەن مىنا جارىق دۇنيەگە كەرى بۇرىلدى. كىسىلىك قالپىنا جارقىراپ قايىرا ءتۇستى.
«ءبيسميللاھي ير-راحمان ير-راحيم» دەپ كاليماعا ءتىلىن كەلتىرىپ، جۇمىس كابينەتىنە ەنىپ، ۇزىنشا ەمەن ۇستەلگە ءشوميدى. قالامدى قولى قاتتى ۇستاپ اق قاعازدى الدىنا جايعانى سول: فورمۋلا، تەڭدەۋ وزىنەن-وزى مارجانداي ءتىزىلىپ تۇزىلە بەردى. و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى! بۇرىندارى ءار ءسوزىن، ءاربىر تەڭدەۋىن، ءار سويلەمىن سىقاپ قۇراستىرۋعا ساعاتتار بويىنا سارسىلىپ وتىرۋشى ەدى، ارى-بەرىدەن بەلى بۇگىلىپ، سۇيەگى سىرقىرايتىن. قانى قويۋلاپ اقپاي قالعانداي سەزىلەتىن، كوز الدى بۇلدىراپ كەتەتىن. بۇل جولى الدەبىر قاسيەتتى، اۋلەتتى كۇش الىستان كۇبىرلەپ ايان بەرىپ، ساۋساعىن سۇيرەلەپ «جاز...جاز!».. دەپ، قارىنداشىن جەتەلەپ وي ساۋلەسىنىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەتىپ قويعان سەكىلدى. قادالعان ۇستىنە قادالىپ وتىرىپ كەستەلەپ توگىلدىرە ءتۇستى.
شەكسىز الەم شەكسىزدىگىڭە بولايىن-قۇدىرەتتى ىرعاقتىڭ ءبىر بولشەگى بولساڭ.
بۇل بولشەك ءبىر كۇندەرى ۋاقىت ۋىسىنا سيماي ۇلعايعاننان ۇلعايىپ ۇلكەن جارىلىستى تۋعىزارى حاق. بولشەك پەن شەكسىزدىك، كەڭىستىك پەن قارا قۇردىم اراسىندا قۇرداي جورعالاپ، بىردە سۇراپىل كۇشكە ەنىپ، كەلەسىدە قىلدىرىقتاي جىڭىشكەرىپ، كەيدە ساۋلە شاپشاڭدىعىنا شاڭ بەرىپ، ءباز بىردە ساۋلە جىلدامدىعىنان اسىپ ءتۇسىپ، ميلليون-ميلليارد تىرشىلىك يەسىن ۇلى گارمونياعا باعىندىرىپ قويعان اللانىڭ ايانىن فورمۋلاعا، سانعا، تەڭدەۋگە تۇسىرگەندەي وزگەرمەلى حال كەشتى. وزىنە سولاي سەزىلدى، سۇمەك بوپ ولەردەي اعىپ تەرلەدى.
ءتۇس الەتىندە ۇستەلدەن ساۋدىراعان قۇر قاڭقا تۇرەگەلدى.
توسەگىنە جەتىپ كيىمشەڭ گۇرس قۇلادى. شاشىلعان كۇيى شالقالاپ جاتىپ ويلاندى. «جۇرەگىمدى شارشاتىپ الماسام جاراعانى». تاۋعا، قيا جارتاسقا ورمەلەگەن الپينيست سەكىلدى قيال-قۇزدان تايىپ كەتپەۋدى ويلادى. «ەندى تايسام-قۇلاعانىم، قۇرىعانىم» دەپ ىشتەي ءمۇجىلدى توسەكتە شاشىلىپ جاتقان قۇر قاۋقار-ايتۋار. ەندى ءمۇلت كەتسە-ارۋ بويجەتكەننىڭ وتتاي ىستىق قۇشتارلىعى، جانىن جالداعان ماحابباتى شىرقىراپ، ارا ءتۇسىپ قۇتقارىپ قالا المايدى. بۇدان بىلاي قول ۇشىن سوزۋعا، قۇتقارۋعا اسەمنىڭ قۇدىرەت-كۇشى جەتپەيدى. ۇرعاشىنىڭ جەتى جانى بولادى دەسە-داعى ءار نارسەنىڭ شەكتەۋى بار، ءتوزىم شەڭبەرى ماڭگىلىك ەمەس، ەندى بولماسا-كەلەسىدە مورت سىنۋى مۇمكىن.
وسىنى ويلاپ ايتۋار توسەگىنەن تۇردى.
ساعاتىنا قاراپ ەدى، ينديادان، نەاپولدان كەلگەن ءدىن وكىلدەرىن، قىتايدان كەلگەن عالىمداردى ىلەستىرىپ، دالىرەك ايتسا-سولارعا ىلەسىپ، بايتەرەك مۇناراسىنا شىعىپ اسپان الەمى تۋرالى اڭگىمە ايتىپ بەرەتىن مەزگىلى تاقاپ قالىپتى.
ىرشي تۇرەگەلىپ، ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان كيىمىن تەرىپ اپ، جىلدام كيىنىپ، ۇيىنەن ىتىرىلا شىعىپ، تاكسي ۇستادى. جەڭىل ماشينە قالانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنان ون ءۇشىنشى داڭعىل ارقىلى باتىسقا سورعي اقتى. مەجەلى جەرگە مەزگىلىنەن ون مينوتتەي كەشەۋىلدەپ جەتتى.
ۇيلىعىپ تۇرعان شەتەلدىكتەر اراسىنان سىرتقى ىستەر ۆيسە-مينيسترى سۋىرىلىپ شىعىپ، رەنجي ءتىل قاتتى.
— قايدا ءجۇرسىز؟ بۇلار انشەيىن كەزبەلەر ەمەس، رەسمي مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى عوي، قازاقستاندىقتار ءار ءىستى كەشىگىپ باستاپ كەشىگىپ بىتىرەدى ەكەن دەپ ىشتەي كەيىمەس پە؟!
ايتۋار لاۋازىمدى كىسىنىڭ قاعىتپا سوزىنە سونشالىق ءمان بەرمەدى. سونادايدان شەتەلدىك ارىپتەستەرىنە اعىلشىنشا اڭقىلداي سالەم بەرىپ، جىلى امانداستى، ءوزىن تانىستىرىپ، ءسوز اراسىنا كۇلكىلى ءازىل قىستىردى. ارىپتەستەر دۋ كۇلدى. «بايتەرەككە شىعالىق، مىرزالار، حانىمدار! — دەدى قوڭىرقاي ءجۇزدى ايەل، ەركەگى ارالاس توپقا نۇرلانا جىميىپ، گيمالاي بۇلتىن ەنەسىندەي ءتول ەمگەن ۇلى تاۋدىڭ پەرزەنتتەرىنە جازىق دالانىڭ جازىقتى ۇلىنان عافۋ ءوتىنىش! جاقسىلاپ قۇلاق قويىڭىزدار. مىنەكەي، توقسان جەتى مەترلىك بيىكتىككە كوتەرىلدىك، استىمىزدا قۇجىناعان قالا. ۇستىمىزدە توڭكەرىلگەن اسپان. اسقار الا تاۋ تۋرالى قاسيەتتى قۇراندا جازىلعان»، — دەپ قولىن اسپانعا سىلكە لاقتىرىپ، ۇشى-قيىرسىز كەڭ دالاعا كوز سۇعىن قاداي ءتۇسىپ، جانارى كەڭدىككە تالىپ، ەندىگى كەزەكتە — اۋزىنا قاراپ اڭىرىپ قالعان مەيماندارعا ويىسقان ەدى. ۇندىلىك ايەلدىڭ ويماقتاي جۇزىنە، جىلت-جىلت ەتكەن كوزىنە تۇسالدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز الگى ايەل سۇقتانىپ قاراپ قاپتى، اسپانعا ەمەس، وزىنە.
«جيىرما جەتىنشى سۇرەنىڭ سەكسەن سەگىزىنشى اياتىندا: «تاۋلاردى كورىپ تاپجىلماي تۇر دەپ ويلايسىڭ. شىندىعىندا ول بۇلت سەكىلدى جۇرەدى. بۇل ءار نارسەنى بەرىك جاساعان اللانىڭ شەبەرلىگى. كۇندىز-تۇنى ول جاساعان نارسەلەرىڭدى تولىق بىلەدى»، — دەپ باياندالعان. ال، ەندى ون التىنشى سۇرەنىڭ ون بەسىنشى اياتىندا: «سەندەردى تەڭسەلتپەۋ ءۇشىن جەر جۇزىندە اسقار تاۋلاردى ورنالاستىردى»، — دەپ كەلتىرەدى. سۇرەدەگى «بۇلت ءتارىزدى جۇرەدى»، «سەندەردى تەڭسەلتپەۋ ءۇشىن» دەگەن ءسوزدىڭ مانىنە زەر سالىڭىزدار: تاۋلار جىلجيدى، جۇرەدى، ۇلعايادى، كىشىرەيەدى، ال، جۇمىر جەردى مەكەندەگەن مىنا بىزدەر تەڭسەلىپ قۋلاپ كەتپەۋىمىز ءۇشىن اياعىمىزدىڭ استىنداعى قارا جەرگە شارشاعاندا ارقامىزدى سۇيەپ، بيىكتىككە بوي سالىپ وسۋ ءۇشىن اسپان تاۋلاردى جاراتىپتى: ءبارى ءبىزدىڭ قامىمىز! مىنا ءبىز سەكىلدى پەندەلەرگە بوي سالىپ بيىككە شاقىرعان، بۇلت سەكىلدى جۇرەتىن تاۋلارعا — جاراتقان يەنىڭ كوزىمەن، بيىكتەگى اسپان الەمىنە-ۋلى ىرعاقتىڭ نۇر سيپاتتى ساۋلەسى ارقىلى نازار سالايىقشى:
جەر-الەمدىك تارتىلىس كۇشىنىڭ فورمۋلاسى شىعادى».
دەپ اعىلشىنشا دەستەلەپ ۋاقىت، كوك توسىندەگى شامشىراقتار، تارتىلىس تابيعاتى تۋرالى توگىلدىرە سويلەگەن كەزدە-جىلت-جىلت ەتكەن ءمولدىر جانارلى ءۇندى كەلىنشەگى بىلەگىنە قاتا جارماستى. «باسىم اينالىپ بارا جاتىر»، — دەدى كۇبىرلەپ. دومالانعان ساري وراعان بالعىن دەنەسىنەن، دەمىنەن وت جالىن ەسەدى. كىسىنى ەسەڭگىرەتەر ىستىق دەمدى تۇڭعىش سەزىنۋى.
— اڭگىمە تامام، مىرزالار، حانىمدار، تومەنگە تۇسەلىك، — دەپ داۋىستادى. تالتىرەك قاققان ءۇندى كەلىنشەگىن سۇيەمەلدەپ ليفتىگە ەنگىزدى، ول كەلىنشەك بىلەگىنەن قاتىپ ۇستاپ جىبەرەر ەمەس. جاناسا بەرىپ ليفت ىشىندە، تار جەردە جۇمساق ءتوسىن توسىنە تىرەدى. ايتۋاردىڭ قۇلاعىنا سىبىر ەتتى، سامايىنا ەرىنى ءتيدى، جىگىت جۇزىنە دۋ ەتىپ قان شاپشىدى.
— اعىلشىنشانى قايدان جەتىك ۇيرەندىڭىز؟
— كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەنىمدە.
— و، ءوزىم دە سول ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعام.
— شىنىمەن بە-ەي، ءبىر جەردە كورگەن سەكىلدىمىن. جوق، مەنىڭ بىتىرگەنىمە جەتى جىل بولىپ قالدى. ءسىز الدەقايدا جاسسىز، تاقاۋ ارادا وقىعان بولارسىز. شەتەلدىك قىز، بوزبالا، كوپ قوي وندا!
ليفت لىق ەتىپ تومەنگى قاباتقا كىدىردى، قوناقتاردى سىرتقا توكتى. ءبىراز كىسى ساندىقشاعا سىيماي جوعارىدا قالىپ قويعان. بەس-التى ادام ارىپتەستەرىن توسىپ، تومەندە ءۇيىرىلىپ تۇرعان. ءۇندى كەلىنشەگى ايتۋاردىڭ بىلەگىنە قايتا جارماسىپ اسىعا سويلەيدى.
— كەشكە «ينتەركونتينەنتالعا» كەلىڭىز، ون جەتىنشى نومىرگە، اسپان الەمى تۋرالى ارمانسىز سويلەسەيىك.
ايتۋار ساعاتىنا قاراپ، شەتەلدىك مەيمانداردان رۇقسات سۇراپ، كۇنى ەرتەڭ لوندونعا ۇشاتىنىن، كەشكى رەسمي قوناقاسىعا قاتىسا المايتىنىن مالىمدەپ، مارتەبەلى مەيمانداردان كەشىرىم سۇرادى، سۋسىپ كەتۋگە بەت الدى. ۇندىلىك كەلىنشەك مۇنىڭ بىلەگىنەن قولىن ازەر اجىراتتى.
— ءقازىر ليفتىدەن شىعاتىن ءمانجۋباس پاكەنە پروفەسسور جەتەكشىمىز گيمالايدىڭ ماڭگى مۇزى ەرىپ تۇگەسىلە مە، تۇگەسىلمەي مە دەپ بەس كىتاپ جازعان، التىنشى كىتابىنىڭ ءۇزىندىسىن وقىپ ءۇش كۇندە ميىمدى اينالدىرىپ جىبەردى، كورگىم كەلمەيدى... كەشكە كەلىڭىز!.. سىزدەي اشىق اسپان سەكىلدى اشىق-جارقىن جىگىتتى العاش كورۋىم!.. وكىنبەيسىز... وكپەلەيمىن...
ايتۋار توپتان سىتىلا شىعىپ، تاپىراقتاي جۇگىرە باسىپ بارىپ، ءزاۋلىم ءۇيدى اينالا بەرىپ ال كەپ لوقسىسىن، ال كەپ قۇسسىن، ىشىندەگى كەشەلى بەرگى ىشكەن اس-اۋقاتتى زاپىرانىمەن تۇگەل تاستادى. ءىشىن باسىپ وتىرىپ قالدى. شەكەسى سولق-سولق سىعىپ الىپ بارادى.
اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، ءۇي ىرگەسىنە ارقاسىن بەرىپ جۇرەلەي وتىرىپ، تەرەڭ-تەرەڭ تىنىستادى. قالتاسىنان ورامالىن الىپ بەتىن، اۋزىن ءسۇرتتى. ۇزاق وتىردى.
كوشە سىپىرۋشى شال تاقاپ كەلىپ، ماسكۇنەم بولار دەپ ويلادى ما، كىم بىلەدى، مۇنىڭ جۇزىنە ۇزاق-ۇزاق ءۇڭىلىپ قارادى. قاتىپ كيىنگەن، سۋ جاڭا كوستيۋمىنىڭ ءوڭىرى بىلعانىپتى، كويلەگى شاڭ-توزاڭ. قارا جەردە كوسىلىپ وتىرعانى نەسى دەپ تاڭقالادى. باسىن شايقادى. ءبىر ۋاقىتتا قولىن «ءا» دەپ ءبىر سەرمەپ، سىپىرعىشىن ىسقىرتا ىعىسىپ جونەلدى.
ايتۋار الدەن ۋاقىتتا كەۋدەسىنەن ءجۇزىن كوتەرىپ بۇلت جۇزە باستاعان زەڭگىر كوككە قارادى. بۇلت اراسىنان جىلت-جىلت ەتىپ كورىنەتىن كوزىنە ەرەكشە ىستىق جۇلدىزدى ىزدەدى. جۇلدىزى تەزىرەك كورىنسە عوي دەپ تىلەگەنى — اسەم بويجەتكەن بولاتىن. قينالعاندا قول ۇشىن بەرەر، كەۋدەسىندەگى جانى بىرگە — جالعىزىن، جارىلقاۋشىسىن، جارىق جۇلدىزىن ىشتەي وكسىپ ساعىنا ويلادى. السىرەپ، كۇشى كەمىپ تاۋسىلماي تۇرعاندا... ءداپ وسى اراعا كەلىپ جەتسە عوي دەپ تىلەدى.
You Might Also Like
-
قويۋ قارا شاشتى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، جازىق ماڭداي، ايقىن اشىق جانارى تىكتەپ قاراعان كەزدە جان الەمىڭدى ەرىتىپ جىبەرەردەي جىلى لەپ سەزىلەتىن، قىر مۇرىن، كۇلە قاراعانى — ەلباسىنىڭ تەنيس كورتىننان تە...
