جۇرەك شامى
قويۋ قارا شاشتى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، جازىق ماڭداي، ايقىن اشىق جانارى تىكتەپ قاراعان كەزدە جان الەمىڭدى ەرىتىپ جىبەرەردەي جىلى لەپ سەزىلەتىن، قىر مۇرىن، كۇلە قاراعانى — ەلباسىنىڭ تەنيس كورتىننان تەرىن سىعىپ شىعىپ كەلە جاتقان قالپىنا ەگىز تامشىداي ۇقساس رەڭدى جىگىت وسى بەكەجان قىرىقتىڭ قىرقاسىنا ىلىنسە دە ءجۇزىن ءاجىم سىزباعان سۇلۋ قالپىندا، ورتا بويلىدان ءسال بيىكتەۋ نۇسقالى دەنەسىن شيراق قوزعاپ كۇتىپ تۇرعان شەتەلدىك جۇيرىك كولىگىنە ءمىندى. جۇرگىزۋشىگە قاتقىل ۇنمەن: ال كەتتىك! — دەدى. جانىنان ءبىر ەلى قالماي، اۋىزى دامىل تاپپاي، شىعارىپ سالا كەلگەن باياعى كلاستاس دوسى، بۇگىنگى وسى اۋىلدىڭ كونە كوز باعبانى — ميراسقا «ال، حوش!» — دەمەدى. اشۋ ما، اسىعىستىق پا، الدەنە بۋىندىرعانداي بولىپ بۇرىلىپ جاتپادى. تەتىگىن بۇراپ قالسا ۇشىپ تۇرعان جۇيرىك ماشينە ورنىنان ىتىرىلا قوزعالعان كەزدە سوڭىنا قوس ۋىستاي توپىراق شاشتى. الگى كلاستاس دوسىنىڭ ءۇستىن دوڭگەلەكتەن ۇشقان اق شاڭ كومىپ كەتتى. ول شىركىن بۇرىسكەن كۇيى قالدى. «ۇيات بولدى-اۋ، — دەپ كۇيزەلدى ىشىنەن بەكەجان، — شىعارىپ سالا كەلگەن ول بايعۇستىڭ جازىعى نە، انە ءبىر جار باسىندا قارقىلداعان اش قارعاداي اۋىل باسشىسىنا رەنجىدىم دەپ باياعىدان بەرگى دوسىنا «ال، حوش» دەمەستەن، توڭ-تورىس كۇيىنشە بۇرىلماستان شاڭعا كومىپ جوسىلتىپ جونەلە بەرگەنى — ابەستەۋ ەندى. قايتا قايرىلىپ، كولىگىنەن ءتۇسىپ كەشىرىم سۇراۋعا كەش. جەڭىل كولىك بۇلىم بەلدەرگە بۇلدىراي شىعىپ ۇشىپ كەلەدى. بۇرىن اشۋىن ىشكە بۇگە بىلەتىن. اسىرەسە شەتەلمەن بايلانىس جاسايتىن «بەست» كومپانياسىن اشقالى بەرى، الدىنا اعىلىپ تاۋ اۋدارعانداي الپاۋىت تا، سىڭىرىنە ىلىنگەن اش-ارىق تا كەلەدى، بارىنە سىر بەرمەي ابەس كەتكەنىن كەشىرىپ، جەتپەي جىعىلعانىن دەمەپ، وسىنىڭ ءبارى كوپشىلىك ءۇشىن جاسالىپ جاتقان كوپكە ورتاق ءىس قوي دەپ كونتەرىلى مىنەزگە ءتۇسىپ ۇيرەنگەن ەدى. استىنا سەكسەۋىل جاققان قازانشا قاينامايدى. قۇم ىشىنەن كوزى اشىلعان كاۋسار بۇلاقتاي شىمىر-شىمىر شىعاتىن شىدامدى مىنەزگى تىزگىن بەرگەلى قاشان. كەلىنشەگى عاليا كەشە كۇلە ازىلدەپ: «باكە، وسى سەن جاسىڭا جەتپەي مىنەزىڭ ىرىلەپ، ەگدەلەنىپ كەتكەن سەكىلدىسىڭ. تىم اۋىرسىڭ، اباي اتامنىڭ: «جاسقا جاس، ويعا كارى ەدىڭ دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى»، — دەگەنى. عاليانىڭ «اباي اتام» دەپ ۇلى ۇستازدى وزىنە ىشتەي جاقىنداتىپ سويلەگەنىنىڭ سەبەبى بار: ناعاشىلارى قاراۋىلدا تۋىپ-وسكەن، قازاقشالاپ ايتسا — اباي ۇرپاقتارىنان تاراعان ۇرپاقتارىنان تاراعان تۇقىم بولىپ كەلەدى. «جاسقا جاس، ويعا كارى ەدىڭ» دەپ ۇستاز ءوزىنىڭ پەرزەنتى ءابدىراحمانعا قاراتىپ ايتىپ وتىر. ال، عاليانىڭ استارلاپ، ارىدە قالعان الىپ اتالارىنىڭ ءسوزىن كەلتىرىپ وتىرعانى — مىنەزىندەگى تەرەڭ ماعىنالى ءيىرىمدى مەگزەگەنى.
ايتىپ-ايتپادى، ويدا جوقتا شوق باسقانداي عىپ شورشىتىپ تۇسىرگەن اۋىل بەلسەندىسىنىڭ قىلىعى. جار باسىندا قارقىلداعان اش قارعاداي داۋسى نەتكەن اششى ەدى. قۇددى شەكسپير تراگەدياسىندا حانزاداعا، بەكزاداعا ىلەسىپ، اۋزىنا نە كەلسە — سونى سوعىپ قالىپ جۇرتتى كۇلدىرىپ جۇرەتىن مايرامپاز سەكىلدى. وقيعا قالاي باستالىپ ەدى، باسىنان باستاپ ەستۇسىرسىنشى...
ءبىرىنشى مامىر كۇنى ەلگە بارىپ قايتۋدى ويلاستىردى. ەل دەگەنى تۋعان جەرى — مىنا تۇرعان شامالعان. وزەنىنىڭ تاستاي سۋىنا شومىلىپ، قۇمىنا تابانىنىڭ ءمورىن باسىپ، بالدان ءتاتتى بالالىعىن وسىندا وتكىزگەن. نە عاجابىنىڭ بارىن بىلمەيدى، سىرتتا جۇرسە وز-وزىنەن ارقالانىپ، يىعى بيىكتەپ تاۋ سەكىلدەنىپ سەزىنەدى دە، تۋعان جەرىنە جاقىنداعان سايىن — تومەندەگەننەن تومەندەپ باياعى بالا قالپىنا قايتا تۇسەدى. سىرتتا «پالەنشەكەڭ، تۇگەنشەكەڭ» دەپ دابىرايتىپ كورسەتەتىن جۇرت اۋلىنا تاقاسا بولدى، كولدەنەڭ كوك اتتىعا دەيىن «و، ءوزىمىزدىڭ بالا عوي»، — دەپ كىشىرەيتۋگە قۇمار.
قىزمەتى ءوسىپ قانشاما ءىستىڭ بەتىن قايىردى، اسىرەسە باياعى پارتيانىڭ ۋاعىندا قارجى مينيسترلىگىندە، الماتى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە، الماتى وبلىستىق پارتكومدا ىستەپ جۇرگەندە تالاي كىسىگە قول ۇشىن بەرىپ، ءومىر وتكەلىنەن امان-ەسەن سۇرىنبەي وتۋگە كومەكتەستى، نەشەمە جاسقا اعالىق اقىلىن ايتىپ ىعىنا الدى. قاي-قاي وبلىسقا ءىسساپارعا شىقسا دا الدىنان قايىرى تيگەن كىسىلەر قۋانا قارسى الاتىن ادەت شىعاردى. مەيماناسى تاسىپ، مارتەبەسى ءوستى. سودان بەرى دە باسپاعان تاۋى، بارماعان جەرى كەم. قاي-قاي ەلگە توبە كورسەتسە دە ازدى-كوپتى جاساعان ەڭبەگىنىڭ يگىلىگىن سەزەدى. ەندى مىنە، تاعى دا «ءوزىمىزدىڭ بالا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەلى ەلىنە ەلجىرەپ، ەمپەڭدەپ كەلەدى... پارتيانىڭ ۋاعىندا عوي جۇرت ءبىرىنشى مامىر دەسە بار شارۋاسىن جيناپ قويىپ، بار ءتاۋىرىن يىعىنا ءىلىپ كوشەگە شىعاتىن، سەيىلدەيتىن، يا قوناققا باراتىن، يا قوناق شاقىرىپ جەلپىنىپ قالاتىن.نارىق زامانى باستالعالى مەرەكە دەگەن جايىنا قالىپ، جۇرت تىربانىپ تىرشىلىككە كوشتى، كوبى قۇلاق دەسەڭ — كوزىن كورسەتىپ، ەس كەتىپ، جان شىققانداي كۇن كورۋدىڭ قامىمەن تەپەڭدەۋمەن ءجۇر. مانا ەرتەڭگىسىن، تۋعان اۋلىنا كورشى جاتقان سەلوداعى ايتقانى قاتە كەتپەيتىن بىرەر كىسىگە بەرگەن ۋادەسى ەسىنە ءتۇسىپ، تاعى ءبىر شارۋانىڭ ورايىن ويلاستىرا كەلەيىن دەپ؛ بۇگىن تۇسكە تامان جانى تىنباي وسىلاي قاراي شىعىپ كەتكەن.
ءسال جۇرگەن سوڭ كۇمىسشە جىلتىراپ شامالعان وزەنىنىڭ يرەك اعىسى شالىندى. جيەگى جارلاۋىت، ءارى قۇمشاۋىت بولىپ كەزەك الماسادى.
ءسامبى تال ساۋكەلە كيگەن بويجەتكەنشە بۇگىلەدى. اۋلاقتا قاراۋىل قاراعان قارا اعاشتار اۋىر قىستان ەندى-ەندى وڭالىپ، بويىنا جىلۋ ەنىپ ءبۇر جارا باستاعان. تۇستىك بەتتەگى جوتا بۇرىندارى اسىق شاشىپ جىبەرگەندەي اقتىلى قويدان قىبىرلاپ جاتۋشى ەدى، سوڭعى ءۇش جىلدا جانارماي ءۇشىن دەپ، قوسىمشا بولشەك ءۇشىن دەپ، جاردەماقىعا دەپ ۇجىم باسشىلارى مالدى قالاعا تاسىپ باسپا-باس ايىرباس جاساپ تۇگەسىپ تىنعان. بىلتىردان بەرى مال اياعى باسپاعان كوگىلدىر جوتانىڭ ءۇستى قار استىنان جاڭا ارشىلعان سارعىش شوپتەن بۇرالىپ تۇر. ءتىپتى مال اۋىزى تيمەگەن دەسە دە بولعانداي.
تانىس سۇرلەۋ ۇلكەن تاس جولدان سولعا بۇرىلىپ، وزەن جاعالاپ بارىپ قىرعا قايقايدى. بەلدىڭ بەلىن وراي اسىپ ءتۇسىپ جاتقان اققايراق ىلديعا قۇلديلادى. شاعىن اۋىلدىڭ توبەسى كورىندى. كوشە ەلى كوشىپ كەتكەندەي جىم-جىرت، تىم-تىرىس. يت ەكەش يتكە دەيىن اسۋلى قازان، بىقسىعان وشاق بولماعان سوڭ تىشقان اۋلاپ اۋلاققا بەزىپ جوعالعان سەكىلدى. ورلەپ بارىپ سارى قىشتان سوعىلعان شۇيكەدەي كەڭسەگە بۇرىلدى. بەكەجان باسقا جەر بولسا «ءجون سۇراپ كەلشى»، — دەپ شوفەرىن جىبەرە سالار ەدى، تۋعان جەردىڭ قاسيەتى، لەبى يىعىنان باسىپ، كولىكتەن لىپ ءتۇسىپ اياڭداپ كەڭسەگە بەتتەدى. ەسىگى جابىق، تەرەزەسىن تىقىلداتىپ ەدى، سىرپىلداتا باسىپ، تىق-تىق جوتەلىپ قاراۋىل شال شىقتى. الاقانىمەن كۇن سالا قاراپ: «قاي بالاسىڭ؟» — دەدى. «بەكەجانمىن، اقساقال، كورشى اۋىلداعى ءپىرىمقۇلدىڭ بالاسى بولامىن»، — دەدى ءۇنىن كوتەرە داۋىستاپ. ەرتەرەك ايتىپ قۇتىلعىسى كەلدى، ءبارىبىر قىتىمىر شال تۇقىم-تۇياعىڭدى تۇگەل ءتىنتىپ سۇراپ الماي جوندەپ جاۋاپ بەرمەيدى. «ءا، اسىق ويناپ بىرگە وسكەن ءپىرىمقۇل ەدى، جۇيرىك ات پەن بەتى جىلتىر كەلىنشەك دەسە جانىپ تۇسەتىن سەرى بولدى سەنىڭ اكەڭ». «اقساقال، ۇجىم باسشىسى قايدا؟». «ءا، سۇراپ تۇرعانىڭ زاماناي ما، ول وسى ەلدىڭ بار سورپا بەتىنە شىعار جاقسىلارىن جيناپ تۋعان كۇنىن تويلاپ جاتىر، ۇيىندە، اناۋ كوشە باسىنداعى قوس قاباتتى، كوك شاتىرلى ءۇي سونىكى». قاراۋىل شالمەن قوشتاسىپ، بۇرىلىپ كولىگىنە كەلدى.
«مۇنىسى نەسى» دەپ ويلادى ماشينەگە ءمىنىپ جاتىپ. ناعىز جەر جىرتىپ،ەگىن سالاتىن، تىرباناتىن مەزگىل. شارۋا ۇجىمى بولسا — مىناۋ، كوتەرەم سيىرداي تۇرالاپ جاتقان، قورا-قوپسى قيراعان، ءشوپ باسىن ءالى سىندىرماعان ەل ازاماتتارى جينالىپ الىپ، شاراپ ءىشىپ، باس ءمۇجىپ، اۋلا ىشىندە توپىرلاسىپ وتىرعانى ەرسى-اق. جالپى بۇل كوكەڭ تۋعان كۇنى جاڭا جىلعا، يا بولماسا ايتۋلى ءبىر مەرەكەگە ءدوپ كەلىپ جاتاتىن باسشىلارعا كۇمانمەن قارايدى. ءدال سول ءبىرىنشى قاڭتاردا، يا ءبىرىنشى مامىردا جارىق دۇنيەگە كەلە قالعانىنا سەنە بەرمەيدى. جۇرت كوزىنە قۇم شاشۋ، انشەيىن-اق جيىن-توي جاساۋعا جەلەۋ ىزدەۋ دەپ تۇسىنەدى. ويلاعانى ءدوپ كەلدى. جۇيرىك كولىك لەزدىڭ اراسىندا كوشە باسىنداعى كوك شاتىرلى ۇيگە جەتكىزدى. قاقپا الدىندا قاسقىر يت ابالايدى. كولىگىنەن ءتۇسىپ، كوستيۋمىن تۇزەپ، جارتىلاي اشىق قاقپاعا تاقاعانى سول، اڭدىپ تۇرعانداي ءۇي يەسى زاماناي الدىنان جۇگىرىپ شىقتى. مۇنىڭ كەلە جاتقانىن ەكىنشى قاباتتان، الىستان شولىپ بايقاپ قالعان بولدى.
— اپ-بارەكەلدە-ە-ە! بولار ءىستىڭ باسىنا جاقسى كەلەر قاسىنا دەپ، قولعا تۇسپەيتىن ءىرى كاسىپكەر پرەزيدەنتتىڭ كەلە قالعانىن قاراي گور. ءاي، الماتىنى ءۇش اينالىپ ىزدەسەم ۇشىرا الماس ەدىم. قۇداي ايداپ كوكتەن ءوزى ءتۇستى. قانەكەي، مىندا جۇرە قالىڭىز! قوناقتار جينالىپ جاڭا اسقا وتىرعىل ىڭعايلانعان ەدى.
اپالاقتاپ ءجۇرىپ ءۇي يەسى الدەنەگە ءسۇرىندى، جەر تىرەپ بارىپ تۇرەگەلدى. ايەلىنە جەكىدى. جولداعىنىڭ ءبارى اسپاز، قىزمەتشى، كۇتۋشى، الىپكەل، شاۋىپكەل كاكىر-شۇكىرلەر ەكەن، التىنعا مالىپ العانداي سىلق-سىلق كۇلىپ سارى كەلىنشەك — زامانايدىڭ زايىبى شىقتى. «قاينىم-اۋ، — دەپ ءاتىر ءيىسى بۇرقىراپ كەلىپ مۇنىڭ موينىنا وراتىلدى، — كوپتەن كورمەي ساعىنىپ جۇرگەندە... ءجۇرشى... تورلەتشى...» بىلايعى سىرت كوز مىنالاردىڭ اراسىندا قۇپيا گاپ بار ما دەپ ويلار بالكىم، ىڭعايسىز بولدى تەگى، بۇل نە دەگەن اسىپ-توگىلگەن ىقىلاس، ءىلتيپات دەپ بەكەجان ىشتەي قىسىلىپ ۇيالىپ بارادى. جان قالتاسىنان ورامالىن الىپ سامايىنان سورعالاعان تەرىن ءسۇرتتى. اڭىرەيگەن كەڭ قوناق بولمەسىنە ەندى.
— ناعىز ەگىن ەگىپ، جەر شۇقيتىن كەزدە اۋىلدىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ الىپ تۋعان كۇن تويلاپ جاتقاندارىڭا جول بولسىن، — دەدى بەكەجان. ويىنداعىسىن بۇگىپ قالا المايتىن ادەتى، ءۇي يەسىنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى دەپ قىمسىنۋدى بىلمەيدى.
— ە، نەسى بار، ماي شىعاتىن بولسا، وتىز جىل بويىن جەر شۇقىپ، قوي قايتارۋمەن وتكىزدىك قوي. ءبىز دە ءبىر ادامعا ۇقساپ دەمالايىقشى، يىعىمىزدى كوتەرەيىكشى دەدىك.
بەكەجان ماڭايىنا بارلاپ قارادى: جينالعاندار وڭشەڭ جەكەمەنشىك فيرماسى، ۇجىمى بار، ىشكى ەسەبىن، كوشىن تۇزەپ العان، اقشالى، قالتالى وسى اۋداننىڭ شوپكە شىعارى. تەرىن سىعىپ كۇن كورگەن كىسى كورىنبەيدى. تەرىن تامشىلاتىپ، بەلىن بۇگىپ ەڭبەك ەتەتىندەر تۇگەل سىرتتا؛ ءبىرى جانارماي ىزدەپ قالاعا سابىلىپ، ءبىرى بازارعا مالىن جەتەلەپ، كۇنكورىستىڭ قامىمەن ءسىرىسى شيقىلداپ ءجۇر. ال، مىنالار كۇن كوزىنە شىقپاي، كولەڭكەدە، جىلى جەردە جاندى كۇتكەن جايساڭدار مەن يگى جاقسىلار.
— قازاق دەسە وزىمىزگە تاياق بولىپ تيەدى. مىنا كەۋدەنى قىسقان نارىق زامانىندا ءبىر-بىرىنىڭ قالتاسىن سىعالاپ، تويشىلاپ، جىر-جىرلاپ جۇرگەن، ءاي، بىزدەن باسقا ەشكىم بولماس. مىناۋ ەندى ناعىز ەرسى نارسە!
ايتپايىن دەسە دە اۋزىنان شىعىپ كەتتى. تۋراسىن ايتامىن دەپ تۋعانىنا جاقپاي جۇرگەن سەرىنىڭ ءسوزى وسى.
ءۇي يەسى سۋ تيگەن قاراقۇرتشا ءبۇرىسىپ، تىرىستى.
— ە، مىنا ءسوزىڭ قاي ءسوز، قالتا قاعۋ ءۇشىن جينالىپپىز با وسىندا، نە بولسى سونى ايتادى ەكەن، ءتايىرى، بەينەت بىزدەن قالعان: قاشانعى «جەتپەيدى، جەتپەيدى» دەپ ءومىر جاسىمىزدى وكسىتەمىز!
— قاينىم-اۋ، تويعا كەلىپ تۇرىپ تاباعىمىزدى تەپكەندەي ءسوز ايتپا، ءبىز ەشكىمنىڭ نەسىبەسىنە قول سۇعىپ وتىرعان جوقپىز، — دەپ التىنعا مالىپ العانداي كەلىنشەك جانارىن قيعاشتاي قارادى.
توبەسىمەن ءۇيدى تىرەگەندەي الپاۋىت جىگىت، بۇرىن اۋداندا تەرى، ءجۇن بازىن باسقارۋشى ەدى، بۇل كۇندە ءىرى ىسكەر دەپ ەستيدى، ەكى قولىن قالتاسىنان الماعان كۇيى ىرق-ىرق سەلكىلدەي كۇلىپ، توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ بىلاي دەدى.
— مىنا زاماندا جەر شۇقيتىن اقىماقتار، باسى ىستەمەيتىندەر عانا. ناعىز بيزنەس يەلەرى اۋادان اقشا جاساۋدىڭ ايلاسىن تابا بىلەدى. كاللانى ىستەتكەن ءجون، قۇربىم.
بىلايعىلار الپاۋىت جىگىتتىڭ ءسوزىن ءجون كورىپ شيىق-شيىق، قيىق-قيىق ەتىپ كۇلكىگە ءتۇيىلىپ ءولىپ قالىپتى. مىنا سايقىمازاق قىلىق بەكەجاننىڭ شىمبايىنا شىنداپ باتتى. كىسىمەن تىلدەسكەن كەزدە قولدى قالتادان الىپ سويلەسۋگە بولار ەدى عوي، سىرتتا بەلىن بۇگىپ، اششى تەرىن توگىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارىن اقىماق ساناپ شيقىلداسىپ كۇلۋگە ۇيالعان ءجون ەدى عوي. مىناۋ نە ەندى! جارىتىپ وقىعان ءبىر كىتابى جوق، تۇكپىرلەپ ىزىنە تۇسكەن ەش عىلىمى جوق، وڭشەڭ شيقىلداقتار، مۇنىڭ ءسوزىن تەرىس كورىپ تىرقىلداسىپ، مىرسىلداسىپ الىپ بارادى. وسىناۋ اڭىرەيگەن كەڭ سارايداي ەكى قاباتتى ۇيدە كلاسسيكالىق كوركەم ادەبيەتىن ىزدەسەڭ — ەمگە تاپپايسىڭ. وڭشەڭ شەتەلدىك شىتىرمان وقيعالى، ەروتيكالى كىتاپتاردى اس ۇيگە، اۋىز ۇيگە سامساتىپ جيناپتى. اسحانادا بەس مۇزداتقىش، ەكى جەلدەتكىش، ەكى تەلەديدار، قوناق ۇيىندە ەسىك پەن توردە — ەكى تەلەديدار، ۇستىڭگى بولمەلەردىڭ باس-باسىنا تەلەديدار، كورەتىن، ەسىتەتىن اسپاپتارعا ءسۇرىنىپ جىعىلعاندايسىڭ. الگىدە وسىندا كەلە جاتىپ كوردى، كەڭسە الدىندا بۇكشيىپ، وتكەن-كەتكەننەن ءبىر جاپىراق نان سۇراپ ەكى قايىرشى وتىر، اۋىل بەينە ەلى كوشىپ جوعالعانداي قۇلازىعان قالپى. مىنالاردىڭ تاماعىنان ءقايتىپ اس وتەدى. قالايشا التىن، كۇمىسكە مالىنىپ، فرانسۋز ءاتىرىن جاعىنىپ، بايلىعىنا ماقتانىپ سىلق-سىلق كۇلىپ، قايداعى جايداعىنى ەسكە تۇسىرەدى. سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى، مىنا مارقاسقالار حالىق ۇستىنە شولجاڭداپ ازعانا سەمىرگەنىن كوتەرە الماي: كەدەيلەر — اقىماقتار، بايىپ العاندار — دانالار دەپ قالاي-قالاي كەرگيدى!
— بىلە بىلسەڭدەر، ءسىڭىرى شىققان كەدەيلەردىڭ ءبارى اقىماق بولماعان، حان سارايىندا تۇرسام ەڭسەمدى بايلىق باسادى دەپ قالا شەتىندەگى جەرتولەدە تىرشىلىك كەشىپ ايگىلى تراكتاتتار جازعان ءال-فارابيدى، باس-اياعى جيىرما جىل ىشىندە قارىزشىلار مەن ارىزشىلاردىن قاشىپ ءجۇرىپ جەتپىسكە تارتا شەديەۆر تۋعىزعان بالزاكتى قايدا قويامىز، ولاردىڭ بايلىعى — كەدەيلىگى، جەتىسپەۋشىلىگى ەمەس پە ەدى. دۇنيەگە ماستانعان دۇمشەلەردىڭ ەل ەسىندە قالعانىن ەستىگەن ەمەسپىن! اقىلى زەرەك كىسىلەر بايلىعىنا ەمەس، بىلگەنىنە، تۇيە تۇسكەنىنە قۋانۋشى ەدى.
توبەسىمەن ءۇي تىرەگەندەي بولىپ شىرەنگەن اۋدان ىسكەرى بۇرق اشۋلاندى.
— اۋ، زاكە! مىن قوناعىڭ دۇنيەگە ماستانعان دۇمشەلەر دەپ مۇقاتىپ تۇر
عوي، جاڭا زاماننىڭ بيزنەس يەسى مە دەسەك: بۇل جۇرگەن قيال اقىن، يا بولماسا باس تەرىسى كەلىسپەگەن فەرمەر شىعار، ءسوزى تۇيەدەن تۇسكەندەي توبەمىزدى تەسىپ بارادى!
ءۇي يەسى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعانداي سىڭاي تانىتتى.
— شىدايىق، بۇل ءوزى استانادا اسا جايلى، كەڭ پاتەر، توعىز قاباتتىق قوناق ءۇيى، «كوڭىل اشار» اتتى مەيرامحانانى، ۇجىمدىق شارۋاشىلىق، جەكەمەنشىك پاتەر سالعان، شەتەلمەن تىعىز بايلانىس جاساعان، مەيرامحانا اشقان ءىرى ىسكەر، كومپانيا پرەزيدەنتى. اۋىلعا ارزان باعامەن بيداي تۇقىمىن تاۋىپ بەرەمىن دەگەن سوڭ، كەلسەڭ — كەل، بىزدە قانجۋعان توبەنىڭ سارى سازىنان باسقا دانەمە جوق دەگەنمىن، قىزىنبايىق!
— جوق، مىنا ءبىزدى ادام ەكەن دەپ مەنسىنەيىن دەپ تۇرعان جوق قوي!
بەكەجان وسىناۋ ءوز بۋىنا ءوزى سەمىرىپ ەل ۇستىنە شولجاڭداپ ۇيرەنگەن اۋىل بەلسەندىلەرىنە قانى قارايدى.
— سوندا مەنى ادامشىلىعىما قاراپ ەمەس، استاناداعى مەيرامحانا، پاتەرىمە، قالتامداعى دوللارىما بولا باعالايدى ەكەنسىڭدەر عوي. ءسوز بولعاندارىڭا! مۇنداي توعىشار ورتا، جيىركەنىشتى داستارحانعا وتىرا المايمىن. ال، ساۋ بولىڭدار!
دەدى دە تۇرىپ جۇرە بەردى.
جار باسىنداعى اش قارعا سەكىلدەنىپ ءۇي يەسىنىڭ ءۇنى قۇلاقتى كەستى.
— قانشا بايمىن، مىرزامىن دەسەڭ دە بىزدەن اسىپ كەتە المايسىڭ! كورشى سەلوداعى تۋىسقانىڭ اينالىپ كەلىپ مىنا ءبىزدىڭ قولىمىزعا قارايدى!
اۋلادان ءوتىپ، قاقپاعا قاراي تاقاپ قالعان كەزى بولاتىن. دۇلەي اشۋ كوتەرىپ كەتتى. اياق استىنان جالت بۇرىلىپ، سوڭىندا ساۋمەڭدەپ ءتىلىنىڭ ءبىزىن اياماي سۇعىپ كەلە جاتقان ءۇي يەسىنە شۇيلىگە ءتوندى. جاعاسىنان قارماپ جەردەن لىپ كوتەردى. ءتۇسىن سۋىتىپ بەتىنە بەتىن تاقادى: «بوس شەلەكتەي كيىز كاللاڭا قۇيىپ ال: ەشقاشان بايلىعىما ماقتانعان ەمەسپىن، ورتالارىڭا سىيعىزباعان — سەندەردىڭ دىمبىلمەس كەششەلىگىڭ، توعىشارلىعىڭ؛ وتىرىكتەن وتىرىك «تۋعان كۇنىم»، «بالامنىڭ وقۋعا تۇسكەنى»، «ايەلىمنىڭ توركىندەگەنى» دەپ جوق سىلتاۋدى سۋداي ساپىرىپ جۇرتتىڭ قالتاسىن قاعىپ ۇيرەنگەن جامان ادەتتەرىڭ! ايتپەسە حالىقشىل، جۇرتشىل بولساڭ: نەگە ىشتەرىڭدە يا ءبىر ديقان، يا ءبىر باعبان جوق! انە ءبىر دۇمشەڭ ادامشىلىق — اقشادا دەپ ساندالىپ يت جىنىمدى كوتەردى. جوعال ارمان!» — دەدى دە ساۋساعىن جازىپ الگىنى بوساتىپ قويا بەردى. بەينە باتپاق اراسىنان سۋىق باقا ۇستاعانداي جيىركەندى. ماشيناعا وتىردى دا جۇرگىزۋشىگە «كەتتىك» — دەدى. جەلدەي ەسكەن شەتەلدىك كولىكتىڭ ءجۇرىسى جايلى. بىلەتىندەر: جۇيرىك اتتىڭ قوس قۇلاعىنىڭ اراسىندا كىسىنىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، قانىن ويناتاتىن جىنى بولادى دەسەدى، جۇيرىككە مىنگەن كىسىنىڭ كوڭىلى وسەتىنى سودان. جىلدامدىق ۇدەگەن سايىن الگىدە كوتەرىپ كەتكەن اشۋى ساپ-ساپ باسىلىپ، بەل اسقان سوڭ ساباسىنا ءتۇستى. ماساتىنىڭ تۇگىندەي قۇلپىرىپ جاتقان وڭ مەن سولىنا، الىستاعى قار جامىلعان اقباس الاتاۋ جوتالارىنا كوز سالدى. قاراعان سايىن كوزگە نۇر قۇيعانداي، قوس قولتىعىنا قانات بىتىرگەندەي نەتكەن سۇلۋلىق، ءمولدىر تازالىق، بەيكۇنا تاكاپپارلىق دەسەڭشى! قورعاسىنداي ءزىلدى اۋانى قۇنىعا جۇتادى.
ويحو-و-وي، دۇنيە دەگەن! كىسىگە قۇس قاناتىنداي شابىت ءبىتىرىپ زاۋ بيىككە كوتەرەتىن دە، تاسپەن باستىرعانداي ءبىر ۋىس قىپ بۇرىسەتىن دە — مىنا جەر بەتىندە قىبىرلاپ تىرشىلىك كەشكەن ادامداردىڭ وزدەرى-اۋ. الگىدەگى اۋىل باسشىسىنىڭ ويى نەتكەن ءپاس ەدى. جيناعان داۋلەتىنە ءماز سورلى ماڭايىنداعى جاقىنىن، بالاسىن، ايەلىن وزىمەن قوسا قۇردىم باتپاققا تارتقانداي توعىشار، ءپاس ەتىپ قۇرتىپتى. اجەپتاۋىر وقۋ بىتىرگەن، ءتاۋىر كيىنگەن بالاسى ۇشىراسا كەتسە — ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراستىرا الماي: «پالەنشە تۇگەن ماشينە ءمىنىپتى، دوسىم ەۋروپانى كەزبەلىكپەن ارالاپ قاتىپتى»، — دەگەننەن باسقا اڭگىمەسى جوق، جۇرە جالتاقتاپ، ىرجالاقتاپ جىگەرىڭدى قۇم ەتەدى. سول زامانايدىڭ ايەلى وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن مەكتەپ ديرەكتورى ەدى، ءسوزى دە ءتۇزۋ شىعاتىن، ەندى ۇشىراسا كەتسە — «قاينىم-اۋ، بريلليانتتىڭ ءباسى ءوسىپ پە، پرەزيدەنتتىڭ ايەلى ءسارۋار تاس ءتۇستى لالا كويلەك كيىپ شىقتى عوي تەلەديدارعا، كوردىڭىز بە!..» وسى دا ءسوز بولىپ پا!
ادام دا بەينە وڭعاق كويلەك. بۇگىن ءبىر ءتۇرلى بولسا، ەرتەسىنە تىسى اينالىپ قالىبى وزگەرىپ كوزگە ۇرىپ تۇرعانى.
بۇل ويلاسا: كىسىنىڭ جان دۇنيەسى بەينە ۇلكەن قاپ سەكىلدى. ادامنىڭ جاس كەزىندە الگى قاپتىڭ ءىشى تازا ساقتالادى. جىلدار وتە، ەسەيە كەلە بىرەۋدەن قۋلىق، بىرەۋدەن سۇمدىق ۇيرەنىپ، كەلەسىدەن ءجابىر-جاپا كورىپ، ءومىردىڭ نە قيلى تەزىنەن، تەپكىسىنەن ءوتىپ، الگى قاپقا ءارتۇرلى نارسەلەر جينالا بەرەدى. جينالا بەرمەك. كوپ كىسى قاپتىڭ قامپايعانىنا ءماز. تولىسىپ، كەمەلدەنىپ كەلە جاتىرمىن دەپ ويلايدى. ال، شىن مانىندە الگى قاپقا جينالعان نارسەنىڭ كوبى قوقسىق، كاكىر-شۇكىر بىردەمەلەر بولىپ شىعادى. ۋاقىتشا قاجەت سەكىلدى كورىنگەنىمەن كەيىنشە تۇككە العىسىز، ەشتەمەگە جارامسىز، كوڭىل الدار قوقسىقتار. قاي جەردەن وقىعانىن ۇمىتىپ قالىپتى: بۋددا موناحتارى ءارتۇرلى وقيعادان، ءارقيلى جاعدايدان كىسىنىڭ جان دۇنيەسىنە جينالعان اسەرلەردى، ەستەلىكتەردى، تۇيسىكتەردى بەينە قاپتىڭ ءىشىن تىسىنا اينالدىرعان سەكىلدەنىپ اۋىق-اۋىق قاعىپ-سىلكىپ تازارتىپ وتىرادى ەكەن.
جان الەمدى بوگدە اسەر، بوتەن تۇيسىكتەن تازارتۋدىڭ ۇلكەن ونەرى بار.
ايتپەسە كىسىنىڭ جان دۇنيەسىنە لاس، كىر، قوقسىق، قاجەتسىز نارسەلەر تولا تۇسەدى، الگى قاپ ءزىل تارتىپ اۋىرلاي بەرەدى. ادام ءوز ورتاسىنان، جاقسى زيالىلاردان اجىراپ قالادى. قاپتى تازارتۋدى ورىسشا — پروسۆەتلەنيە دەيدى، قاپتىڭ قوقسىققا تولۋى — توعىشارلىق بولار، ءسىرا.
اركىم ءومىردى ءوز بىلگەنىمەن سۇرەدى. ءوز بيىگىنەن، ءوز شوشاعىنان كورەدى. بۇل بەكەجان كوز جەتكىزگەن شىندىق بار: شەتى مەن شەگىنە كوز جەتپەيتىن قيىر ساحارانى جالعىز كەزگەن جولاۋشى سەكىلدەنىپ ماقساتىنا ءولىپ-وشىپ ۇمتىلعان كىسىنىڭ جان الەمىندە تۇپتىڭ-تۇبىندە شىراق جاعىلاتىن سەكىلدى. شىراق جاعىلماسا: ول كىسى ءوز وتىنا ءوزى كۇيىپ ولەدى. شىراق جاعىلعاننىڭ بەلگىسى — الگى ادامنىڭ نۇرى بەتىنە شىعادى. نۇرى بەتىنە شىققانى سول: ماڭايىنا ىزگىلىكتەن، جاقسىلىقتان جىلۋ تاراتىپ، نازارىنا العان كىسىنى سوزىنە، لەپەسىنە يلاندىرىپ، ءار ورتادا يىعى ءوسىپ، مەيىرى توگىلىپ تۇرادى. مۇنداي ادامدى كورگەن كىسى ارمانسىز.
ويى ونعا ءبولىنىپ وتىرىپ بايقاماپتى، اقساي اڭعارىنا ىلىككەنى سول، القاپ ماساتىشا جاسىلدانىپ، بەلگە كوتەرىلگەن كەزدە تۇتىنگە تۇنشىعىپ جاتقان ۇلكەن قالا لىقسىپ اياعىنىڭ استىنا ءتۇستى. تەرىستىك بەتتەن جەر باۋىرلاي جىلجىعان نوسەر بۇلتى شالىندى. اسپان مەن جەردىڭ استاسقان تۇسىنان جارق ەتىپ جاسىن شاعىلدى. بايلىق ادامدى بۇزادى دەگەن نە ءسوز ول دەپ ويلادى بەكەجان. مىنەكەي، قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىقتى، ومىردەن ءبىراز تاجىريبە جينادى، جولداس جوعالتتى، دوس تاپتى، جاس كەزىندە ءبىراز جەتىسپەۋشىلىكتى، كەمتارلىقتى وتكەردى؛ بوزبالا شاعىندا شالىس باسىپ شىڭىراۋعا قۇلاي جازدادى، اقىل بەرەر اينالايىن ادامدار تابىلدى؛ ەندى مىنە، باسىنا ب ا ق ءۇيىرىلىپ، قوراسىنا داۋلەت جينالىپ، بيىك توبەنىڭ باسىنا شىققانداي بولىپ، ماڭايىنا قاراسا: بىرەۋ ىسكەر، بيزنەس يەسى بولعاننىڭ ءجونى وسىلاي دەپ ارىن، ادامشىلىعىن ساۋداعا سالىپ وكپەسى تەسىلەردەي ءولىپ-وشىپ داۋلەت جيناعان بولىپ ءجۇر.
بىرەۋ عاسىرلار بويعى قازاقتى وزگە ۇلتتان وزگەشەلەپ كەلە جاتقان ءتىلىن، سالتىن، مىنەزىن، وزىندىگىن — وزگەنىڭ قوقسىعىنا، ارقاسىنان قاعىپ «موي پارتنەر» دەگەنىنە — ايىرباستاپ قاراداي كىرىپتار حالگە تۇسكەن؛
بىرەۋ ءالى دە لاۋازىم باسقىشىنا، ءمارمار ۇيدە شەنەۋنىك بولىپ جان باققانعا موينىن سوزىپ دامەلى؛
بىرەۋ وپاسىز جالعانعا يا ۋاقىتىنان ەرتە كەلىپپىن، يا مەزگىلىنەن كەش قالىپپىن دەپ وكىنىش ۋىن جۇتىپ قىم-قۋىت تىرشىلىكتەن تۇڭىلۋگە بەت العان؛
كەلەسىنىڭ نۇرى بەتىنە تەۋىپ، جارقىراي كۇلىپ، وتباسىنىڭ ءسانىن كەلتىرىپ بالالارىن شىنداپ تاربيەلەۋگە كوشكەن، قاي جەردە جۇرسەم دە — ورتاما، قازاعىما پايدا كەلتىرسەم دەپ ءۇمىت وتىن مازداتا جاعۋمەن ءجۇر. ءوزى دە وسى سوڭعىلاردىڭ ساناتىندا سەكىلدى. ءىنشاللا، توعىشار، كيىز كەۋدە ەتپەگەنىڭە شۇكىر. ساباسىنا ءتۇسىپ، ساناسىنا ساۋلەلى ويلار ءسۇزىلدى.
«گورنىي گيگانت» دەپ اتالاتىن ۇلكەن سەلونىڭ ءدال كىندىك ورتاسىنا، قالىڭ باۋدىڭ اراسىنا ورىن تەپكەن ەكى قاباتتى قىزىل قىش كەڭسەسىنە ماڭداي تىرەدى. كۇن دەمالىس بولعاسىن با، قورا ءىشى، كەڭسە مايى تىم-تىرىس. قاقپانى اشقان ايداۋشىنىڭ الدىنان قاراۋىل جىگىت شىقتى. «ساۋ سالامات بارسىز با، كوڭىل كۇيىڭىز قالپىنشا ما!» — دەپ بايەك بولىپ، يا ورىسشا ەمەس، يا قازاقشاعا كەلمەيتىن سالەمدەسۋ ءراسىمىن جاساپ ىرجالاقتاي كۇلەدى. اياعىنا ورالىپ جاعىنا سويلەيدى. بۇل بايعۇس ءبىر زاماندا رەسپۋبليكا سپورتىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، نەشە مارتە حالىقارالىق جارىستارعا قاتىناسقان ەركىن كۇرەستەن سپوت شەبەرى، ايگىلى بالۋان. سوڭعى ءبىر جارىستا كىلەمگە توبەسىمەن ءتۇسىپ، ازداپ ميى شايقالىپ، شاريگى اۋىسىپ يا ورىسشا ەمەس، يا قازاقشا ەمەس بولىپ العان. ىسىنە ۇقىپتى، قاتىن-بالاسى جوق. وسى مەكەن-جايدىڭ سىرمىنەز قاراۋىلى، بوگدە كىسى تۇگىلى ماڭايدان تىشقان جورعالاتپايدى.
ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ باتىس بەتتەگى ات شاپتىرىم كەڭ بولمەسىنە ەندى. كوستيۋمىن شەشىپ ءىلدى. ۇستەلىنە تىزە بۇگىپ، سۋىرماسىنان ءىس قاعازدارىن قوبىراتىپ سۋىردى. كويلەگىنىڭ جەڭىن ءتۇرىنىپ، ەڭسەسىن سالىپ، از-كەم ويلانىپ، الگى قاعازداردى ءسۇزىپ وتىرىپ قالدى. ءار ادامنىڭ ءومىرى ءبىر-بىر كىتاپ. كىتاپ جازعان كەزدە ناعىز دارىندى جازۋشىلار الگى شىعارماسىن قولجازبادا، تەرىلىمدە، گرانكادا تۇزەتىپ، ۇستىنەن قاراپ، ءتىپتى ولە-ولگەنشە تۇزەتىپ جوندەپ وتەدى. بىلايعى سانالى ادام دا سول سەكىلدى. ءوز ءومىرىن الگى كىتاپ سەكىلدى ءومىر بويىنا جاقسارتۋعا، شىڭداپ شىعارۋعا، ادەمى سۇرۋگە جانىن سالادى. قولجازبا سەكىلدى ۇستىنەن قاراۋمەن شارشايدى. ەرتە دۇنيە ادەبيەتىندە ءومىر بويىنا ەڭبەگى جانباي وتكەن كىسىنى سيزيف دەپ اتايدى، ال ءومىر بويىنا ءشولى قانباي، كەنەزەسى كەۋىپ وتكەن بەينەنى تانتال دەپ ماراپاتتايدى. ناعىز ادامنىڭ بويىندا ءسيزيفتىڭ دە، تانتالدىڭ دا قاسيەتى بولۋعا ءتيىس؛ ويتپەگەن جاعدايدا ادامنىڭ اقىرى ازعىنداۋعا توقىراۋعا بەت بۇرادى. ءۇڭىلىپ ويلانىپ وتىرسا، ءبىر باستاعان ءىسىنىڭ ۇشتىعىنا جەتەمىن دەپ شارشاپ شۇعىلدانسا: مۇنىڭ جەتەمىن دەگەن بيىگى ءالى مۇنارت بوپ تىم جىراقتا تۇرعان سەكىلدى، بۇگىنگى بىتىرگەن ءىسى ەرتەڭىنە جاراماي جاتادى، ەندەشە بۇل سيزيف ەمەي نەمەنە. كەي تۇندەرى تۇسىنە سارى ساعىم قۇشاعىنا كومىلگەن سۋسىز، تۇلدىرسىز شولگە شىعىپ كەتىپ، ءوز ورتاسىن، جاسىل القابىن تاپپاي جۇرگەندەي سەزىنەدى. شولدەپ، اڭقاسى كەۋىپ ورالادى. كەلىنشەگى عاليا شىمىر-شىمىر كوبىگى شاپشىعان بەستى قىمىز اكەلىپ ۇسىنادى، تولعاپ-تولعاپ جۇتادى، ءشولى قانبايدى.
جانىنداي جاقسى كورەتىن قىزى اقمارال شەتەلدىك قالبىرعا قۇيىلعان ءشاربات سۋسىنىن الدىنا توسادى، انىق شولدەگەندە ولداعى مەيىر قاندىرمايدى. بىلدىرلاعان بەيمازا نەمەرەسى انۋار: «اتا، بۇلدىرگەن سالىپ بوكتىرگەن بالمۇزداقتان وتكەن ءدامدى سۋسىن جوق»، — دەپ قولىنا قولاقپانداي ەتىپ قايماققا قاتىرعان تاتتىسىنەن ۇستاتىپ، كوزىن قىزىقتىرادى. تامسانىپ، تامسانىپ سىلەكەيى شۇبىرا جالايدى. بۇل كوكەڭ بالمۇزداقتى بىرەر جالاپ نەمەرەسىنە قايىرىپ بەرەدى. شولىركەگەندەي سەزىنىپ تامسانا تۇسەدى. ءشولدى قويشى، بۇگىنگى، كەشەگى ىسىنە كوڭىلى تولىپ، مەيىرى قانىپ، اۋىز تولتىرىپ، «مەن وسىنى ءبىتىردىم، تىندىردىم» دەۋگە ەشقاشان جۇرەگى داۋالامايدى. سوندا بۇل تانتال ەمەي نەمەنە.
مىقتىلىق — قاناعاتسىزدىقتان تۋادى. قاناعاتسىزدىق جاقسى ماعىناسىندا وزىمشىلدىكتەن ءورىس تابادى. دۇنيەنى دوڭگەلەتكەننەن دوڭگەلەتىپ ىلگەرى جىلجىتاتىن ىلگەرىمپاز كىسىلەر — سول باياعى وزىمشىلدەر عانا. باسقالار بار عوي، ماعان نە جەتپەيدى، وسىعان دا قاناعات دەيتىن كىسىلەر توبىرعا عانا جاراتىلعان، ولار توپ باستامايدى، توبىر كوبەيتەدى. از عانا تابىسقا قول جەتكىزسە، شەتەل كومپانيالارىمەن تىزە تۇيىستىرە وتىرىپ كومىلىپ قالعان كەنىشتى اشسا، توبە بوپ ءۇيىلىپ جاتقان وتقا بەرىك قىزىلتوپىراقتى زاۋىتقا جونەلتسە، قۇر تەككە ءۇيىلىپ جاتقان قارا تاستان توننالاپ اك شىعارسا، كوزىن قۇم باسىپ قالعان شيپالى سۋدى قايتا اعىزىپ ميلليونداعان دەكاليتر شيپاسۋدى ەمگە پايدالانسا، ات اياعى تالعان يەسىز جونعا بۇرالتىپ كۇزدىك بيداي ەككىزسە، قۇرىلىس جابدىعىن جەر-جەردەن كەلتىرىپ تۇرعىن ءۇي، ديىرمەن، ءسۇت كومبيناتىن سالعىزسا - سول بويىنا جۇققان تىنىمسىز، تويىمسىز مىنەزدىڭ ارقاسى، اتىڭنان اينالايىن، بىلايعى مىڭداعان وقىرمانعا ۇنامسىز، وزىمە ۇنامدى سيزيف، تانتال بەينەتقورلاردى قاراداي ءجۇرىپ ءپىر تۇتقانىنان، ارۋاعىنا سىيىنعانىنان، سولاردان از دا بولسا قاسيەت اۋىسقانىنان... بەكەجان جازبالارىن رەتكە كەلتىرىپ، ەسەپ-قيسابىن تۇگەندەپ، كەڭسەسىندە سارىلىپ كۇن باتقانشا ءۇڭىلىپ وتىردى. «قاراڭعى جەردى كۇن يەكتەيدى»، — دەپ قاراۋىل جىگىت كەلىپ جارىق جاققاندا بارىپ، سەلت ەتىپ ەڭسەسىن كوتەردى. كۇن باتقانىن سەزدى. قاعازدارىن قاتتاپ، جۇيەلەپ، بەلىنەن ۇستاپ ۇستەلگە ۇرعىلاپ، سۋىرماعا سۇڭگىتە باستادى.
وسىدان اتتاي ءۇش كۇن بۇرىن، 28 ساۋىردە بالالارىنىڭ ورتاسىندا، وتباسىندا باس قۇراپ تۋعان كۇنىن وتكىزگەن. ءدامدى ءماجىلىس، ادەمى اڭگىمە ۇستىندە مول-مول تىلەك ايتىلدى، ازداپ توست كوتەرىلدى عاليا ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى كورىپ ۇناتىپ جەيتىن سۇزبە ءبالىشىن جاساپ، بۋىن بۇرقىراتىپ الدىنا تارتتى. سوندا پەرزەنتىنىڭ ۇلكەنى اقمارالبىلاي دەپ تىلەك ايتقانى ەسىندە: «پاپا، وزىڭىزگە ءوزىڭىز تىم قاتال بولماڭىز، ءبىزدى ماپەلەپ ءوسىردىڭىز، جەتكىزدىڭىز، بىلاي قاراساق — ادام جانىنا قاجەتتىنىڭ ءبارى بار، ءوزىڭىزدى شارشاتا بەرمەي، ساقتاڭىز، ءا» — دەدى. قىز دەگەن باۋىرمال. سيزيف سەكىلدى ءتۇندى كۇنگە، كۇندى تۇنگە الماستىرىپ دۇنيەنى ۇمىتىپ ىستەيتىن ولەرمەندىگىن ايتىپ وتىرعانى. جىلى جۇرەگىنە ىشتەي ەلجىرەدى. الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇزدىك وقيتىن ۇلى بەكبولاتتىڭ ايتقانى: «اقشاڭىز مول بولسىن، اقشاڭىز مول بولۋى ءۇشىن باستاعان ءىسىڭىز ءجۇرسىن دەپ تىلەيمىن، پاپا! بۇل زاماندا اقشاسىز، قالتاسىز ادامدى — ادامعا سانامايتىن، كوزگە ىلمەيتىن سالت شىقتى، رەنجىمەڭىز، قالتاڭىز قالىڭداعان سايىن ادامدىقبيىگىڭىز دە جۇرتقا كورىنە تۇسپەكشى»، — دەدى. بۇل كوكەسى ۇلىنا ساۋال قويىپ، انىقتاپ سۇرادى. «ادامشىلىق بيىك پە، ادامدىق بيىك پە ايتىپ تۇرعانىڭ؟..» بەكبولاتى بىربەتكەي بەتتىلىگىنەن تانبادى. «ايتىپ تۇرعانىم: ادامدىق بيىك. قانشا جاقسى بولساڭىز دا ءسىڭىرى شىققان كەدەي، ءمۇساپىر بولساڭىز بۇل زامان ءسىزدى ادام دەپ ەسەپكە المايدى». مىنا ءسوزدى ەستىگەن بەكەجان ىشتەي قىمسىنىپ، ءبىرتۇرلى قولايسىز تىكسىنىپ قالدى. ۇلىنىڭ ايتىپ وتىرعانى: ماڭايىنداعى كورگەن-بىلگەنىنەن تۇيگەنى، ولشەپ-پىشكەنى، وزىنشە وي تۇيىندەگەنى. اششى دا بولسا شىندىق، تۇلەن ءتۇرتىپ اشۋلانعان جوق. ءۇشىنشى تىلەكتى عاليا ايتتى: «امان بولشى، — دەدى ءۇنى دىرىلدەپ، جانارىنا ازداپ جاس العانداي بولىپ وتىرىپ، «گازەتتەن، راديودان جامانشىلىقحاباردى كوپ ەستيمىز. اناۋ ءويتىپتى، مىناۋ ءبۇيتىپتى دەگەن، ايتەۋىر امان بولشى. «ءولدىڭ قوناي، قور بولدىڭ دەگەندەي: اپلاتىن بولىپ ەل ۇستاپ، جەر توڭكەرسەڭ دە — بەس كۇن جارىق تىرشىلىككە جەتپەيدى. كوبىمىز تويعان سوڭ سەكىرەمىز، بارلىقتان قۇدايىمىزدى ۇمىتامىز، وزگە ەشەتەمەنىڭ قاجەتى جوق، ءوستىپ كۇڭگىرلەپ، مازالاپ، كەيىسىپ، كۇلىسىپ، بار ەكەنىڭدى ءبىلدىرىپ قاسىمىزدا جۇرگەنىڭنەن ارتىعى جوق، بەكە».
تەكتى تىلەك دەمەي نە دەيىن!
تاقاۋدا قولى قالت ەتىپ بوساي قالعاندا اباي اقىننىڭ قارا سوزدەرىن وقىپ وتىرىپ، ىشىنەن ءدامدى، ءماندى وي سۇزگەنى بار. قالاي ەدى! «دۇنيەنىڭ ادەمىلىگى، قىزىعى اقىلعا نۇر بەرىپ تۇراتۇعىن نارسە. جوقشىلىق ادامدى حايۋانعا اينالدىرىپ جىبەرەتىنى بولادى. قۇراندا جازىلعان: كىمدە-كىم دۇنيەدە كىسىگە جاقسىلىق جاساۋعا قولىم قىسقا بولماسىن، يا بوتەننەن تىلەنىپ، جالىنىپ سۇرامايىن دەپ ەمەس؛
وزىنە وزگەشەلىك بەرۋ ءۇشىن عانا مالعا ماحابباتىن اۋلارسا — ول تابىلعان دۇنيە حرام. ونەر — ءوزى دە مال، ونەردى ۇيرەنبەك — ءوزى دە يحسان. جاراتقان يەنىڭ جولى دەگەن ولشەسىز شەكسىز جول، ونىڭ شەتىنە ەشكىم جەتپەيدى. سول جولمەن ءجۇرۋدى شارت قىلىپ العان كىسى — مۇسىلمان، تولىق ادام. ماعان عانا قۇيىلسىن، وتىرعان ورنىما اعىپ كەلە بەرسىن دەگەن نىساپسىزدىق نۇرىڭدى بۇزادى. يا دۇنيەڭنەن، يا اقىلىڭنان، يا مالىڭنان جاقسىلىق، شاپاعات قىلماق نيەتىڭ بولسا — ول جاراتقان يەنىڭ جولى.
بىرەۋلەردىڭ بار ونەرى، ماقساتى كيىمىن تۇزەتپەك، ءجۇرىس-تۇرىسىن تۇزەتپەك بولادى دا، مۇنىسىن وزىنشە ۇلكەن داۋلەت دەپ بىلەدى. بار اقىلى ءوزىن-وزى بازارعا سالىپ كوزىندەگى اقىماقتارعا «بارەكەلدە، وسىنداي بولار ما ەدىك» دەگىزبەك.
بىرەۋلەر: وسىنداي بولار ما ەدىك دەپ تالاپتانار، بىرەۋلەر: وسىنداي بولا المادىق دەپ كۇيىنەر، مۇنان نە پايدا شىقتى. سونشا اۋرەلەنىپ سىرتىڭدى ءبىر ءوزىڭ سۇيگەن قاۋىمىنا ۇقساتارسىڭ. سىرتقا قاسيەت بىتپەيدى، اللا تاعالا قارايتۇعىن قالىبىڭا، بوياماسىز ىقىلاسىڭا قاسيەت بىتەدى، ايناعا تابىنىپ اقىل سويلەيدى، اقىل وسسە — ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىقتى سۇيمەكتىكپەن وسەدى. وزگەشە بولامىن دەمەكتىڭ ءتۇبى ماقتان. بىرەۋدەن اسامىن دەگەن ءاربىر ماقتان كۇنشىلدىك تۋعىزادى، كۇنشىلدىك كۇنشىلدىكتى قوزعايدى. جامانشىلىق نيەتتەن، ىستەن، بويدى جيناپ الماقتىق ادامعا نۇر بىتىرەدى. ءوزىن-وزى وزگەشەلەپ، ارتىق كورسەتپەك، ادامنىڭ نۇرىن، گۇلىن بۇزادى.
كىسىنى قور تۇتپاق، قىساستىق قىلماق، كەمىتپەك دۇشپاندىق شاقىرادى. كىمگە دوستىعىڭ بولسا — دوستىق دوستىقتى شاقىرادى...» ۇستازدىڭ اسىل ويىن ەسىنە تۇسىرگەن سايىن تىنىسى تەرەڭدەپ ءشولى قانعان، كوكىرەگى اشىلعان كىسى سەكىلدەنىپ ارۋاقتانا ءتۇستى. ۇيقىسىنان ويانعان كىسىدەي سەرپىلىپ ورنىنان كوتەرىلدى، ءىس قاعازدارىن جيناستىرىپ، اىعىس كوستيۋمىن كيىپ سىرتقا بەتتەدى. بولمە جارىعىن ءوشىرىپ، باسقىشپەن تومەن ءتۇسىپ، ەسىك الدىنا شىقتى. قاراۋىل جىگىتكە كىلتتى بەردى. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، تاۋ باۋرايىنا جۇلدىز ءورىپ شىعىپتى. ماشينەسىنە ءمىندى، مانا كەڭسەگە كەلگەندە جۇرگىزۋشىگە پۇرسات بەرىپ، «جۇرە بەر!» — دەگەن. جەڭىل جۇيرىكتىڭ رۋلىنە ءوزى وتىرىپ، وت بەرىپ، ىلديتومەن كوشەگە بۇرىلدى، سىرعىعاننان سىرعىپ ورتالىق داڭعىلعا ءتۇستى.
تۇنگى قالا جارقىراي شاشىلعان الىپ جۇلدىزقۇرتقا ۇقسادى.
زيالى قاۋىم مەكەنى سانالاتىن تولەبايەۆ كوشەسىنىڭ جانىنداعى ەڭسەلى ۇيگە كەلىپ ماڭداي تىرەدى. بەس قاباتتى ۇلكەن ءۇيدىڭ اۋلاسىندا بالالار شۋلاسىپ دوپ قۋالاپ ءجۇر، ەسىك الدىنداعى وتىرعىشتا كوزتانىس قاريا وتىر. كولىگىنەن ءتۇسىپ، الگى ۇلكەنمەن باس يزەسىپ امانداسىپ ىشكە ەنگەن. ەسىكتى عاليا اشتى. قاباعىندا قالقىعان مۇڭدى سەزدى. قولتىعىنداعى پاپكىسىن ايەلىنىڭ قولىنا بەردى. كوستيۋمىن، اياق كيىمىن شەشىپ وڭ بۇيىرگە بۇرىلىپ قولىن شايدى. سوڭىنان كولەڭكەشە ىلەسكەن ايەل الدەنەنى ءتىلى ۇشىنا بۇگىپ ايتا الماي جۇرگەن سىڭايلى، قاباعىنداعى بىلىنەر-بىلىنبەس كولەڭكە سونىڭ سەبەبى. تورگى بولمەگە وتپەس بۇرىن قالت كىدىرىپ قابىرعاداعى اينا الدىنا تۇرىپ بوي-باسىنا قاراپ الدى، قاشانعى سەزىمتال ادەتىمەن ايەلىنە جالت بۇرىلىپ: «نە جاعداي بولىپ جاتىر؟» — دەدى.
— ەكى بىردەي جاڭالىق كۇتۋلى، — عاليا، — ءبىرىنشىسى: كوپتەن حابار كۇتىپ جۇرگەن شەتەلدىك ارىپتەستەرىڭ كەلىسسوز جۇرگىزىپ، شارت جاساسۋعا ادەيىلەپ جەر تۇبىنەن ۇشىپ جەتىپتى، «راحات پالاسقا» ورنالاستىق، ەرتەڭ ەرتەڭگىسىن سارىلىك شايعا شاقىرامىز: ءتىلماشىن، كومەكشىسىن، ساراپشىسىن ىلەستىرىپ ساعات ونعا كەلسىن، ءتورت ادامعا سارىلىك كوفەگە تاپسىرىس بەرىپ قويدىق دەپ جاڭا الگىدە تەلەفون شالدى.
— ەكىنشى جاڭالىق: كوڭىلسىز اڭگىمە. كورشى جاتقان اۋلىڭنان ەنگەزەردەي ەلشى كەلىپ وتىر، ءوزى دە، ءسوزى دە ۇسقىنسىز، — دەدى. ايەلىنىڭ قاباعىنداعى كىربىڭ وسى ەلشىنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى ەكەنىن سەزدى. جوتكىرىنىپ، تورگى بولمەگە ەندى. مامىق كرەسلودا ساقالى كۇيەكتەي، ەڭگەزەردەي، باسىنا شوشاق بورىك كيگەن، ۇلكەن كىسى وتىر. ەلدەگى جاسى ۇلكەن كىسىلەردى تۇگەلىمەن ءبىلۋشى ەدى، مىنانى جىعا تاني المادى، تۇسالىپ تۇردى-تۇردى دا باس يزەپ سالەم مەزىرەتىن جاسادى. الگى ءۇيىلىپ وتىرعان كىسى مۇنىڭ بەتىنە اڭتارىلا قاراپ وتىردى-وتىردى دا ءتىلىن توسەپ سويلەپ جونەلدى.
— شىراعىم، مەنى تانىماي تۇرسىڭ-اۋ، باياعى بالا كەزىندە باۋدىڭ، قىرماننىڭ قاراۋىلى، تالاي سيراعىڭنان تاياقتاعان ساياقباي كوكەڭ بولامىن عوي، ساقال ءوسىرىپ بورىك كيگەن سوڭ تانىماي تۇرسىڭ، بۇل كۇندە پارتبيلەتتى ۇكىمەتتىڭ وزىنە تاپسىرىپ اۋىل مەشىتىن ۇستايمىن، اۋليەلى جەردىڭ شىراقشىسى بولامىن، — دەپ ءبىر دەممەن ءمان-جايىن تۇگەل بايانداپ بەردى.
عاليا دوڭگەلەك ۇستەل ۇستىنە شاي جاساي باستادى. كەلگەن كىسىنىڭ تۇلا بويى اعىپ تۇرعان ءسوز كورىندى. كۇرەڭ شايعا تاماعىن جىبىتكەن سوڭ تايپالعان جورعاشا تەڭسەلىپ جونەلدى.
— شىراعىم، بۇل كەلىسىم — توسىن كەلىس. ەلىڭ ەلشى عىپ جىبەرى. ەل بولماعى ەلشىدەن، جاۋ بولماعى جاۋشىدان دەگەندەي، بۇگىن ەرتەڭگىسىن بارىپ اۋىل باسشىسى، قوجالىق جەتەكشىسى، بەتكە بەل عىپ ۇستاپ جۇرگەن زاماناي باتىردى بەدەلدى كىسىلەردىڭ كوزىنشە ۇرسىپ، سوگىپسىڭ، رەنجىتىپسىڭ، سۇيەگىنە سوزدەن تاڭباسالىپسىڭ... سونىڭ پالە-جالاسىنا كۇيىپ كەلىپ وتىرمىن.
بەكەجان ۇرتتاعان شايىنا شاشالدى، اۋەلگىدە ەشتەمە تۇسىنبەي شارشادى.
— ەلشى كىم، جونەلتۋشى كىم، اقساقال.
— ەلشى قارسى الدىڭدا وتىرعان مىنا كوكەڭ!
— ال، ماقۇل دەيىك. بۇل ەلشىنىڭ ەڭىرەپ ءجۇرىپ بىتىرەتىن ءىسى نە بولعانى سوندا، اقساقال.
— الگىدە ايتتىم عوي: اۋلامىزدىڭ بەتكە ۇستارى، بەل اعاسى زاماناي باتىر اۋىل شالدارىمەن اقىلداسىپ، باتالاسىپ مىنا كوكەڭە نىعىزداپ تۇرىپ تاپسىرما بەردى. بار، ءمان-جايدى ءتۇسىندىر! ەلىمىزدىڭ بەل عىپ ۇستاپ جۇرگەن اياۋلى ادامىن جۇرت كوزىنشە «توعىشارسىڭ، دۇنيە قابىسىڭ، تەزەك دۇنيەنىڭ تەزەگىن سالعان بوقتاشاقسىڭ» دەپ ارىنا تيگىزىپ ءسوزايتىپتى... ادالداپ جايىپ قويعان داستارقانىنان اتتاپ كەتىپتى... تىلىمەن جۇرەگىن تىرناپتى... وسى ءجايدىتۇپ كوتەرىپ جەتكىز، ميىنا ءسىڭىر، الدىنان ءوت: يا ەل ماڭىنا بۇدان بىلاي اتتاپ باسپايتىن، اعايىننىڭ بەتىن كورمەيتىن بولىپ ءبىرجولا كەتىسسىن، يا شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى، جۇرتتىڭ بەل عىپ بەتكە ۇستاپ جۇرگەن جاقسىسىن ۇيىنە شاقىرىپ، ايىپپۇلىن تولەپ، قازاقشىلىق جولمەن كەشىرىم سۇراسىن؛ ەكىنىڭ ءبىرى دەيدى اعايىن.
مىنا ءسوزدى ەسىتىپ وتىرعان بەكەجان مىرس كۇلدى.
— قازاقشىلىق جولىمەن كەشىرىم سۇراسىن دەيدى عوي.
— يا، كورشى اۋىلدىڭ بەتكە شىعارلارى سولاي ۇيعارىپ وتىر، قازاقشىلىق جولىمەن اعايىننىڭ الدىنان ءوتىپ ۇيىنە شاقىرىپ كەشىرىم سۇراسىن دەيدى.
— وزگە جول جوق پا؟
— باسقا جول جوق.
— جەر كەۋىپ كەتپەي تۇرعاندا جىرتىپ، توپىراق مايەگىنە داقىل سالىپ، شارۋا جاساپ، قامباسىن تولتىرۋ جولىن ويلاستىرىپ ارەكەت قىلۋدىڭ ورنىنا وڭشەڭ شوشاق بورىكتىلەر باس قۇراپ شۋلاسىپ ءماسليحات جاساپ، ىشتەرىنەن ەلشى ەتىپ سەنى اتتاندىرىپ وتىر عوي. ەندىگى ويلارى قالا مەن اۋىل اراسىندا سابىلىپ ءجۇرىپ ەت جەپ، شاي ءىشىپ، كوستيۋم-شالبار كيۋ بولىپتى عوي... قازاق بولعاندارىڭا ءبۇيتىپ! قاشان وزگە ەلگە ۇقساپ ەتەك جينار ەكەنسىڭدەر، ءوز قولدارىڭ وزدەرىڭە جەتەر ەكەن، قايران جۇرتىم!..
— مەن ايتسام: جاسىڭ كىشى بالاسىڭ، كىشىرەيىپ، اشۋ ءۇستى ناز ايتا سالىپپىن، اۋزىمنان شىعىپ كەتىپتى، ۇيگە كەلىپ ءدام-تۇزتاتىپ، باتا جاساپ، بەت سىيپالىق اعايىن دەپ مامىلەگە كەل، كەلىسىمگە مويىنسۇن، شىراعىم.
— اقىلىڭىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى ما، اقساقال!
— مەنىكى ەل مەن ەلدى ءبىتىستىرۋ، شىراعىم.
— ءقازىر بوستەگىڭدى كوتەر، ايتپەسە ميليسيونەر شاقىرىپ قاراڭعى ۇيگە جاپتىرىپ تىنامىن، قانىمدى قايناتقاندارىڭ جەتەدى، وڭشەڭ جەرگە قاراپ جەتىمسىرەگەن موندىباس ميعۇلالار، جوعال ءارمان!..
— ءاي-اي، بايقاپ سويلە، ەلشىنى رەنجىتۋگە بولمايدى!
بورىكتى شىن ساسايىن دەدى. بەكەجاننىڭ اشۋى جانارتاۋشا بۇرق ەتتى. جالپى تابيعاتى كونتەرىلى، جۋاس ادامنىڭ اشۋى قيىن، كوبىنە كوتەرىلمەي، سىر بەرمەي كونىپ، ءتوزىپ جۇرە بەرەدى، ءبىر كوتەرىلسە، بۇلىنسە — الدىندا الىپ تۇرسا دا كوزگە ىلمەيدى، تۇلەن ءتۇرتىپ دۇلەيگە اينالىپ شىعا كەلەدى. قالش-قالش تىتىرەپ، سازارىپ، كوگەرىپ، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي كرەسلودا جاربيىپ وتىرعان بورىكتىنى جاعاسىنان الىپ ءبىر-اق جۇلقىپ سىرتقا لاقتىرىپ جىبەرگەنىن بىلەدى. قۇلاعى شىڭىلداپ، توسكە بالعا ۇرعانداي الدەنە زىڭ-زىڭ ەتىپ، وزگەسى ەسىنە كىرەرلى-شىعارلى. ەسىك الدىنا الدەنە ءدۇرس ەتتى. كوشەدە كۇشىك شابالاندى. بورىكتىنى اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن لاقتىردى ما، الدە اشىق تۇرعان تەرەزەدەن تىسقا ءبىر-اق اتتى ما، ونشاسىن بىلە بەرمەيدى. ايەلىنىڭ داۋسى عانا قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. «اۋ، بەكەجان، كوزىڭە قان تولدى ما، الدە جىندانعاننان ساۋمىسىڭ؟.. تورىمىزدە توبەدەي بولىپ وتىرعان اقساقالدى سىپىرعى سەكىلدى سىلكىپ-سىلكىپ، سىرتقا ءبىر-اق اتقانىڭ نەعىلعانىڭ!» بۇنىڭ قۇلاعى كەيدە ءبىتىپ، كەيدە اشىلىپ، قانى باسىنا شاپشىپ ەشتەمە سەزدىرمەيدى. «اتاسىنا مىڭ نالەت! — دەيدى ساباسىنا تۇسە قويماي، تورداعى ارىستانشا تەڭسەلىپ؛ ءول دە بار ماعان! سۇيەگى نەعىپ قيراپ قالمايدى! ءبۇيتىپ ەلشى بولعانىڭا، ەركەك بوپ بورىك كيىپ جۇرگەنىڭە!..».
«باس-باسىمىزعا بي بوپ، ءوز جۇرگەن جولىمىزدى داڭعىلعا ساناپ، كەۋدەمىزگە نان ءپىسىپ بۇلايشا بەتالدى موڭىرەسىپ جۇرە بەرسەك: قاشان، قالاي جۇرت قاتارلى ەل بولامىز. ءبىر جاعىمىز ىشەرگە تاماق تاپپاي اشىعىپ جاتساق، كەلەسى توبىمىز توپىرلاتىپ توي ىستەۋدەن ارتىلماساق — جەتىسكەن ەكەنبىز. ەل ءىشىنىڭ توزىپ بارا جاتقانى وسىنداي ءىري-تىري بەرەكەسىز تىرشىلىكتەن، بىرەۋدى-بىرەۋ ەس كورىپ قاراماۋدان، باسىمىزدىڭ بىرىكپەۋىنەن! سالىستىرىپ قاراسىنشى: شەتەل ارىپتەسىنىڭ تىرلىگى ءانى — جەر تۇبىنەن پايدانىڭ كوزىن ىزدەپ ۇشىپ كەلىپ وتىر، ال مىنا اڭعال، اڭقاۋ، توعىشار قازاقتار ءالى كۇنگە بىر-بىرىنەن ءباسىن ارتتىرىپ، قاجاسۋمەن، ىرعاسۋمەن ۋاقىت وزدىرىپ ءجۇر. ءبۇيتىپ ەل بولعانىڭا، سايقىمازاق وڭشەن!».
You Might Also Like
