«جاڭگىر» جىرى تۋرالى
I
قالماق حالقىنىڭ ۇلى ەپوسى «جاڭگىر» جىرىنىڭ شىققانىنا الدىمىزداعى ماي ايىنىڭ ىشىندە 500 جىل تولادى. بۇل جىر قالماق حالقىنىڭ XIV—XV عاسىرداعى ۇلى جاۋىنگەرلىك ىستەرىن سيپاتتايدى. حالىق تۋعىزعان جىر قاشاندا بولسا ەسكىرمەك ەمەس، ونىڭ ءومىرى سونشاما ۇزاق بولىپ حالىقپەن بىرگە جاساي بەرمەك.
مىنە، سول عاسىرلار بويى حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان جىردىڭ ءبىرى وسى «جاڭگىر» جىرى.
«جاڭگىر» جىرىنىڭ كولەمى 12 مىڭ جول شاماسىنداي. قالماق حالقىنىڭ جىرشىلارى بۇل «جاڭگىردى» ءبىزدىڭ قوبلاندى باتىر، ەر سايىندار سياقتى جاتقا ايتىپ جۇرەتىن كورىنەدى.
بۇل ەپوس ءبىزدىڭ ەپوستارمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جاسامىس ەپوس. سوندىقتان دا مۇنىڭ تەڭەۋلەرى ءبىرتۇرلى ءىرى، اقىلعا سىيماستىق كەرەمەت بولىپ كەلەدى. ادامدارى دا ايتقىسىز زور، ات قۇيرىعىنا تاڭىپ نەشە كۇن، نەشە ءتۇن تاۋ مەن تاسقا سۇيرەتىلسە دە، ءتىپتى جالىنداپ قىپ-قىزىل شوققا اينالىپ تۇرعان ىستىق تەمىردى كومەيىنەن وتكىزىپ السا دا ولمەيدى. التى اي بويى تىنىم بەرمەي قامشىنىڭ، تاياقتىڭ استىنا الىپ جونداپ جاتقاندا «ىڭق» دەمەيدى (مىسالى قوڭىر باتىر).
اتتارىنىڭ وبرازى دا كىسىلەرىنە ساي، ايلار بويى وت وتتاپ، سۋ ىشپەي جۇرە بەرەتىن، بۇكىل دۇنيەنى جەتى رەت اينالىپ تۇسسە دە بولدىرمايتىن، التاي تاۋىن وڭگەرسەڭ دە ەلەڭ قىلمايتىن ءبىر الىپ.
جاڭگىر تيبەت (قالماق) جۇرتىنىڭ حانى، ونىڭ ەلىندە كەدەي، جەتىم-جەسىر، ءولىم-جىتىم دەگەن جوق. ءبىر تاماشا ماۋەسى سالبىراپ، بۇلب ۇلى سايراپ تۇرعان جەر جاڭگىردىڭ، ونىڭ باتىرلارىنىڭ وتانشىلدىعى كۇشتى — ءبارى دە ەل ءۇشىن جانىن قيعاندار.
جاڭگىر جىرىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى باستى قاسيەتىنىڭ ءوزى دە وسى وتانشىلدىق بەينەسى مەن ونىڭ، ارينە حالىقتىڭ — ادام ولمەيتىن، كەدەي بولىپ، جەتىم-جەسىر بولىپ مەحنات شەكپەيتىن ءومىردى كوكسەگەندىگىنەن تۋعان فانتازياسى.
حالىق ءارقاشاندا ءوزىنىڭ ارمان ەتكەن ىسىنە جەتۋ ءۇشىن فانتازيامەن ءبىر كەرەمەتتى ويلاپ شىعارىپ وتىرادى. ءوزى سۇيگەن گەرويىن سول كەرەمەتتىڭ كۇشى ارقىلى مۇراتىنا جەتكىزىپ وتىرادى. مىسالى، حالىق ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن ۇشاتىن كىلەمدەر، ادامدى الىپ ۇشاتىن سامۇرىق قۇستار، حالىقتىڭ فانتازياسىنان تۋعان زاتتار عوي. حالىق ونى ءوزىنىڭ سۇيگەن گەرويىنىڭ ارمانى كوكتە ەتىپ، سوعان جەتۋ ءۇشىن ول گەرويىن ۇشاتىن كىلەمگە، يا سامۇرىق قۇسقا مىنگىزىپ اتتاندىرىپ سالادى. مىنە، بۇل ءبىر كەزدە حالىقتىڭ كوككە ۇشۋدى ارمان ەتكەنىنەن تۋعان، حالىق فانتازياسى تۋدىرعان وبرازدار. سول سياقتى «جاڭگىر» جىرىندا دا حالىق جاقسى ءومىردى، ادام ولمەيتىن، كەدەيلىكتى، جوقشىلىقتى بىلمەيتىن زاماندى قيال، ارمان ەتكەن. ول ءۇشىن، وتان ءۇشىن باسىن بەرىپ، جانىن قياتىن ەرلەردى ماداقتاپ، كوتەرىپ وتىرعان. مىنە، سونىڭ ءۇشىن دە حالىق جاڭگىر حاننىڭ ەلىن ادامى ولمەيتىن، كەدەي، جەتىم جەسىرى جوق ەل ەتىپ كورسەتەدى، ال ونىڭ باتىرلارىن شەتىنەن پاتريوت، وتان ءۇشىن، ەلى ءۇشىن جانىن بەرەتىن ادامدار ەتىپ سۋرەتتەيدى.
كوزىنىڭ جاسى كەل بولعان
جەتىمى جوق ەلىندە،
قارا شاشى جايىلعان،
جەسىرى جوق ەلىندە،
ۇستىنە جالبا كيىنگەن
كەدەيى جوق ەلىندە،—
دەپ كەلەدى «جاڭگىر» جىرىندا، ءوزىنىڭ ەلىن سۋرەتتەيدى.
ءتىپتى جاڭگىر قارا قيناستىڭ حانىمەن سوعىسقاندا قارا قيناستى جەڭىپ العاننان كەيىن ءوزىنىڭ سوعىستا ولگەن باتىرلارىن اسپاننان جاۋىن جاۋدىرىپ سول جاۋىننىڭ كۇشىمەن تەگىس ءتىرىلتىپ الادى. مىنە، حالىق فانتازياسى، حالىق ارمانى دەگەنىمىز وسى.
«جاڭگىر» جىرىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن تولىپ جاتقان سوعىستارمەن وتەدى. جىردىڭ باستى گەرويلارى — وبرازدارى جاڭگىر حان مەن قوڭىر باتىر. بۇل ەكەۋى تولىپ جاتقان قاۋىپتەن ءوتىپ، ءولىم اۋزىنان قايتىپ وتىرادى. ءبىراق حالىق ءوزىنىڭ سۇيگەن جاڭگىرى مەن ەر قوڭىرىن ولىمگە قيمايدى، ولتىرمەيدى، قانداي قيىندىقتان امان الىپ شىعىپ ارمانىنا جەتكىزىپ وتىرادى.
قالماق حالقىنىڭ وتكەن ءومىرى، تۇرمىس-كۇيى، قازاق حالقىنىڭ وتكەن ءومىرى مەن تۇرمىس-كۇيىنە جاقىن بولعاندىق سەبەبىنەن جىردىڭ كوپ جەرلەرى بىزگە جاتىق ءتان تۋما سياقتى. اسىرەسە اتتىڭ سيپاتى، بىر-بىرىمەن سويلەسۋى سياقتى.
ارانسال مۇنى ەستىپ،
جىن قاققانداي قۇتىردى،
جەردىڭ شاڭىن قوپارىپ،
ۇشقان قۇستاي ساتىلدى.
ەكى الدىڭعى اياعىن،
باسىنان سوزىپ اسىردى،
ارتتاعى ەكى تۇياعى،
باۋىرىنا باسىلدى،
بوگەلمەستەن جانۋار
ءۇش قورعاننان سەكىردى.
قىزعان سايىن دەنەسى،
اققان جۇلدىز سەكىلدى.
مىنە، بۇل مىسال جىردىڭ بىزگە تانىس، بىزگە جاقىن ەكەنىن تولىق سيپاتتايدى.
تالاي زامان ەزىلىپ، قۇلدىق.تا كەلگەن رەسەي حالىقتارىن قۇلدىق تارشىلىقتان وكتيابر ريەۆوليۋسياسى، لەنين پارتياسى قۇتقاردى. لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاق، قالماق سياقتى ەلدەر ەل قاتارىنا قوسىلدى، ساياسات، شارۋاشىلىق، مادەنيەت جاعىنان ادام ايتقىسىز وركەندەپ ءوستى.
عاسىرلار بويى جارىققا شىعا الماي، ءوز ەلىنەن اسىپ قاناتىن جايا الماي كەلگەن «جاڭگىر» سياقتى حالىقتىڭ اسىل جىرلارى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ارقاسىندا، ۇلى لەنين، ۇلت ساياساتى ارقاسىندا حالىق اۋزىنان جينالىپ، باسپاعا باسىلدى، بۇرىنعى تار كولەمىنەن شىعىپ، كەڭ ارناعا ءتۇسىپ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە داۋسىن ەستىرتىپ، قاناتىن كەڭ جايدى. «جاڭگىر» جىرىنىڭ 500 جىلدىعى بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ ۇلى مەيرامىنا اينالعالى وتىر. ماي ايىندا سوۆەت ەلى بۇل جىردىڭ 500 جىل تولعان مەرەكەسىن تويلايدى. ۇلى ءداۋىرىمىز «جاڭگىر» جىرىنىڭ داڭقىن بۇكىل الەمگە جايادى.
سول مەرەكەگە دايىندىق ماسەلەسىن قازاقستان سوۆەت جازۋشىلار وداعى دا قولعا الىپ، وسى «جاڭگىر» جىرىنىڭ ۇلكەن ەكى بولەگىن اۋدارتتى. ءقازىر اۋدارما باسپادا، جازۋشىلار ۇيىمى مەن كوركەم ادەبيەت باسپاسى «جاڭگىردىڭ» قازاقشاسىن ماي ايىنىڭ باس كەزىندە كىتاپ ەتىپ شىعارىپ، وقۋشىلارىمىزدىڭ الدىنا تارتپاق.
1940
You Might Also Like
-
كۇننىڭ نۇرى الاتاۋدان بەرى كوزىن سالعاندا، سۇلۋ تابيعاتتى، كورىكتى اسەم قالانىڭ ادەتتى قيمىلى باستالدى. كوشە-كوشەمەن قاپتاپ ءجۇرىپ جاتقان حالىق، ونىڭ ىشىندە جۋان پورتفەلدى سوۆەت قىزمەتكەرلەرى دە بار...
-
تۋعان جەرىمىزدى مەكەندەگەن ءاربىر تۋىسقان حالىقتار تۋرالى ويلاعاندا، كەيدە ءبىر ءىرى كەزەڭدەر دە، ءوز باسىڭنان وتكەن شاقتارىڭ دا ەسكە تۇسە قالادى. سول ءبىر جايدا، سەنىڭ باسىڭا قيىندىق تۇسكەن تار كەزەڭدە...
