جاقسى ءداستۇر جايىندا
بالالىق شاقتان ءوتىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەن سوڭ بالا الدىمەن وزىنە ومىرلىك دوس-جار ىزدەيدى. جالعاندا جار قىزىعىنان ارتىق قىزىق جوق. ءبىراق، سول قىزىقتان دا سۋىناتىن، سول ومىرلىك دوستان دا تۇڭىلەتىن كەز بولادى كەيدە. بولماعان كۇننىڭ وزىندە جار قىزىعى بالا قىزىعىمەن اياقتالادى.
بالاعا سىڭىرگەن اتا-انا ەڭبەگىن بالا ءومىر بويى اقتاپ بولا المايدى، ول ولە-ولگەنشە سۋىنبايتىن ماحاببات.
بۇل قاسيەتتەر ءار ادامنىڭ بويىنا انا سۇتىمەن بىرگە سىڭگەن، بۇكىل قاۋىمدىق، وتاندىق ۇلى سيپات، مىڭداعان جىلدار بويى ساقتالىپ كەلە جاتقان ۋلى ءداستۇر.
وسى بەلگىلى جايدى قايتا-قايتا ايتۋدان، جاستاردىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرۋدەن جالىقپايمىز. ويتكەنى، كارىلەر كەتەدى، جاستار قالادى. كارىلەردىڭ جاعىمدى قىلىق، ونەگەلى ىستەرىن، جاقسى داستۇرلەرىن جاستار دامىتا وتىرىپ، وزىنەن كەيىنگىلەرگە تابىس ەتۋىن ارمان ەتەمىز.
كوكتەمدەگى جەردەي قۇلپىرا ەسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتى كورگەندە قۋانىش كەۋدەڭە سىيمايدى. ال، سولاردىڭ ىشىنەن سولەكەت بىردەڭە كورگەندە اياعىڭا شوگىر قادالعانداي بولاسىڭ، جاقسى مەكەن سالۋدان، قالا سالۋدان جاقسى سالت، ءداستۇر جاساۋ قيىنىراق. جاقسى ءداستۇر ۇزاق ۋاقىتتا جاسالادى، ۇزاق ءومىر سۇرەدى، كەيىنگىلەرگە داڭعىل جول بولىپ قالادى.
ءار حالىقتىڭ وزىنشە ءداستۇرى بار. ءداستۇردىڭ دە جاقسى - جامانى بار. جامانى جولشىباي قالىپ قويادى، جاقسىسى قاۋىمنان قاۋىمعا، عاسىردان عاسىرعا كەتە بارادى.
ءقازىر ەڭ قاسيەتتىمىز سوسياليستىك ءداستۇر بولسا، ونداعى اسپاننان داپ-دايىن تۇسە قالعان جوق، حالىقتار ءداستۇرىنىڭ سۇرىپتالعان، دامىعان ءتۇرى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ءداستۇر جايىندا مۇنشا شۇقشيا ءسوز ەتۋىمىزدە ۇلكەن ءمان بار. ويتكەنى، ونى حالىق جاساعان، ونى بۇزۋشىنى ەشقاشان سۇيمەگەن، اياماعان حالىق.
ءبىز كەيدە اتا-اناسىنان بەزگەن جاس جايىندا ەسىتەمىز. ءبىر كەزدە ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ ماپەلەگەن، ىستىق-سۋىققا، تالاي قيىندىققا شىداي كەلىپ، سەنى قاتارعا قوسقان اتا-انا بۇل كەزدە دارمەنسىز، سوندا دا تىلەگى سەن. وسىنداي اتا - انانى ۇمىتقان جاس وپاسىزدىڭ وپاسىزى، راقىمسىزدىڭ راقىمسىزى، دەپ كىم ايتپاس. ودان كىم جيرەنبەس!
قازاق ءداستۇرى تەك اتا-انانى عانا ەمەس، جالپى ادامدى سىيلاۋعا باۋليدى. ۇلكەنگە سالەم بەرۋ، ورىن بەرۋ، جول بەرۋ، كيمەلەپ باسا-كوكتەپ وتپەۋ، ۇيىنە كەلە قالسا اتىن بايلاپ، ەسىك اشىپ، تورگە شىعارىپ، جاقسى قاباقپەن اتتاندىرىپ سالۋ، مەيماندوس، جولداس-جوراعا قايرىمدى بولۋ سياقتى سالت-دارتۇرلەردىڭ بىردە-بىرى ەسكىرگەن جوق. بۇلار ءومىر بويى ەسكىرمەيتىن، ادامنان ادام ىشتەي ءامان دامەتىپ تۇراتىن تابيعي قۇلىق-مىنەزدەر. بۇل مىنەزدەردى قورلاۋ — الدىمەن ءوزىن-وزى قورلاۋ، سىيلاۋ — الدىمەن ءوزىن-وزى سىيلاۋ.
سىيلاسۋ، قايىرىمدىلىق ءار قيلى. بىرەۋلەر ءىسىم تۇسەدى-اۋ، نەمەسە قارىمجىسى قايتادى-اۋ دەگەن ادامىن سىيلايدى. اشىپ ايتقاندا بۇنىڭ اتى ساۋدا. بىرەۋلەر قارىمجىسى قايتسىن، قايتپاسىن، سىيلاسۋدى، قايرىمدىلىقتى ادامشىلىق بورىشىم، دەپ ىستەيدى. مىنە بۇل ەڭ قىمبات قاسيەت. جاستار وسى قىمباتقا ۇمتىلۋ كەرەك.
سىرتىنان ءتىپتى ءساندى، قاتار بارا جاتقان ەكى جاستى كورگەندە ءسۇيسىنىپ تۇراسىڭ. ال سول ەكەۋى قابىسىپ، جۇرت كوزىنشە ءسۇيىسىپ جاتقانىن كورگەندە جيرەنىپ تەرىس اينالاسىڭ. سەبەپ، ءسۇيىسۋ سولەكەت پە؟ سولەكەت ەمەس. بۇكىل ادام اتاۋلى سۇيىسكەن، ءالى ءسۇيىسىپ كەلەدى. ءبىراق جاسىرىن. ال جاڭاعىداي ءسۇيىسۋ ماحابباتتى قورلاۋ. ماحاببات پەردەسى — ۇيات، ادەپ. بۇل ەكەۋى بولماسا ماحاببات ايۋاندار كۇشتارلىعىنا اينالادى.
ەرتە ۋاقىتتا جاستار اتا-انانىڭ قالاۋىمەن ۇيلەنەتىن. ءسۇيسىن، سۇيمەسىن، ۇيلەنگەننەن كەيىن ايىرىلىسۋعا جول جابىقتى. قازىرگى جاستار ءوز قالاۋىمەن ۇيلەنەدى. ايىرىلىسۋعا جول اشىق. وسى تاماشا بوستاندىقتى قايسى بىرەۋلەر ازعىندىققا دەيىن اپارىپ ءجۇر. كوڭىل شىركىن دامدىدەن ءدامدى، قىزىقتان قىزىق ىزدەيدى. ەگەر ونى اقىل، سابىر، ۇيات تەجەمەسە ادامدى ايۋان قاتارىنا اپارماي تىنبايدى. ايۋاندار بالالارى باۋىرىنداعى كەزدە عانا سەمياعا قامقورلىق ەتەدى. ادام ولە-ولگەنشە سەميا، ۇرپاق قامىن ۇمىتا المايدى. ويلاڭىزدارشى، بەيسۋات جۇرىستەرىن بىلاي قويعاندا، الدەنەشە نەكە بۇزعان، بۇلدىرشىندەي بالالارىن تىرىدەي جەتىمسىرەتىپ، دامىل-دامىل توسەك جاڭعىرتقان «ماحاببات قۇمارلاردى» كىمگە تەڭەۋگە بولادى؟
بۇل كۇندە ءبىلىم شارابىن ءسىمىرىپ جۇرگەن جاستار كوپ، باسىنا ءبىلىم جيناۋ، ونەر، ادامشىلىق ۇلگىلەرىن جاساۋ جاستارىمىزدىڭ سالتىنا ەنگەن شاق. الايدا، كۇشالا جەگەن يتتەي قيساڭداپ كەلە جاتقان بىرەۋ وقتا-تەكتە كەزدەسىپ قالادى. اۋزىنان ساسىق ءيىس اڭقيدى، ءسوزى ءىرىپ-شىرىپ ءتۇسىپ جاتادى. بۇل بيشارا ءبىلىم شارابىنىڭ ورنىنا ەسىرۋ شارابىن سىمىرگەن، اتا-اناسىنىڭ ماڭداي تەرىن ساتىپ ىشكەن، ءوزى ءقازىر ادامنىڭ قورى، سويتە تۇرا زورمىن دەپ كەۋدە قاعادى.
سوۆەت ەلى جاڭا دۇنيە جاساپ، الەمگە جاڭا ءومىر ۇلگىلەرىن كورسەتىپ جاتىر. بۇل ەلدىڭ جاستارىنىڭ باقتالايى جوعارى، ءار قىلىعى سىندا. جاقسى قىلىقتارى ەلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرە تۇسەدى، «شىركىن سوۆەت جاستارى» دەگىزەدى. جامان قىلىقتارى «ماقتاعانى مىناۋ ما» دەگىزەدى. سوندىقتان ءبىز جاستارىمىزدىڭ ازاماتتىق سيپاتى كەلىستى بولۋىڭ دوس ءسۇيىنىپ، دۇشپان كۇيىنەردەي بولۋىن تىلەيمىز. ەستە بولسىن، ادامشىلىق ءاربىر ۇلى سيپات بيىك شىڭ ءتارىزدى. شىڭدى شىڭ ەتكەن توبە-شوقىلار بولسا، ۇلى سيپات تا ۇساق سيپاتتاردان قۇرىلىپ ۇلىلىققا جەتەدى. حالىقتىق جاقسى داستۇرلەردى ەشبىر ۇلى ادام اتتاعان ەمەس. ءاربىر جاس ءداستۇردى قورعاۋشى، ورىنداۋشى ءارى دامىتۋشى بولعاي-اق.
1972
You Might Also Like
-
ادەبيەت، شىن ماعىناسىنداعى ادەبيەت جويىلمايدى. ءوز تۇسىنداعى قاۋىم تىرشىلىگىن، تابيعات تىرشىلىگىن كەيىنگى ۇرپاقتارعا، كەيىنگى قاۋىمدارعا جەتكىزىپ بەرىپ وتىرادى. ءتىپتى اينا سياقتى كورسەتىپ بەرىپ وتىر...
-
ساكەندى كورگەندەر كۇن ساناپ ازايىپ، كورمەگەندەر كوبەيىپ كەلەدى. كورمەگەندەر كورسەم، كورگەندەر كورە تۇسسەم دەيتىن، جاراتىلىسى وزگەشە ءبىر جان ەدى ول.
