جاستىق شاق پاراقتارى
كىشكەنتاي انەستىڭ ەس ءبىلىپ، ەرەسەكتەردىڭ اڭگىمەلەرىنەن اسەرلەنىپ، ءجۇرىس-تۇرىستارىنا ەلىكتەي باستايتىن شاعى تۋعان ولكەسىندە گەولوگيالىق گەوفيزيكالىق جۇمىستار كەڭ ءورىس الىپ، ماڭعىستاۋ ايماعىندا بولۋى مۇمكىن ۇلكەن وزگەرىستەر جايلى اڭگىمەلەر شىعا باستاعان كەزەڭگە تۇسپا-تۇس كەلدى.
ارينە، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ تىلىنە تيەك بولىپ، ءارقيلى سوزدەرگە جول بەرگەن بوگدە جانداردىڭ ماقساتى نە ەكەندىگىن العاشىندا بۇل جەتە تۇسىنبەگەن. ولاردىڭ بۇكىلوداقتىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرى ەكەندىگىن دە، قاڭىرىعى تۇتەپ، اڭقاسى كەۋىپ جاتقان مىناۋ تۋعان ولكەسىنەن مۇناي مەن گاز دەگەن بايلىقتى ىزدەپ جۇرگەندەرىن دە بارا-بارا بالا جۇرەگى ۇستىرتتەۋ بولسا دا، پايىمداعان. سول پايىمداۋىمەن بىرگە ونىڭ ءسابي جۇرەگىندە بايلىقتى ءوز ادامدارىمىز نەگە ىزدەمەيدى ەكەن الدە ولارعا مۇنداي بايلىقتىڭ قاجەتى جوق پا ەكەن دەگەن سۇراقتار دا تۋىنداي باستاعان. بالاۋسا سەزىم... بالاۋسا ۇعىم...
"قىزىقتىڭ" اق تاقىرىندا جالاڭاياق جۇگىرىپ، "اششىمۇرىننىڭ" اششى جۋسانىنىڭ يىسىنە ەلتىپ، اپپاق قۇمىن كەشىپ وسكەن جاس بالانىڭ ومىردەن ءوز جولىن تاڭدار كۇن تۋعاندا ونى جەر بايلىعىن ىزدەۋشىلەردىڭ وقۋىنا جەتەلەگەن دە مۇمكىن سول ءبىر بالاۋسا سەزىمدەر جانىنا ۇيالاتقان ۇعىمدار بولار، كىم ءبىلىپتى. ونىڭ ارعى-بەرگى سەبەپتەرىنىڭ ءتۇپ تامىرىن ول كەزدە ءوزى دە ويلاماعان. ايتەۋىر كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق اكەنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ وسى توڭىرەكتەگى بولاشاققا دەگەن جوسپارلارىن اشىق ايتقانى ءالى ەسىندە. ونىڭ جۇرەك قالاۋى ءبىر كۇندە قالاي بولسا سولاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس، شەشىلىپ قويعان بەرىك قادام ەكەنىن دە بىردەن تۇيسىنگەن. وسى وڭىردەگى ەل باسقارۋ جۇمىستارىنا ارالاسا ءجۇرىپ، ماڭعىستاۋدىڭ ۇلكەن بولاشاعى قالاسىنداعى الۋان ءتۇرلى اڭگىمەلەردى ەستي ءجۇرىپ، كوپ نارسەنى بولجايتىن اكە قايتا بالاسىنىڭ بۇل تاڭداۋىنا قۋانىپ قالعان. باتاسىن دا بەرگەن. ءسويتىپ ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن بويدا تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا ءبىلىم ىزدەپ اتتانىپ تا كەتكەن.
...ادام بالاسى جاس كەزىندە اۋادا قالقىپ ۇشىپ جۇرگەندەي ءبىر كۇيدە بولادى ەكەن دە، تىرشىلىكتىڭ تالقىسىن كورە-كورە، ماڭدايىن اندا ءبىر، مىڭدا ءبىر سوعا-سوعا بىرتىندەپ الگى بيىگىنەن تومەندەي بەرەدى ەكەن. ءوزىنىڭ العاش رەت وسىنداي "بيىگىنەن" قۇلدىراي باستاعانى ازەربايجاننىڭ مۇناي جانە حيميا ينستيتۋتىن بىتىرگەننەن كەيىن باستالعانى انەس بۇركىتبايەۆتىڭ ەسىندە قالىپتى. وقۋعا العاش اتتانعان كەزىندە دە، ءتىپتى بالەن جىل وسى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن جىلدارىندا دا كوڭىلىنە قىلاۋ ءتۇسىپ كورمەگەن ەكەن. كەرىسىنشە، قاتارىنان وزىپ، وزگە ءبىر ەلگە ءبىلىم ىزدەپ بارۋى، سوڭىندا قالعانداردىڭ سەنىمىن اقتاپ، بارلىق پاندەردى يگەرىپ كەتۋى، ديپلوم الىپ، ەلگە ورالۋى ونىڭ جاس جۇرەگىن شەكسىز شاتتىققا بولەپ، ەندى سول العان ءبىلىمدى پايداعا جاراتۋعا بولاتىنى، سوعان مۇمكىندىك تۋعانى قيال تۇلپارىن ءار ساققا الىپ ۇشىپ، ءتاتتى ويلارعا جەتەلەي باستاعان.
اسىرەسە، تۋعان جەرگە قايتادان ورالاتىندىعى جونىندەگى ويلارى جان دۇنيەسىن ەرەكشە راحاتقا كەنەلتەتىن. "ماڭعىستاۋ، سەنى تاستاپ كەتكەننەن سوڭ، كوزىمنىڭ جۇرە المادىم جاسىن تىيىپ"، — دەپ، جىرلايتىن بابالارىنىڭ حال-احۋالىن ءوزى دە تۇيسىنگەندەي ءبىر كۇيگە تۇسەتىن.
وسى جىلدار ىشىندە ءوزىنىڭ جانى سۇيگەن تۋعان ولكەسىنىڭ قازىناسىن يگەرىپ، تۋعان حالقىنا ازامات رەتىندە پايداسىن تيگىزەمىن اۋ دەگەن وي ونى شىنىمەن قاناتتاندىرىپ، سۇيىسپەنشىلىگىن ەسەلەپ ارتتىرا تۇسەتىن. ك.گ. پاۋستوۆسكيي ايتقان كاسپيي ماڭىنداعى ادام تۇرعىسىز ايماقتا بولاتىن كەمپىرقوساق بوياۋلى ەرتەگىدەگىدەي قالالار مۇنىڭ دا كوز الدىنا ەلەستەيتىن. جەر استىندا عاسىرلار بويى ساقتالىپ، جەر بەتىنە شىعۋىن كۇتىپ جاتقان قارا التىن دارياسىن جەر ۇستىنە شىعارىپ، قۇم كومكەرگەن ولكەسىن گۇل جايناتۋعا ارمانداي اسىعاتىن.
ەندى ويلاپ قاراسا، كوڭىلىنىڭ الىپ ۇشۋىنا نەگىز دە جوق ەمەستەي. تاۋ-كەن ينجەنەرى ديپلومىن العاندار ول كەزدە بارشىلىق دەگەنمەن، انە-مىنە ءىرى ءوندىرىس ايماعىنا اينالادى دەپ وتىرعان ماڭعىستاۋعا كادر ازدىق ەتە قويمايتىنى انىق. ونىڭ كوڭىلىن قوبالجىتقان ءبىرىنشى جاعداي كەلەشەگى زور دەپ جۇرت شۋلاپ جاتقان، ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىنە ەمەس، اۋىلىنان الدەقايدا قيىستاۋ "ەمبانەفت" باسقارماسىنا بەرىلۋى بولدى. ارينە، قازاقستان مۇنايىنىڭ العاش وندىرىلە باستاعان، ەل بايلىعىنىڭ كوزىن ءبىرىنشى بولىپ اشقان اتىراۋ ولكەسىنەن ات-تونىن الا قاشاتىنداي ەش ءجونى جوق ءتىپتى سونىڭ ءوزى دۇرىس تا شىعار. دەنى ساۋ جاس جىگىت ءۇشىن ول جەر دە ءوز ۇيىنە بارابار سول دا ءسوز بولىپ پا؟! تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، الدەنەشە جىل وزگە جۇرت، تۇرمىس-سالتى بولەك وزگە ەلدە ءجۇردى ەمەس پە. سوندىقتان ول ءتىپتى بۇل ءۇشىن ەش كوپ قينالا قويعان جوق. تەك قولىندا ارنايى جولداماسى بولا تۇرا باسقارما باستىعىنىڭ قابىلداۋىنا كىرە الماعاندا بارىپ قاتتى قىنجىلعان. لەپىرگەن كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جاسىپ-اق قالعان.
ەندى سول ءبىر كەزدەردى قايتادان كوز الدىنا كەلتىرىپ، ويشا تالداپ كورسە، كەڭەس وداعى داۋىرىندە بەلەڭ العان بيۋروكراتيا دەگەن دەرتتىڭ ءبىر تامىرى وسى جولى كورىنىس بەرگەن ەكەن. ول ءوزى ادامعا، ادام تاعدىرىنا دەگەن نەمقۇرايدىلىقتان باستالاتىن سەكىلدى. ول داۋىردە ادامنىڭ جان دۇنيەسىندە نە بولىپ جاتقانىمەن ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولماۋشى ەدى-اۋ...
ول كەزدەرى سەنىڭ مىنەز-قۇلقىڭنىڭ بارلىق ولشەمى كوممۋنيستىك مورال كودەكسىنە جازىلىپ قويىلعان. وندا دا ادام تاعدىرى ويىنشىق دەگەن ءسوز جوق. ءبىراق ادام بويىنداعى ەڭ جوعارى دارەجەلى قاسيەتتەردى دارىپتەيتىن سول كودەكس تالاپتارى تىم جوعارى اۋەلەپ ۇشىپ جۇرەدى دە، الگىندەگىدەي ءبىر قاراپايىم جايلارعا ءمان بەرىلمەي، قاتارداعى كوپشىلىك نازارعا ىلىنبەي قالا بەرەدى. كوزگە ءتۇسىپ، ەلەنىپ ەسكەرىلۋىڭ ءۇشىن ەڭ الدىمەن "تانىلۋىڭ" كەرەك. تانىلۋ ءۇشىن انكەتالاردا كورسەتىلگەن ءتۇرلى تالاپتارعا ساي بولۋعا ءتيىسسىڭ.
ارينە، مۇنىڭ قانداي تالاپتار، قانداي جەرلەردە قاجەتىڭە جاراۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلەتىن "زەردەلى" ازاماتتار ءبارىن الدىن-الا ويلاستىرىپ، دايىندالىپ الادى. نەلىكتەن باستىق بىتكەننىڭ بالالارىنىڭ ءبارى ءوز ءومىر جولدارىن كومسومول قىزمەتىنەن باستايدى؟ ويتكەنى ولار كومسومول مەكتەبىنەن وتكەن، ونىڭ تاجىريبەسىن كورگەن ادامنىڭ جەردە قالمايتىنىن جاقسى بىلەدى. ەگەر تالداۋ جاساي قالعان ادام بولسا، ولاردىڭ بۇل ەسەپتەن قاتەلەسپەگەندىكتەرىن ءسوزسىز دالەلدەپ بەرەر ەدى.
ال انەس سياقتى جاس جىگىت ەڭ بولماسا سونداي ءبىر ىقپالدى ادامنىڭ تەلەفون شالۋىنان كەيىن بارسا بوسقا تابان توزدىرماس ەدى. سوندىقتان دا الگىندەي مىقتى سۇيەنىشى، ارتىنان سۇراپ وتىراتىن ىزدەۋشىسى جوق ادامدارعا ءومىر ءسۇرۋ ءالى كۇنگە دەيىن قيىنداۋ. سوندىقتان دا كەڭەس وكىمەتى ءومىر سۇرگەن جىلداردا ونداي ىقپالدى ادامدارى جوقتار ىشكىسى كەلگەننىڭ ءبارىن ىشە المادى، جەگىسى كەلمەسە دە تالاي نارسەنى قۇلقىننان وتكىزدى. ىستەگىسى كەلمەگەن جۇمىستى دا ىستەۋلەرىنە تۋرا كەلدى. "اۋرۋ باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعادى" دەگەندەي، ول دەرتتەن تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى جۋىق ارادا قوشتاسا قويۋلارى قيىن شىعار. "وسىنىڭ كىمى بار؟!" دەپ، ءوسىپ بارا جاتقان جاستاردىڭ سوڭىنان ءسوز تەرەتىندەر سونىڭ دالەلى.
ءسويتىپ باسقارما باستىعىنىڭ قابىلداۋىنا كىرە الماي كەتكەن انەس ءبىر كۇنى وسى ماڭنان عالىمجان قوجاعۇلوۆ دەگەن ازاماتتى كەزدەستىرەدى. وندىرىستىك پراكتيكا كەزىندە تانىسىپ، سىرالعى بولعان كىسى، وسى "ەمبانەفت" باسقارماسىنا قارايتىن ۇڭعىلاردى كۇردەلى جوندەۋ كونتورىنىڭ ديرەكتورى ەكەن. بار جاعدايىن ءبىلىپ العاننان كەيىن ونى ءوز قاراماعىنا جۇمىسقا شاقىرادى. بۇل كاسىپورىن دا ءوزى جولدامامەن كەلگەن باسقارماعا قارايدى. ءتىپتى قابىلداۋعا كىرە قالعان كۇننىڭ وزىندە وسى اعاسىنىڭ قاراماعىنا تاپ بولماسىنا كىم كەپىل؟! ونىڭ ۇستىنە مۇنايدى جەر بەتىنە ۇڭعىسىز شىعارمايدى، ال ونىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەتىن جۇمىستان باس تارتۋى قالاي بولادى؟!
سول كۇنى-اق عالەكەڭ انەستى قولىنان جەتەلەپ اپارىپ، قىزمەتكە ورنالاستىرا سالدى. ءبىراق ارنايى وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن جاس ماماندى ءبىر جاعىنان سىنايىن دەدى مە، الدە شىنىمەن دە جۇمىستىڭ رەتى سولاي بولدى ما ەكەن، باستىعى ونى جۇمىس ورنىنا اكەلىپ وتىرعىزار-وتىرعىزباستان وزىنە شاقىرىپ الىپ، ءبىر بۋما قاعازدى كورسەتكەن:
— ينجەنەردىڭ جۇمىسى قاعازسىز بىتپەيدى. الدىمەن وسى قاعازداردى قاراپ، ءبارىن رەتكە كەلتىر. ال تۇستەن كەيىن كاسىپشىلىككە باراتىنىمىزدى ۇمىتپا، — دەپ، قويا بەرگەن. "بيسميللا!" — دەپ قاراپ كەپ قالىپ ەدى، اۋەلى ەشتەڭەگە تۇسىنە الماعان، ءبىراق قايتادان سۇراۋعا نامىستانىپ، ارى-بەرى قايتالاي وقىعان سوڭ بارىپ، قولىنان كەلۋى مۇمكىن شارۋا ەكەنىن پايىمداعان. بىرنەشەۋى جاۋاپ جازىلاتىن حات بولىپ شىقتى. بولىمدەردى ارالاپ ءجۇرىپ، ولارعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ادامداردى تاۋىپ الدى. وزىنە تىكەلەي قاتىستى دەگەندەرىن ءبىر بولەك جينادى. نە ىستەۋگە بولاتىنىن باستىق قانا ايتا الادى-اۋ دەگەندەرىن ءبىر بولەك قويدى. ءبارىنىڭ ءجون-جوباسىن ابدەن ءتۇسىندىم-اۋ دەگەن كەزدە باستىعىنا قايتا بارعان. ىستەگەندەرىنىڭ ءبىرى دۇرىس، ءبىرى قاتە، ءبىر تالايىمەن ەكىنشى، ءۇشىنشى قايتارا جۇمىستانۋىنا تۋرا كەلگەن. گرامماتيكالىق قاتەلەردەن دە ادا ەمەس ەكەن. ءبىراق جاس ينجەنەر جاسىعان جوق ءاربىر ەسكەرتۋدى جادىنا ءتۇيىپ، ەكىنشى رەت قايتالاماۋعا، ءبىر ايتىلعاندى قالت ەتكىزبەۋگە سول كۇننەن باستاپ بەل بايلاعان.
جاس ينجەنەردىڭ كەڭسەدەگى قاعازباستى جۇمىسى تۇسكە دەيىن اياقتالىپ، ءتۇس قايتا كاسىپشىلىككە بارۋ ءۇشىن باستىعىنىڭ الدىندا دايىن تۇردى. جالپى ونىڭ جۇمىس كۇنىنىڭ ءتارتىبى الداعى ۋاقىتتا دا وسىلاي جالعاسادى دەپ كەلىسىلدى. ويتكەنى ول كەڭسە جۇمىسىن دا، وندىرىستىك تاجىريبەنى دە قاتار يگەرۋگە قارسى بولماعان. كاسىپشىلىك باسىنا بارعان سوڭ باستىعى ونى فيليپپ بوندارچۋك اتتى ۋكراين جىگىتىمەن تانىستىرعان. بايسالدى، جىگىت اعاسى دەرلىك جاسقا كەلىپ قالعان جىلى شىرايلى ادام ەكەن.
— ال، حوش كەلدىڭ! بىلگىڭ كەلگەندى كەز كەلگەن ۋاقىتتا سۇراي بەر، - دەگەن ول مۇنىڭ ۇستىندەگى اقشىل شالبارى مەن اق كويلەگىنە سۇزە ءبىر قاراپ ءوتىپ. كوزىنىڭ قۇيرىعىنان الدەبىر كۇلكى جىلت ەتكەنىن بايقاماعان بۇل. ءبىراز ويلانىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق ونىڭ ۇڭعى جاقتاعى بىرەۋگە:
— باستاي بەر! — دەپ، داۋىستاعانىن ەستىپ، ماناعىلاردىڭ ءبارى تۇرا ۇمتىلعان. انەستىڭ كوزىنە الدىمەن تۇسكەنى جوندەۋ مۇناراسىن بويلاي كوتەرىلىپ بارا جاتقان قۇبىر بولدى. سونى قىزىقتاپ جاقىنداي بەرگەنى سول ەدى اۋىستىرۋ ءۇشىن الىنىپ كەلە جاتقان الگى قۇبىردىڭ شولتاڭ ەتكەن سوڭىمەن قوسا شاپشىپ اتقان مۇنايدى عانا كوزى شالىپ قالدى. قارا قوڭىر ماي ونىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر مەزەتتە جۇگىرىپ وتكەن.
بوندارچۋكتىڭ مۇنىڭ ۇستىندەگى كيىمىنە نەلىكتەن مىسقىلداي كوز جۇگىرتكەنىنە ەندى تۇسىنگەن. الگىندەگى مۇنتازداي قالپى ەندى تۇسىنە دە كىرمەس. جىگىت كوزىنەن جىلت ەتكەن الگى ءبىر ۇشقىن ەسىنە ءتۇسىپ قاتتى قىسىلعان. ونىڭ ءمانىن ۇعۋمەن قاتار ءوندىرىستىڭ العاشقى ءبىر ەستەن كەتپەس ساباعىن دا الىپ ۇلگەرگەنىن كەيىن پايىمدادى.
سويتسە ۇڭعى اشىق قالعان كەزدە مۇنداي قۇبىلىستار بولا بەرەدى ەكەن. وزگەلەر ءۇشىن مۇنىڭ ۇيرەنشىكتى جاي ەكەنى كورىنىپ تۇر. ۇستەرىندەگى "سپەسوۆكالارىنىڭ" جەڭىمەن كوزدەرىن كولەگەيلەپ تەرىس اينالىسا قويىستى دا، سوڭىنان تۇك بولماعانداي، جۇمىستارىن ودان ءارى جالعاستىرا بەردى. ال انەس بولسا ءبىر جاعىنان قىسىلىپ، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ وسىنداي جاعدايدى الدىن الا بولجاي الماعانىنا ىزالانىپ، ىشتەي قاتتى رەنجىپ قالعان. ءوزىن وسىندا الىپ كەلگەن باستىعىنىڭ ەسكەرتپەگەنىنە دە وكپەسى جوق ەمەس.
ەرتەڭىنە ول كىسى مۇنى وزىنە شاقىرتىپ الدى دا، جۇمىسقا كيەتىن ارنايى كيىم بەرگىزدى.
— مىنانى كاسىپشىلىك جاققا باراردا كي دە، تازا كيىمدەرىڭدى وسىندا ءىلىپ كەت، — دەپ، ەسكەرتكەن. كەشەگى بولعان جاعداي تۋراسىندا ەشتەڭە ايتپادى. تەك قانا كەتىپ بارا جاتقانىندا:
— كەشە سەنىڭ كەلە سالا مۇنايعا شومىلعانىڭ ماعان ۇنادى. ەندى ءومىر بويى ءىسىڭ قارا مايمەن بولادى ەكەن، — دەگەن. نەگە ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنگەن جوق سول ارادا لەزدە تىنىسى كەڭىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ كەتكەن. باستىعىنىڭ الدىنان ءوزىن ءوزى توقتاتا الماي، جىمىڭداپ شىققانى. سول كۇنى ءوزى تۇرىپ جاتقان ۇيگە كەلىسىمەن قالاي تازارتارىن بىلمەي، ءبىر بۇرىشقا اپارىپ تىعا سالعان ماي-ماي كيىمدەرىن قاعازعا وراپ، دالاعا لاقتىرعانى ەسىندە...
ايگىلى قۇلسارى كاسىپشىلىكتەرىندە وسىلاي باستالعان انەس بۇركىتباي ۇلىنىڭ ەڭبەك جولى بىرتىندەپ ۇيرەنشىكتى قالىپقا ءتۇسىپ، ءوندىرىستىڭ سان قيلى سىرلارى سال-سالدەن بولسا دا ءوز قۇپيالارىن ونىڭ الدىنا جايىپ سالا باستاعان. كەڭسە قىزمەتىنە دە توسەلىپ، الۋان ءتۇرلى قۇجاتتاردىڭ قايدان، قالاي پايدا بولاتىندىعىن دا ۇعا باستاعان. ەڭ باستىسى ءوزى كۇن سايىن كوز الدىنان وتكىزىپ جۇرگەن جايلاردى جىلىكتەپ شاعىپ، ءار تەتىگىنىڭ ءوندىرىس بارىسىندا اتقاراتىن قىزمەتىنە قانىققان. سونىمەن بىرگە ۇڭعىلاردى وڭدەۋ ىسىنە ءوزىن بىردەن تاپ قىلعان تاعدىرىنا ريزا ەدى. ويتكەنى ۇڭعى مۇناي مەن گاز ءوندىرىسىنىڭ جۇرەگى ىسپەتتەس. ولارسىز بۇل ءوندىرىس جۇرمەيدى. ولاردىڭ بويىندا قانداي كىناراتتاردىڭ بولاتىندىعىن الدىن-الا ۇعىپ، ونداي ءبىلىم بەينە جۇرەك اقاۋلارىن تاۋىپ، ەم قولداناتىن دارىگەردىڭ ارەكەتىڭدەي سەزىلگەن. ءتىپتى ءوزىنىڭ وسى كاسىپورىنعا تاپ بولۋىنىڭ وزىندە دە جاراتىلىستان تىس ءبىر اسەر بارداي تولعاناتىنى بار كەيدە...
عۇمىر جولىنىڭ باستاۋىندا انەس بۇركىتباي ۇلى ساناسىندا وشپەس ءىز قالدىرعان تاعى دا ءبىر وقيعانى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل جاي عانا وقيعا ەمەس، ءومىر ساباقتارىنىڭ ءبىر ايتۋلىسى دەسە دە بولادى:
اعا ينجەنەر بولىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرىندە قاراتون كاسىپشىلىگىندەگى مۇناي ۇڭعىلارىنىڭ بىرىنەن الىنىپ تۇرعان مۇناي قۇرامىندا سۋ كوبەيىپ كەتىپ، كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋگە تۋرا كەلگەن. مۇنداي جاعدايدا مۇناي كەلىپ تۇرعان بۇرىنعى كوزدى سەمەنتتەپ تاستاپ، (بىتەپ)، مۇناي كوزىن باسقا جەردەن اشادى. ءوزىنىڭ ينستيتۋت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ العان ءبىلىمى مەن ۇڭعىلاردى جوندەۋ جۇمىستارىندا ءجۇرىپ ۇعىپ، تۇيگەنىنىڭ ءبارىن پايدالانا وتىرىپ، ىسكە كىرىسىپ كەتكەن... الايدا ءىسى ءساتسىز بولىپ، اۆاريا جاساپ الدى. بىلاي قاراعاندا، ۇڭعى توڭىرەگىندە قايناعان ءوندىرىس جۇمىستارى عانا ءجۇرىپ، قولداپ ىستەيتىن شارۋالار عانا جۇزەگە اسىپ جاتقان سياقتى كورىنەدى. ءبىراق ءاربىر ۇڭعىنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر تاريحى بولادى. ءاربىر ادامعا اشىلعان سىرقات تاريحىنىڭ كارتاسى سياقتى، وتتىڭ دا ءوز باسىنان وتكەن حيكاياتتار سول كارتاعا جۇيەلى تۇردە ءتۇسىپ وتىرۋعا ءتيىس. وسى ارادا جۇمىسقا كەلگەن كەزدەرىنەن-اق مۇنداعى ارىپتەستەرىنىڭ قاعازعا سالاقتاۋ ەكەنىن بايقاعان. بولىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالارعا وراي ۇڭعى كىتاپشاسىن اشىپ، ولارعا جازبا جاساپ جاتقان كوپ ەشكىمدى بايقاماعان. ارينە، الگى وقيعادان سوڭ دا سول ۇڭعىنىڭ تاريحى جازىلاتىن كىتاپشانى قاراپ شىققان. قاشان پايدالانۋعا بەرىلگەنى بار، ءبىراق نەشە رەت جوندەۋدەن وتكەنى، جالپى بۇزىلعان بۇزىلماعانى تۋراسىندا ەشتەڭە كورە الماعان. ەگەر ول شىنىمەن ءتۇرلى وقيعالارعا ۇشىراعان بولسا، الگى كىتاپشاسىندا ءبارى كورسەتىلىپ تۇرسا، ونى وڭداۋ دا قيىن بولماس ەدى. ال اقاۋى بۇرىن قاي جەردە بولعانى، جوندەلگەن جوندەلمەگەنى بەلگىسىز بولسا قاراڭعى ۇيگە كىرگەن ادام ءتارىزدى، ءار نارسەگە سوقتىعىسىپ، كەز-كەلگەن ساتتە ۇشىپ ءتۇسۋىڭ دە مۇمكىن ەمەس پە. الگى ۇڭعىنىڭ دا باسىنان تالاي وقيعالار وتكەندىگىن، ءبىراق ول تۋراسىندا ەشقانداي جازبا قاعازعا تۇسپەي قالعاندىعىن بۇل كەيىن بىلگەن.
اۆاريا بولعان جاعدايدا ارنايى كوميسسيا شىعىپ، ونى كىمنىڭ كىناسىنەن بولعانىن انىقتايدى. ابىروي بولعاندا، ينجەنەر انەس بۇركىتباي ۇلىنىڭ بۇل جەردە ەش كىناسى بولماي شىعادى. الگى ءبىر قولايسىز وقيعادان كەيىن جۇرگىزىلگەن تازارتۋ جۇمىستارى كەزىندە ونىڭ ىشىنەن بەس-التى قۇبىر سىنىقتارى شىققان. ولار بۇرىن ورنىنا دۇرىس قوندىرىلماۋى سەبەپتى نەمەسە ەسكىرۋى سەبەپتى ۋاقىتىندا الىنباي، ىشىنە جينالا بەرىپ، ءشىري باستاعان قالدىقتار ەكەن. ولاردىڭ كوپتىگى سونشا الىپ شىعار كەزىندە كوتەرگىش مۇنارا اۋىر سالماقتان ەكى بۇكتەتىلە مايىسىپ، ارەڭ شىققان.
قۇلسارى كاسىپشىلىكتەرىندە جۇرگەندە العان بۇل ەكى ساباعى ونى كوپ نارسەگە ۇيرەتتى. اسىرەسە سوڭعىسىنان كەيىن ول ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندەگى ءاربىر جۇمىستى، وزگەلەردىڭ پىكىرىنە قاراماستان، انىقتاماسىن تىڭداي تۇرا، ءوزىنىڭ كوزىن ابدەن جەتكىزبەي باستامايتىن بولعان. ومىرىندە، ءوزىنىڭ بۇل ارادا ايىبى بولماسا دا، باسىنان كەشىرگەن وسى اۆاريا ونىڭ ءبىرىنشى دە جانە سوڭعى دا اۆارياسى بولعان ەكەن.
قۇلسارى كاسىپشىلىكتەرىندە ءجۇرىپ انەس بۇركىتباي ۇلى وسىنداي وندىرىستىك ساباقتار الىپ، تاجىريبە جيناقتاۋمەن قاتار وزىنە عۇمىرلىق جار تاپقان. ول سول كەزدە وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ، اۋدانارالىق اۋىل شارۋاشىلىعى باكتەريولوگيالىق لابوراتورياسىندا قىزمەتتە جۇرگەن ءاليا قادىم قىزى ەدى. سول وڭىردە ولاردىڭ تۇڭعىشتارى ءامينا مەن ۇلدارى جامبىل دۇنيەگە كەلىپتى.
العاشىندا قۇلسارىدا ۇڭعىلاردى كۇردەلى جوندەۋ كونتورىندا ينجەنەر، كەيىننەن قاراتوندا اعا ينجەنەر بولدى، وسى كاسىپورىننىڭ وندىرىستىك-تەحنيكالىق ءبولىمىن باسقاردى. ارينە، ينجەنەر دەگەن ءسوز ءوزى باسقاراتىن ءىستى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. الايدا جوعارى وقۋ ورنىن نەشە جەردەن ءبىتىرىپ كەلگەن ادام بولسا دا، وندىرىستىك جۇمىستارمەن بەتپە-بەت كەلگەندە قورقاقتاماي، بىردەن باتىل كىرىسىپ كەتۋى قيىن. ونىڭ ۇستىنە ءاربىر جەكە جاعدايدا ەسكەرمەسە بولمايتىن ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرى دە شىعىپ جاتادى. قالاي بولعاندا دا جانىڭدا جاقىنىنداي كورىپ، ەرىنبەي ۇيرەتىپ، جالىقپاي جاتتىقتىراتىن ادامدارىڭ بولعانعا نە جەتسىن! عالىمجان اعاسى بۇگىندە انەكەڭە تەك قانا ۇڭعىلاردىڭ قىر-سىرىن ەمەس، تىرشىلىكتىڭ بۇكىل ءبولمىس-بىتىمىن ۇقتىرۋعا كۇش سالعانداي كورىنەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، اۋىزدارىنان شىققان ءاربىر ءسوزدىڭ دۇرىس بۇرىسىن باقىلاپ، قاتە كەتىپ بارا جاتسا سول بويدا تۇزەتىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىراتىن. انەسكە عانا ەمەس، سوڭىنان ەرگەن جاستاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا قامقور بولا جۇرەتىن. سول كىسىنىڭ جاس جىگىتتەردىڭ بىرىنە جاساعان ەسكەرتۋى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىندە قالىپتى:
انەس بۇركىتباي ۇلىنىڭ تەحنيكالىق ساۋاتتىلىعى، ىستەگەن ىسىنە ۇقىپتىلىعى، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا ەپتىلىگى، ۋاقىتىن بوس وتكىزگىسى كەلمەي، ءار نارسەنى شۇقىپ كورىپ، سۇراپ ءبىلىپ وتىرۋعا قۇمارلىعى، ىزدەنىمپازدىعى عالەكەڭە ۇنايتىن. سوندىقتان دا بولار، قىزمەتىن دە سىنالاپ ءوسىرىپ، ءوزىنىڭ اعالىق ۇستازدىق پارىزىن ءبىر كىسىدەي-اق وتەپ كەتكەن.
1963 جىلى انەكەڭ ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىنە قايتۋعا ءبىرجولا بەل بايلاعان. مۇنىڭ سەبەبى تۋعان جەرىنىڭ بايلىعىن يگەرۋگە ات سالىسۋ جونىندەگى ءوزىنىڭ ەجەلگى ارمانى بولسا، ماڭعىستاۋ اتاعىنىڭ دۇرىلدەپ شىعىپ، وعان كومەك بەرۋگە وزگە ولكەلەردەن كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ كۇرت كوبەيە باستاۋى ول سەبەپتىڭ ماڭىزىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتە ءتۇستى. بۇل ماڭعىستاۋدىڭ جەراستى "كۇمبەزدەرى" (گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر كەزىندە مۇناي مەن گازدى جەرلەردەن بىلىنەتىن بەلگىلەر) بار ەكەنى انىقتالىپ، تۇبەكتەگى كەن ورىندارىنىڭ العاشقى سحەما-كارتاسى جاسالعانىنا شيرەك عاسىرداي بولىپ قالعان كەز. ماڭعىستاۋداعى العاشقى گاز فونتاندارى دا، مۇناي فونتاندارى دا باياعىدا اتىلىپ كەتكەن. ەندى بۇل ايماقتا مۇناي ونەركاسىبىن وركەندەتۋگە ءبىرجولا بەتبۇرىس جاسالىپ، "ماڭعىستاۋمۇنايگاز" بىرلەستىگى قۇرىلعالى جاتقان.
تۋعانىڭداي بولىپ كەتكەن عالىمجان اعاسى تاربيە بەرگەن ازاماتىنىڭ ءوز ءىسىن جالعاستىرىپ، قۇلسارى وڭىرىندە جۇرگەنىن قالاعان بولسا كەرەك، ءوزى سول كەزدە قاتتى سىرقاتتانىپ جاتقانىنا قاراماستان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى سالامات مۇقاشيەۆقا تاپسىرىپ:
— مىنا جىگىتتى ەش جاققا جىبەرمەڭدەر، — دەپ، وتىنگەنى بار.
— ارينە، ماماندار مۇندا دا قاجەت، "پرورۆا" اشىلعالى جاتىر. ءبىراق بۇل جىگىت ماڭعىستاۋعا ءوزى سۇرانىپ ءجۇر عوي. ول جاققا دا تاجىريبەلى جىگىتتەرىڭدى جىبەرىڭدەر، — دەگەن پارتيانىڭ نۇسقاۋى جانە بار. سوندا ءوزى قالاي بولار ەكەن، — دەپ، ساكەڭ كۇمىلجىگەن.
بۇرىنعىداي ەمەس، ءومىردىڭ بار قۇيتۇرقى سىرلارىن ءوز بولمىسىندا تۇسىنەتىن بولعان انەس بۇركىتباي ۇلى سول كەزدە باتىس قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە جۇرگەن ءابۋ اتشىبايەۆپەن حابارلاسىپ، سول كىسىنىڭ كومەگىمەن ماڭعىستاۋعا جولداما العان-دى.
ارينە، العاش رەت ەڭبەك جولىن باستاعان، سۇيگەن جار تاۋىپ، ەكى بالاعا اكە بولعان ەمبى ءوڭىرى ونىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالىپ قالدى. سول وڭىردە ءجۇرىپ جيناقتاعان تاجىريبەسىنىڭ ماڭعىستاۋداعى كوپتەگەن تابىستارعا نەگىز جاساعانى ءسوزسىز.
ماڭعىستاۋ ءوڭىرى جەرىنىڭ نەگىزگى بولىگى تەڭىزبەن شەكتەسىپ جاتقانىنا قاراماستان، ونىڭ اۋا رايىنا بۇل ەرەكشەلىكتىڭ كوپ اسەرى تيە بەرمەيدى. جازى ىستىق ءارى ۇزاق، مامىر ايىندا جاز شىعىپ، قازاننىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن سوزىلادى. قىسى سۋىق جانە ول دا ۇزاق. جىل سايىن تىزەدەن كەلەتىن قار تۇسپەگەن. بەت قاراتپايتىن ىسقىرعان جەل، ايازدى كۇندە دىردەكتەتىپ جىبەرەتىن شاقتارى دا از بولمايدى.
انەس بۇركىتباي ۇلى وزەن كەن ورنىنا جاز كەزىندە اۋىس كەلگەنىمەن، ءۇي ءىشىن 1964 جىلدىڭ قاڭتارىندا عانا كوشىرىپ الدى. وسى كەزدەردە عانا پايدا بولا باستاعان قۇراستىرمالى ۇيلەردەن بۇلارعا دا ەكى بولمە تيگەن. كەلىنشەگى ءاليا مەن بالالارى ءامينا، جامبىلعا قوسا بۇلارمەن بىرگە تۇردى. ەنەسى بەسەۋى وسىلايشا وزەندەگى مۇنايشىلار تىرشىلىگىن باستان كەشە باستايدى. "ديزەلدى" قۋاتى ءۇي ىشىنە ساۋلە تۇسىرۋگە ارەڭ جەتەدى، ونىڭ كومەگىمەن اس ءپىسىرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. سۋ مەن ازىق-تۇلىك بەگداشتان تاسىمالداناتىن، بىردە جەتەدى، بىردە جەتپەي جاتادى. باراكتىڭ جەل ۇرلەگەن تەسىكتەرى بالالاردىڭ ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىمەن، قولعا تۇسكەن كەز-كەلگەن وزگە شۇبەرەكپەن تىعىندالادى. ال وتىن جايى ءتىپتى قىزىق..
وزەن مۇنايىنىڭ باستى ەرەكشەلىگىن جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. ونىڭ قۇرامىندا بالاۋىز (پارافين) كوپ. قۇبىرعا كەپتەلىپ قالعان مۇنايدىڭ ءتۇرى كادىمگى شۇجىقتى كوز الدىڭىزعا كەلتىرەدى. ەڭ قىزىعى، مۇناي قوزعالىسسىز قالعان جاعدايدا ونىڭ قاتا باستاۋى ءۇشىن وتىز ءۇش گرادۋس جەتىپ جاتادى ەكەن. ءوندىرىس پروسەسى بارىسىندا ونىڭ شاشىلىپ-توگىلەتىن كەزدەرى ول كەزدەرى ءجيى ۇشىراساتىن. مىسالى، ول جەر قويناۋىنان بەلگىلى ءبىر قىسىممەن كوتەرىلىپ شىعادى نەمەسە قاجەتتى قىسىم قولدان جاسالادى (سۋدىڭ، گازدىڭ كۇشىمەن). ال اتىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن ىشىندە وعان قارسى قىسىم قامتاماسىز ەتىلەدى. سوعان قاراماستان، جەر استىنان ونىڭ قانداي قىسىممەن كەلە جاتقانىن تولىق باعدارلاي الماي قالاتىن كەزدەر ءجيى بولىپ تۇرادى. وسى سياقتى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن توگىلىپ-شاشىلعان مۇناي اينالانى بۇلدىرە بەرمەۋ ءۇشىن الدىن-الا شۇڭقىر قازىلىپ قويادى. ولارعا توگىلگەن مۇناي قاتىپ قالعان سوڭ قي ويعانداي ويىنا الىپ، وتقا جاعا بەرۋگە كەلەدى. سوناۋ ءبىر وتىن تاپشى، قىسىلتاياڭ شاقتاردا باراكتاردا تۇرعان مۇنايشىلار دا وسىلايشا مۇنايدى جاعىپ كۇن كورىپتى. قوراپتارعا سالىپ، قي سەكىلدى قالاپ جاعىپ وتىراتىن وسى وتىندارىن مۇنايشىلار ءالى ۇمىتقان جوق.
ءقازىر جاڭاوزەن قالاسىنا كىرە بەرىستە سول كەزدەن قالعان مۇناي قالدىقتارى ءالى دە بار. بۇگىنگى تاڭدا، ارينە، ونى وتىن رەتىندە پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. شۇڭقىرلارعا توگىلىپ، توپىراققا ارالاسقان مۇنداي مۇنايدى ارنايى وڭدەپ، پايداعا اسىرۋ قامى جاسالۋدا. سول ماقساتپەن ارناي پەشتەر جۇمىس جاسايدى. بۇل قالدىقتاردىڭ تابيعاتقا تيگىزەتىن زاردابى دا مول ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس شىعار. ءبىراق مۇناي ءوندىرۋ جوسپارىن ورىنداۋدان وزگەدە ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولماعان سوناۋ ءبىر جىلداردا جۇرت ءتىپتى ەكولوگيا دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن. سوعان قاراماستان قورشاعان ورتانىڭ بۇلىنە باستاعانىن جىگىتتەر كەزىندە جوعارىدا وتىرعان باسشىلاردىڭ بىرىنە وسى تۇرعىدا ماسەلە دە قويىپ كورگەن، ءبىراق ولار قولدى ءبىر سىلتەپتى. ەندى انەس بۇركىتباي ۇلى: "ءبىز جاقسىلىق ەنعازييەۆتارعا جاقسى مۇرا قالدىردىق دەپ ايتا المايمىز"، - دەپ، تومەن قارايدى. وزەنگە كوشىپ كەلگەننەن كەيىن كوپ جىلداي ءاليا اپاي دا (ءاليا قادىم قىزى جانداۋوۆا)، مۇناي ءوندىرىسى سالاسى جۇمىستارىنا ارالاستى.
You Might Also Like
-
"ءبىز وندىرىسكە كەرەك كادرلاردى بۇرىنعىداي توپتاپ، توعىتا دايارلاماي، ءاربىر جۇمىس ورنى ءۇشىن ارنايى دايارلاۋعا دەن قويا باستادىق. جاڭاوزەننىڭ مايلى توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن تالاپتى مۇنايشى بالالا...
-
انەكەڭ مەن ءاليا جەڭگەيدىڭ ەسىندە قالعان جانە ءبىر قىس 1968-دەن 1969-جىلعا قاراعان جىلدىڭ قىسى بولدى. سول جىلى تابيعات ءوزىنىڭ بۇكىل قاھارىن بويىنا جيناعانداي ءبىر كۇيگە تۇسكەن. انەكەڭ ءوز ومىرىندە ماڭع...
