InfoHub Logo

اۋا ميللياردتاعان بولشەكتەردەن قۇرالادى، ءبىراق ءبىز ولاردى كورمەيمىز. نەگىزگى بولشەكتەر — ازوت پەن سۋتەگى. وسى تيتتەي عانا ەلەمەنتتەردىڭ ارقاسىندا قۇيىندار مەن داۋىلدار پايدا بولىپ تۇرادى.

جەردىڭ اتموسفەراسى قالىڭدىعى 100 كيلومەتر بولاتىن گازداردان قۇرالعان قابىق بولىپ تابىلادى. بولشەكتەر اتموسفەراعا بىركەلگى جايىلماعان: ولاردىڭ باسىم بولىگى جەر بەتىنە جاقىن ارالىقتا، ازعانتايى عانا — عارىشتا. بولشەكتەر ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى «قويىلعان» جانە دە ولاردىڭ جالپى سالماعى پلانەتامىزدىڭ بەتىنە ءتۇسىپ تۇرادى. ءدال وسى سالماق اتموسفەرالىق قىسىم بولىپ اتالادى. ول جەر بەتى تەمپەراتۋراسىنىڭ قانداي بولۋىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. جەر بەتى نەعۇرلىم جىلى بولسا، اۋا سوعۇرلىم جىلي تۇسەدى دە، بولشەكتەر جوعارىلاي بەرەدى. جەر بەتىندەگى بولشەكتەر از قالعان كەزدە اتموسفەرالىق قىسىم تومەندەپ كەتەدى. جانە كەرىسىنشە، سۋىق كەزدە بولشەكتەر تومەندەپ كەتەدى دە، ولاردىڭ سالماعى جەرگە تۇسەتىن قىسىمدى كۇشەيتەدى.

سالقىن اۋانىڭ بولشەكتەرى قىسىم از اۋماققا كەزدەيسوق تاپ بولعان كەزدە جەل پايدا بولادى. سالقىن بولشەكتەر بىر-بىرىنە قاتتى قابىسىپ تۇراتىندىقتان، ۇلكەن-ۇلكەن قوزعالمالى اۋا اعىندارى پايدا بولادى. جەلدىڭ جىلدامدىعى قىسىم تومەن اۋماق پەن جوعارى اۋماقتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىققا بايلانىستى: ايىرماشىلىق نەعۇرلىم ۇلكەن بولسا، جەل سوعۇرلىم قاتتىراق سوعادى. 

جەل جانە ونىڭ تۇرلەرى

اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ ايىرماشىلىعى اۋانىڭ قوزعالۋىنا سەبەپشى بولادى. اۋانىڭ ەندىك باعىتتاعى قوزعالىستارىن جەل دەپ اتايتىنىن بىلەمىز. جەل جىلدامدىعى م/س-پەن بەلگىلەنەدى، ونى ەلشەيتىن قۇرالدى انەمومەتر دەپ اتايدى. جەل جىلدامدىعىن 12 بالدىق ارنايى بوفورت شكالاسىمەن دە انىقتايدى. مۇنداعى 0 بالل جەلسىز تىمىقتى بىلدىرسە، 12 بالمەن جىلدامدىعى 30 م/س-تان جوعارى بولاتىن اپاتتى داۋىلداردى بەلگىلەيدى.

جەل جىلدامدىعىمەن قاتار، ونىڭ باعىتىن دا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. جەل باعىتىن ونىڭ سوعىپ تۇرعان جاعىنىڭ باعىتىمەن انىقتايدى. وسىعان سايكەس، كوكجيەكتىڭ 8 نەگىزگى باعىتىن (رۋمب) اجىراتادى: سولتۇستىك (س)، سولتۇستىك-شىعىس (سش)، شىعىس (ش)، وڭتۇستىك-شىعىس (وش)، وڭتۇستىك (و)، وڭتۇستىك-باتىس (وب)، باتىس (ب)، سولتۇستىك-باتىس (سب). كەز كەلگەن اۋدانداعى بەلگىلى ءبىر مەرزىم ىشىندە جەل باعىتتارى مەن قايتالانۋىن جەل ورنەگى دەپ اتالاتىن سىزبا كۇيىندە كورسەتۋگە بولادى.

جەلدەردى جەرگىلىكتى جەلدەر، اتموسفەرانىڭ جالپى سيركۋلياسياسىنا ەنەتىن جەلدەر، جوعارى جانە تومەن قىسىمدى ورتالىقتاردان سوعاتىن جەلدەر دەپ جالپى ءۇش توپقا بولەدى. جەرگىلىكتى جەلدەر قاتارىنا بريزدەر، تاۋ-اڭعارلىڭ جەلدەر، فەندەر، بورالار، سيروككو، سامۋم جانە ت.ب. جاتادى.

جەل اعىسى

جەل اعىسى — مۇحيت پەن تەڭىز سۋىنىڭ جوعارعى قاباتىندا (ۇيكەلىس قاباتتارى دەپ اتالاتىن 100 م، كەيدە 200 م تەرەڭدىك) جەل مەن سۋدىڭ اراسىنداعى ۇيكەلىستەن پايدا بولاتىن اعىس. ءبىر باعىتتا ۇزاق سوعاتىن جەلدىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان جەل اعىسىن درەيفتىك (ىقپا) اعىس (مىسالى، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك پاسساتتىق اعىستار، باتىس جەلدەردىڭ اعىسى، ت.ب.) دەپ تە اتايدى.

---