جەل سوعىپ تۇر
ۇزىن بويلى قارا كەمپىر ەسىكتەن سويلەي كىردى.
— بۇ قۇدايدىڭ كۇنىنە نە بوپ كەتتى، مۇنشا قاقاپ. باعاناعى بالا ءالى جوق، ساۋ بولسا بولار ەدى، جاساعان-اي...
— اپىرماي، مالى امان بولسا ەشتەڭە ەمەس، — دەپ پەش تۇبىندە ءۇش جاسار نەمەرەسى اقسىندارمەن «بالدىرعاننىڭ» سۋرەتىن كورىپ وتىرعان اقسارى ءوڭدى بالعاباي قارت ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى.
— سەنىڭ اۋزىڭا مالدان باسقا ەشتەڭە تۇسپەس، «بالانىڭ ءوزى امان بولعاي» دەۋگە ءتىلىڭ كۇرمەلىپ وتىر ما؟
— وي، تەنتەك كەمپىرىم-اي، قايداعى قۇدايدىڭ زارىن ايتپاي وتىرساڭشى. «ۇيدەگى كىسى قان ىشەدى، تۇزدەگى كىسى ماي ىشەدى» دەپ، اداسىپ كەتەدى، اتتان قۇلاپ قالادى دەيتىن ون جاسار بالا ەمەس قوي.
شام جاعىپ جاتقان اۋەس اتاسى مەن ەنەسىنىڭ ءوزارا ۇيرەنشىكتى ءازىل-قالجىڭىنا ۇياڭ عانا كۇلىمسىرەپ قويدى. كەلگەن ازىردە «ءبىر نارسەگە رەنجىسىپ قالىپ جاتىر ما» دەپ ىشتەي قىسىلاتىن. شىنىندا، شالى مەن كەمپىرىنىڭ بىر-بىرىمەن ازىلدەسىپ وتىراتىنىن اۋەستىڭ وسى ۇيدەن ءبىرىنشى كورۋى ەدى.
— قوي، كەمپىرگە زار كىردى، بۇل ەندى ءبارىبىر تىنىش وتىرعىزبايدى، — دەپ بالەكەڭ ءتور الدىنداعى سەنسەڭ تونىن كيىپ، بەلىن بۋىنا باستادى. — ورىسكە قاراي شىعايىن.
— سورلى شىركىن، اداسىپ كەتىپ جۇرمە، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى. اناۋ قۇلاقشىنىڭدى سەلتيتپەي، باۋىن بايلاسايشى.
ەسىك الدىندا ەرتتەۋلى تۇرعان تورى توبەلدىڭ ات دورباسىن الىپ، ايىلىن قايتا تارتتى. بۇعان ىلەسە ۇيدەن شققان كەمپىرى ەكى قولىن قۋسىرىپ، ەسىك الدىندا قاراپ تۇر ەدى.
— بوسقا جاۋراماي، ۇيگە بارساڭشى.
وسىنى ايتىپ اتىنا قونعان قارت شوپان تورى توبەلدىڭ باسىن «شاشتىعا» قاراي بۇرا بەردى. ءىڭىر قاراڭعىلىعى قويۋلانا تۇسكەن ەدى.
— ءشال-اي، توقتاشى! — دەپ ماۋىت شەشەي سوڭىنان جۇگىرە باسىپ ەدى، ءبىراق ول ەستىمەدى. سۇگىر بۇگىن مىلتىعىن دا الماي كەتىپتى. ساقتىقتا قورلىق جوق ءوزىڭ الا كەتسەڭشى دەپ ايتقىسى كەلىپ ەدى، ەتەگىنەن جەل گۋلەپ، ءارى جۇرگىزبەدى. ۇلكەن قارا تونىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، تۇلكى قۇلاقشىنىن باسا كيگەن بالعاباي قارت شاعىن تورى توبەلدىڭ ۇستىندە الىپتاي كۇدىرەيىپ، قيىستاي بەردى.
* * *
شىعىستان سوققان ىزعىرىق كەشكە قاراي ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. كۇننىڭ اشىقتىعى بولماسا، قارا سۋىق بەت قاراتار ەمەس. لىپ ەتكەن قار بولسا، الاي-تۇلەي اق بوران سوعىپ كەتەر ەدى.
باعانا ءتۇس الەتىندە كۇن رايى ءبىراز سىنايىن دەگەسىن، وتاردى «ءتورت قۇدىقتىڭ» سايىنا ءيىرىپ تاستادى دا، سۇگىر قۇدىق باسىنا كەلىپ، موتوردى قوستى. قاتىپ قالعان موتوردى قىزدىرا الماي، ءبىراز اۋرەلەندى. وت جىبەرسەم بە دەپ ويلادى. كەنەت ونىڭ ويىنا فەرما مەڭگەرۋشىسى زاكاريانىڭ وتكەن جىلعى اڭگىمەسى ءتۇستى. «جاڭا جول» كولحوزىندا ءبىر جاس شوپان وسىنداي قاتىپ قالعان موتوردى ماي قۇيىپ قىزدىرىنام دەپ ءوزى ورتەنىپ كەتۋگە شاق قالىپتى. سوندايدان ساق بولىڭدار دەپ زاكەڭ ەسكەرتكەن بولاتىن.
ول ەندى ۇستىندەگى قالىڭ پالتوسىن شەشىپ، جەڭىلدەنىپ كىرىستى. ىزعىرىق جەل ماندايىن قارىپ بارا جاتقان سوڭ، قارا قۇلاقشىنىنىڭ كۇنقاعارىن ءتۇسىرىپ جىبەردى. قارا پەنجەگىنىڭ ىشىنەن كيگەن قىزىل سۆيتەرىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، شارفپەن موينىن وراپ الدى. اقسارى اشاڭ ءجۇزىن سۋىق قارىعان سۇڭعاق بويلى وسى ءبىر جىگىتتى توسىن كورگەن ادام جاسى جيىرما بوستەن جاڭا اسقان دەپ ءتىپتى ويلاماس ەدى. ازەر بولسا، 20-21-لەردە بولار دەپ جورامالدار ەدى.
— ءوي-دويت دەگەن-اي، مودنىي جىگىتتىڭ موتور جىبەرە الماي جاتقان جەرىن قارا!
اتتان ءتۇسىپ جاتقان قوراباي ەكەن. ءوزى ۇزىن بويلى جىگىت ونىڭ ۇستىنە مالىنعان قارا تون كيگەسىن ءتىپتى ءداۋ سياقتى بوپ كورىنىپ كەتتى.
— ءوي، ەڭگەزەردەي بۇل كىم دەسەم، سەن بە ەدىڭ! — دەپ سۇگىر قۇربىسىنىڭ قولىن الدى. ەكەۋى مەكتەپتە بىرگە وقىعان، ءبىر اۋىلدا — وسى سازدىدا وسكەن. شوپان تاياعىن دا ءبىر جىلى ۇستادى. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ ارەڭ دەگەندە موتوردى جىبەردى دە، اتتارىنا قونىستى.
— سەن وتارىڭدى اكەلە بەر، مەن سەنەن كەيىن سۋارايىن، — دەپ قوراباي بولەك كەتتى.
سۋعا قۇنىعا باس قويىپ جاپىرلاعان قويلار ەندى بۇرسەڭدەي باستادى. كۇنگەي بەتكە قايىرمالاپ تاستادى دا، سۇگىر قۇدىق باسىنداعى قورابايعا قايتىپ كەلدى.
— بۇرسۇگۇنى اۋداندىق سوۆەتتىڭ سەسسياسى كورىنەدى، اۋەسكە شاقىرۋ قاعاز بەرىپ كەتكەن باعانا بازار، — دەپ قوراباي ىشكى ءتوس قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعاز ۇسىنادى. — ايەلىڭ باستىق بولعاسىن ۇيگە تۇنەۋى دە سيرەكسيدى عوي.
— باستىق بولار كەلىنشەككە قولىڭ ءبىر جەتپەي قويعاسىن سۇيدەۋىڭ دۇرىس، — دەپ اق تىستەرىن كورسەتىپ ىرسيا كۇلگەن-دى سۇگىر.
جەل كۇشەيگەن سايىن قويلار بىر-بىرىنە تىعىلىپ ىقتاي ءتۇستى. ىسقىرىنا سوققان ىزعىرىققا قارسى بەتتەيتىن ەمەس. قاراتاۋدىڭ جار قاباقتى سايىنا تۇسىرگەندە سۇگىر ءوزى دە، وتارى دا ءبىراز تىنىستاپ قالدى. جەل بەتتەگى ەنى ءبىر شاقىرىمعا جۋىق بيىك جارلى تاۋ سىلەمى كادىمگىدەي ىقتاسىن ەكەن. كۇرەڭ بەستىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، اياعىن كەڭدەۋ تۇسادى دا، ءوزى دوڭبەكتەي قوي تاسقا وتىرا كەتتى. باعانا ۇيدەن شىعاردا، اۋەس كۇندەگى ادەتىنشە ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا قوڭىر دوربا بايلاعان-دى. سۇگىر ونىڭ اۋزىن شەشپەستەن كەشكە ءبىر ورالادى. تاستان ءتۇسىپ، ءبىر جامباستاي قيسايدى دا، دوربانىڭ اۋزىن شەشتى. جىلقىنىڭ ءسۇر قازىسىن نانمەن قوسا قاربىتىپ اسادى دا، شىلىمىن تۇتاتتى. تاۋ اڭعارىندا سەزىلمەگەنمەن، جەل بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە تۇسكەن ءتارىزدى: اينالا مۇنارتىپ، ونسىز دا تەرى سۇيرەگەندەي كۋاڭ دالانىڭ شاڭى اسپانعا كوتەرىلىپ جاتىر. «كۇن قۇلاقتانىپ تۇر، ەرتەڭ تاعى سۋىق بولادى-اۋ، — دەپ ويلادى سۇگىر اتىنا قاراي اياڭداپ. — اۋىلعا قاراي قوزعالۋ كەرەك ەندى».
ءارى سالقىندىق، ءارى ماڭدايدان سوققان قاتتى جەلدەن قويلار ميمىرتتاپ، اياقتارىن باسپاي قويدى. اشەيىندە اۋدەم جەر كورىنەتىن «شاشتىنىڭ» سايىنا ەكى ساعاتتا ارەڭ قۇلادى. بۇل كەزدە توڭىرەكتى قويۋ قاراڭعىلىق باسقان ەدى. جەل جاقتان تەزەك ءتۇتىنىنىڭ ءيسى اڭقيدى: ءۇي ونشا قاشىق ەمەس-تى. وتاردىڭ سول جاق ارتىن الا كەلە جاتقان سۇگىر اتىنىڭ باسىن ىققا بۇرىپ، قولعابىن شەشىپ، سۋىقتان ىسىنگەن بەت-اۋزىن ۋقالاي بەرىپ ەدى، ەكىنشى جاقتاعى قويلار ماڭىراسىپ، قاپەلىمدە ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. «اتتەگەنە-اي، مىلتىعىمدى ۇمىتىپ كەتكەن ەكەم عوي»، — دەپ كۇبىرلەدى دە، كۇرەڭ بەستىنى قاتتى تەبىنىپ قالىپ، تەز شابا جونەلگەن ول. بار داۋىسقا سالىپ ايقايلاپ، قوي شەتىنە كەلگەندە، “شاشتى» بيىگىنىڭ قۇبىلا جاق ەتەگىنە قاراي ەكى ءبورى لىپ ەتىپ زىتا جونەلدى. دۇركىرەي ۇرىككەن قويلار بىر-بىرىنە تىعىلىپ، سايدىڭ شىعا بەرىسىندە ۇمار-جۇمار. ماڭىراعان قوي شۋىلىنان قۇلاعىڭ تۇنادى. قايسىسىنىڭ جارالى، قايسىسىنىڭ ساۋ ەكەنىن ۇعىپ بولار ەمەس. اناداي جەردە جالعىز قويدىڭ ءالسىز ماڭىراعانىن قۇلاعى شالعان جىگىت دەرەۋ اتىنىڭ باسىن سول جاققا بۇردى. قوڭىر توقتىنىڭ قۇيرىعىن ءجۇلىپ كەتىپتى. اتىنا قايتا وتىرعان سۇگىر الگىلەر ەكىنشى جاقتان تاعى تيىسەر دەگەن ويمەن شابىسپەن وتاردى اينالىپ دىبىستاپ شىقتى. باعاناعى توڭازىعان دەنەسى پىسىناپ، ماڭدايى تەرشىپ كەتكەندەي بولدى. ءوزى قاتتى القىنۋلى. ەندى ىلگەرى ايدايىن دەسە، ۇركىپ قالعان وتار اياعىن باسپايدى. ىزى-شۋ بولعان كۇيى بىر-بىرىنە تىعىلا تۇسەدى. قاراڭعىدا قۇجىناعان قويدىڭ ارقاسى شىمىرلاپ جاتقان سۋ بەتى ءتارىزدى.
بار قولدان كەلەرى ءالسىن-السىن ايقايلاي بەرەدى. سۇگىر مال سوڭىنا تۇسكەلى وسىمەن ەكىنشى رەت وتارىنا قاسقىر شاۋىپ تۇر. بۇرناعى جىلى قولىنداعى ءبىر وتار قويدى ەتكە تاپسىرۋ ءۇشىن ءتۇۋ گۋريەۆكە ايداعان. سوندا جولاي وتارعا وسىنداي تۇندە قاسقىر شاۋىپ قىرىپ كەتە جازداعانى بار. وندا مۇنداي جالعىز ەمەس، دىڭداي ءۇش جىگىت ءارى مىلتىقتارى بار — امان الىپ قالعان-دى. سوندا ەكى اي دەگەندە ارەڭ ورالعان بالاسىن كورگەندە ماۋىت اجەيدىڭ جىلاپ كورىسكەنى بار.
— وزىڭمەن قويماي، جالعىز بالانى دا قوي سوڭىنا ءتۇسىرىپ قويعان سەنسىڭ، مالدان ايىرىلساڭ ولەتىندەي، — دەپ. بالەكەڭنىڭ دە سىباعاسىن بەرىپ، ءبىراز سىباپ العان.
— انا قىزدارىمدى وقىتسام جارايدى. ەر بالا اكە جولىن قۋسا قور بولمايدى. مەكتەبىن ءبىتىردى. مال باقسا،بىرەۋدىڭ بوساعاسىندا ەمەس، كولحوز مالى — ءوز مالى ەمەسپە! — دەپ بالعاباي قارت تا قىڭىر مىنەزىنە باسىپ، دەسبەرمەي قويعان.
قارت اقىرى دەگەنىنە جەتتى: اقبىلەگى سوۆحوز ورتالىعىنداعى اۋرۋحانادا فەلدشەر. وقتا-تەكتە مالشىلاردى ارالاۋعا شىققاندا كەلىپ كەتەدى. ونىڭ استىنداعى ماشيناسىن كورىپ سۇيسىنگەن اكەسى كىشكەنە نەمەرەلەرىنە: «سەندەر دە تاتەڭدەي دوعدىر بولاسىڭدار، امان بولسا»، — دەپ راحاتتانا كۇلىمسىرەيدى. كەنجەسى اقجازىق بولا، وبلىس ورتالىعىندا مەديسينا ۋچيليششەسىندە وقىپ ءجۇر.
«...نە دە بولسا، تاڭ اتقانشا وسى جەرگە ايالدايىن»، — دەپ ويلادى سۇگىر وتاردى شىر اينالىپ ءجۇرىپ. ايداسا ءبولىنىپ-بولىنىپ توز-توز بوپ كەتەر ءتۇرى بار. جەتى ءجۇز ەلۋ قويدىڭ نەشەۋى جوق ەكەنىن دە ءبىلىپ بولار ەمەس. ءبىرازدان كەيىن قويلار دا، ءوزى دە تىنشيىن دەدى. جەلدىڭ سۋىلىنان باسقا دىبىس بىلىنبەيدى. ءالسىن-السىن تارتىپ، جانىنداعى «قايراتتى» دا تاۋسۋعا اينالدى. «قۇداي اتقىر قوراباي ەستىسە عوي ماعان تاڭ اتقىزبايدى. يليچ سوۆحوزىنىڭ جاس شوپانى، وزات شوپان دەپ بوركىڭدى اسپانعا لاقتىرادى، سەن بولساڭ ءبىر وتار قويعا يە بولا الماي ءجۇرىسىڭ مىناۋ! ءاي، ساعان بەرگەن ۆىمپەلدى ماعان-اق بەرسەيشى دەيدى ول ەرتەڭ-اق».
— ءايت، ءايت! — دەگەن ءۇن سۇگىردىڭ قۇلاعىنا تالىقسىپ جەتكەندەي بولدى. «تەگى كوكەم بولار ما، مەنى ىزدەپ شىققان» — دەپ ويلاعان ول قاي باعىتتان شىققانىن ايىرا الماي ءبىراز تىڭ تىڭدادى. جەلگە ءبىر قىرىن، ارقا بەتتەن ەستىلەتىن ءتارىزدى. تاماعى قارلىققانىنا قاراماي، بۇل دا قوڭىر داۋىسىمەن بارىنشا ايقايعا باستى. داۋىس بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى.
— سۇگىرمىسىڭ، ءاي؟ يت-قۇستان امانبىسىڭ؟
— امان ەمەسپىن، كوكە، قىرىپ كەتۋگە شاق قالدى...
***
— الدا قاراعىم-اي، ءوڭىڭ وزگەرىپ كەتىپتى عوي ءتىپتى. جىلىنشى وتقا، سۋىق ءوتىپ كەتتى-اۋ...
— اپا، كيىنىپ سەن دە شىعا تۇرماساڭ، كوكەم مەن اۋەسكە مۇرشا بەرمەس، — دەپ ۇيگە اسىعا كىرگەن سۇگىر سىرت كيىمىن شەشە باستادى. — قويدى تۇگەندەمەسەك.. مەن دە ءقازىر شىعام.
ءفوناردى بىتەۋ قورانىڭ بوساعاسىنا ءىلىپ قويىپ، تورتەۋلەپ ءجۇرىپ ساناۋعا كىرىستى. قوڭىر توقتىدان وزگەسى تۇگەل بوپ شىقتى.
— مىنا كۇن ەرتەڭ دە اشىلمايدى، — دەدى بالعاباي قارت قورانىڭ اۋزىن بەكىتىپ ۇيگە قاراي اياڭداعاندا.
مەڭىرەۋ ءتۇننىڭ تىنىشتىعىن تەنتەك جەل عانا بۇزىپ، الاياقتانا اسىر سالىپ ءجۇر. الاقانداي بۇلت تا كورىنبەي-دى. اينالا كوكجيەك تۇتاس مۇنارىتىپ، اشەيىندەگى كوگىلدىر اسپان اشىلماعان جاۋلىقتاي، بوزامىقتانىپ كەتىپتى. جۇلدىزدار دا سيرەك. جەل سوعىپ تۇر.
1968
You Might Also Like
-
تۋعان دالا! جايقالعان ءتوسىڭ ەگىن، مىڭعىرعان مال — قويناۋدا وسىرەرىڭ. ەڭبەگىمەن ەلىنە ماقتان بولعان جىلداستارىم قىرداعى وسى مەنىڭ!
-
كۇزدىڭ قوڭىرقاي بۇلتتارىندا ءبىر تىنىم جوق. ەرتەڭگىلىك ازىن-اۋلاق سىركىرەپ ءوتىپ ەدى. ەندى وعان مىسە تۇتپاي، جاباعى جۇندەي ىركىسىن-ىركىسىن بوپ، الاساپىران كۇيگە ءتۇسىپ جۇرگەنى. تۇيەنىڭ ارتىنا مىنگەسكە...
