تۇنگى سامال
جىگىت جىلقىنى تاۋ اڭعارىنا تاستادى دا، استىنداعى ۇشقىر قاراگەر اتىن تەبىنىپ، قۇبىلا بەتتەگى بيىك توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلدى. توبە باسىنان اينالانىڭ ءبارى الاقانداعىداي كورىنەدى ەكەن. جىلدا شاڭداعى شىعىپ جاتاتىن جەر بيىل كادىمگىدەي جايىلىم. وتكەن قىستاعى مىناۋ جوتالاردا سىرەسىپ قالعان قالىڭ قار ءومىر بويى كەتپەستەي كورىنىپ ەدى. كوكتەمنىڭ شۋاعى تۇسىسىمەن-اق قانشاما جىل تاندىر بوپ قالعان دالا قار سۋىنا ءبىر قاندى-اۋ. ەندى مىنە بۇرىنعى بوزامىق دالا كولبەڭدەپ شىعا كەلدى. ءۇستىرت جەرىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — تاۋى دا، قاتقىلى دا جولبارىس تەرىسىندەي تەڭبىل-تەڭبىل بوپ كەلەدى. كۇندىز قانشاما ىستىق بولسا دا، ءتۇنى سالقىن، ىلعالدى. سوندىقتان دا مالعا كۇندىزگىدەن گورى تۇندە جايىلعان تيىمدىرەك. مۇندا مالشىلار تەك جازعى جايلاۋعا عانا كەلەدى. وندا دا اياعى ۇزىن، ءتۇز مالى دەپ ماڭقىستاۋلىقتار ۇستىرتكە ىلعي جىلقىنى جىبەرەدى. ويى-شۇڭقىرى كوپ، ەلسىز جاتقان ءبىر ماڭ دالا. اراكىدىك قاتپار تاۋ سىلەمدەرى دە ۇشىراسادى. ءۇستىرتتىڭ باس-اياعى ۇلكەن بولعاندىقتان، جاز سايىن كوشىپ كەلەتىن ون بەس-جيىرما تابىن جىلقىلى اۋىلدارعا سەلت ەتىپ، ازان-قازان بولا قويمايدى: ءباز باياعى قالپى، ماڭعازدانا كەرىلىپ، ۇيقىلى-وياۋ كۇيىندە جاتا بەرەدى. سوناۋ تۇستىك بەتتەگى بەرەنجىك، قانسۋ دەپ اتالاتىن تاۋ اڭعارلارىندا بارلاۋشى-بۇرعىشىلار بار. قىسى-جازى ءۇستىرتتى ۇزبەي مەكەندەيتىن ازىرشە سولار عانا. جايلاۋعا كەلگەن ازىردە ءبىر ءۇيىر جىلقى جوعالىپ، سۇلتان بۇل ماڭنىڭ ءبىراز ساي-سالاسىن شارلاعان. سوندا بارلاۋشىلار پوسەلكەسىنە تۇنەپ شىعىپ ەدى. ازىرشە وندا ۇزىن-ىرعاسى بەس-التى عانا ءۇي بار. سونىڭ ءوزى قالانى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. بارلاۋشىلاردىڭ جاتاقحاناسىن ايتسايشى — كىرسەڭ شىققىسىز. جاماليددين دەگەن جىگىتپەن قىزىل بۇرىش بولمەسىندە ءتۇن جارىمىنا دەيىن شاحمات ويناپ، اڭگىمەلەستى. فاميلياسى سۇلتانوۆ ەكەن. مۇنى ەسىمىن ءبىلىپ العاننان كەيىن:
— و، مەنىڭ اكەم بولىپ شىقتىڭ عوي! — دەپ كۇلدى. — ءوزىڭ نەشەدەسىڭ؟
— جيىرما سەگىزگە شىعام.
— مەن تۇرىڭە قاراپ، 19-20-دا شىعار دەپ وتىرسام...
ءوزى ءبىر قيالشىل جىگىت ەكەن.
— بۇل جەردە شيەۆچەنكو سياقتى قالا بولادى. اناۋ وزەن، جەتىبايلارعا ەلەكتريچكامەن باراتىن بولامىز، — دەپ قويادى.
سۇلتان ونىڭ سوزىنە اۋەلى كۇلىپ الدى.
— ول كۇنگە جەتكەنشە ءبىز پەنسياعا شىعىپ كەتپەسەك؟ — دەپ ازىلدەدى. سوسىن ءوزىنىڭ سوزىنەن ءوزى ۇيالعانداي ۇندەمەي قالدى. بۇدان ون جىل بۇرىن سۇلتان مەكتەپ بىتىرگەندە وزەن، جەتىباي دەگەندەرىڭ جوق ەدى.
— جاماليددين ەرتەڭىنە ۆاحتاعا كەشكە بارادى ەكەن. تاڭەرتەڭ ەرتە كەتەم دەگەن سۇلتاندى قويار دا قويماي:
— وسىدان بەس شاقىرىم جەردە ءبىر تاماشا ۇڭگىر بار، سونى كورىپ كەت، — دەپ اقىر سوعان كوندىردى. ەكەۋى ەرتەمەن جاياۋ كەتتى. تىربيعان بوز سوراڭ مەن الابوتاعا قونعان توزاڭنان باتەڭكەلەرى بوزارىپ قالدى.
ۇنگىردىڭ اۋزى شاعىن ادام ەركىن سياتىنداي ەكەن. جاماليددين الىپ كەلگەن ماي شامىن تۇتاتىپ الىپ، ءبىرىنشى بولىپ ىشىنە ءتۇستى. سۇلتان ەرىپ كەلەدى. تىكە جار ەمەس، ءسال كولبەۋلەۋ ۇنگىردىڭ تۇبىندە قازان اۋزىنداي جەردە ءمولدىر سۋ شىعىپ جاتىر. سۋ تولىپ اسىپ تا كەتپەيدى، كەۋىپ تە قالمايدى — ءدال وسىلاي ءبىر دەڭگەيدە تۇرادى دا قويادى دەپ ءتۇسىندىردى جاماليددين. سودان بەرى سۇلتان جىلقىعا شىققاندا جازاتايىم وي-شۇقىر كوزىنە تۇسسە، ۇڭگىر ەمەس پە ەكەن دەپ زەر سالا قارايتىن بولدى.
كۇندەگى مەزگىلىندە قۇدىققا قاراي باعىتتاپ بارا جاتقان جىلقى سوڭىنا سۇلتان دا ىلەستى. كەشكى سالقىنمەن سۋعا قانعان جىلقى تۇنىمەن جاقسى جايىلادى، جەگەنى دە ءسىڭىمدى بولادى. تەك سوڭعى كەزدە يت-قۇستىڭ قۇيرىعى كورىنىپ قالىپ ءجۇر. سۇلتان اكەسى قالدىعۋل اقساقال ەكەۋى كۇندىز-تۇنى جىلقىدان كوز جازباي جۇرگەندەرى دە سوندىقتان.
جيرەن قاسقا اتىن قاڭتارىپ قويىپ، قۇدىق باسىندا ەڭگەزەردەي بىرەۋ ءجۇر. سۇلتان سونادايدان تاني كەتتى: بايعالي اقساقال. وسىنداعى كورشى سوۆحوزدىڭ جىلقىشىسى. ولار جازعى جايلاۋعا ىلعي دا ءۇستىرتتىڭ تەرىسكەي رەتىنە شىعاتىن. وسى «استاۋ ويعا» كەشىپ كەلەدى دەگەندى وتكەندە ەستىگەن-دى. سۇلتان العاش اكەسىنە كومەكشى جىلقىشى بولعان جىلى وسى بايەكەڭمەن ون كۇن بويى دامدەس بولعانى بار. سول جىلى قىس بيىلعىدان دا قاتتى بولدى. وندا دا ەكى ءۇيى كورشى، قازىرگى قىستاق — «ەرباسان» ماڭىندا وتىرعان. قار بەلۋاردان، اتتىلى ادام ارەڭ جۇرەدى. شىعىستان سوققان قارلى بورانمەن جىلقى بىتكەن سوناۋ «ساي وتەسكە» قاراي ىعىپ كەتىپتى. بايعالي اقساقال قاسىنا ون سەگىزگە جاڭا شىققان سۇلتاندى ەرتىپ، ون كۇن بويى ءتۇزدى شارلاۋمەن بولدى. سودان «ءۇش شوڭقال» اسىپ، «قولقادان» بارىپ ءبىر قايىردى. بايعالي اقساقالدىڭ دەنە ءبىتىمى قانداي الىپ بولسا، بويىنداعى قايرات-كۇشى، ادامگەرشىلىگى دە سونشاما مول ەكەنىن سوندا بىلگەن سۇلتان. ءوزى ءارى اقىن، ءارى باتىر ماحامبەتتىڭ جيەنشارى. كوكىرەگى تۇنعان ولەڭ مەن جىر.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، كوكە!
— بار بول، بالام! امان-ەسەن بە؟ اكەڭ اۋىلدا ما، ەرۋلىگىن ازىرلەي بەرسىن، كوشىپ كەلىپ جاتىرمىز. قۇدىق سۋى مول، جەرى دە وت ەكەن، بارەكەلدە! — دەپ بايعالي اقساقال ريزا بولىپ قالدى.
سۋ ىشكەن جىلقىنى باتىس جاقتاعى سايعا قايىرمالاپ تاستادى دا، سۇلتان ۇيىنە كەلدى. ءۇي سىرتىنداعى جەڭىل ماشينانى سونادايدان كوزى شالىپ، قۋانىپ كەتتى. جەر اياعى قاشىق، وسى ماڭداعى جىلقىشىلار بولماسا، ماشينالى قوناق دەگەن جىل قۇسىنداي. كىشكەنتاي ەرمەك ماشينا جانىندا تۇر ەدى. اكەسىن كورىپ تۇرا جۇگىردى.
— اعالار كەلدى ءبىزدىڭ ۇيگە!
ول اتىن بايلاپ جاتقان سۇلتانعا ءبىر، ىرگەسى ءتۇرۋلى ءۇي جاققا ءبىر قاراپ قويدى. سوسىن قولىنان جەتەلەپ ۇيگە بەتتەگەن اكەسىنە سىبىرلاي سويلەدى. — اناعان مىنگىزشى!
ۇيدەگى اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باس دارىگەرى جومارت نۇرلايەۆ ەكەن. ءوزى اقتوبەدە سۇلتانمەن بىرگە وسكەن قاتار قۇربى، ءازىلقوي جارقىلداعان جىگىت.
— «جىلقى كەرەك بولسا، ايداپ الىڭدار» دەپ قالا ما دەپ، جاعداي بىلۋگە كەلە جاتقانىمىز.
جومارت وسىنى ايتىپ، سۇلتانعا قولىن بەرىپ كۇلىپ قويدى.
— ءازىلىڭدى قوي، جاڭالىعىڭدى ايتا وتىر. مىنانىڭ باتارەياسى وتىرىپ قالدى. — ءسۇلتان بەتى-قولىن ءسۇرتىپ جاتىپ وڭ جاقتاعى راديوقابىلداعىشتى نۇسقادى. — گازەت-جۋرنال دەگەنىڭ سيرەك كەلەدى. قۇلاق كەسكەندەيمىن. «قايراتتىڭ» ءحالى نە كۇيدە؟
ءشاي جاساعالى جاتقان كەلىنشەگى زيادا كۇلىپ جىبەرى
— مۇنىڭ ءبىر «قايراتى» بار، كولدەنەڭ كوك اتتىنى توقتاتىپ، سونى سۇرايدى.
وتكەن قىس بولاتىن. مال قىرىلىپ جاتىر: ءىلىپ سالار پىشەن جوق. بۇل اۋدان ومىرىندە پىشەنگە جارىپ كورگەن ەمەس. سەبەبى بۇل وڭىردە قىس بولمايدى، ىلعي دا قۇرعاق، جىلى بولىپ وتەدى. مال بىتكەن قىس بويى جايىلىستان قالمايدى. ازىن-اۋلاق جيىپ العان پىشەننىڭ ءوزى كەلەر جىلعا قالىپ، ودان كوكتەمگى جاۋىنمەن ءشىرىپ، ىسىراپ بولادى. وتكەن قىس جىلداعىشا جايباراقات وتىرعان جۇرتتى تابان استىندا ۇردى. سۇلتان سوۆحوز ورتالىعىنا كەلىپ، باسشىلارمەن سوزگە كەلىپ قالعان. انشەيىندە كوپ ءسوز بىلىمەيتىن، بيازى جىگىتتىڭ قىس ىشىندە جەم جوق دەپ كەلىپ وتىرعانىن ەرسىلەۋ كورىستى.
— جىلقى تۇگىلى قويعا تاۋىپ بەرە الماي جاتقاندا... قىس بولسا، مىناۋ، جاعدايدى كورمەيسىڭدەر مە؟!
— مەن سىزدەردەن جالعىز تۇيە مەن 5-6 جانتىعىما پىشەن تاۋىپ بەرىڭدەر دەپ دەپ وتىرعانىم جوق. ازەر بولسا سويىپ السام دا بىردەڭە ەتەم. ال، جىلقىنى قىراسىڭدار ما؟ جىلقىعا دەگەن قورا بولىپ كورگەن ەمەس. جەم-شوپ ازىرلەنبەيدى. جىلقىنىڭ قاجەتى بولماسا، ونى ۇستاپ نە كەرەك! — سۇلتان جانىنداعى قۇلاقشىنى مەن قامشىسىن الىپ ورنىنان تۇرا بەردى دە، ارتىنا بۇرىلدى. — جىلقى كەرەك بولسا، قىستان شىققانىن كوكتەمدە ايداپ الىڭدار.
جىگىت سول بويىمەن اۋىلعا تارتتى. «ەندى جىلقى باقپايمىن، وزەنگە، نە جەتىبايعا بارىپ جۇمىسقا ورنالاسام. قايدا دا ەكى قولعا ءبىر قىزمەت قوي، ايتەۋىر»، — دەپ ىشتەي ءتۇيىپ كەلەدى. جولاي اۋىلدا قالعان ونبەس شاقتى ارىق-تۇراقتى جايىپ جۇرگەن اكەسىنە جولىعىستى. ەكەۋى قايىرمالاپ اۋىلعا اكەلدى. ەرتەسىنە تاڭنان تۇرىپ ورىستەگى جىلقىعا كەتتى... جومارتتىڭ جاڭاعى ازىلدەپ وتىرعانى، سول ءجايت قۇلاعىنا تيسە كەرەك.
— قالاي، بارلاۋشىلارمەن حابارلاسىپ تۇراسىڭ با، سۇلتان؟ ەرتىپ كەتىپ جۇرمەسىن ءوزىڭدى... — دەپ جومارت ءشاي ىشىلگەننەن كەيىن ورنىنان تۇرىپ، سول جاقتاعى سىرەسىپ تۇرعان كىتاپتاردى قاراي باستادى. «مىنانىڭ ءبارىن قالاي جەتكىزىپ ءجۇر ەكەن» دەپ ويلادى ىشىنەن.
— ە، بارلاۋشىلارعا بارسا نەسى بار، ماڭقىستاۋدىڭ اتىن تانىتقان سولار ەمەس پە! — دەپ سۇلتان شوفەر جىگىت امانتايعا قاراپ كوزىن قىسىپ قويدى. — مارقۇم اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ «جيىرماسىنشى عاسىر ءجۇر ماڭقىستاۋدا، مۇنارالار باسىنا شىراق تاسىپ!» دەگەندە ءبىز تۋرالى ەمەس، سول بارلاۋشىلار مەن مۇنايشىلار تۋرالى ايتتى ەمەس پە!
— ءوزىڭ جايلاۋدا جاتىپ الىپ اقىنداردىڭ ولەڭىن جاتتايتىن بولعانسىڭ-اۋ شاماسى!
جومارت الدىنداعى كىتاپتان باسىن الىپ، ءبىر ءساتى مىناۋ وتىرعان قىر مۇرىندى، قارا تورى ءجۇزى دالانىڭ اپتابىنا توتىققان تالدىرماش جىگىتكە قاراپ قالىپ ەدى. اڭگىمە مالشى ما، ءمۇعالىم بە - وندا ەمەس، ادامنىڭ ءوي-ورىسىنىڭ كەڭدىگىندە، تۇسىنىك-تالعامىنىڭ مولدىعىندا ەكەن-اۋ! تەك وسىنداي جاستاردىڭ سوڭعى جىلدارى مالدان ات-تونىن الا قاشاتىنى نەلىكتەن دەپ ويلاپ قالىپ ەدى. سودان كەيىن جومارت جاقىندا «سام» جايلاۋىنا بارىپ قايتقانىن، بيىل بارلىق جەردە دە جەم-شوپ دايىنداۋ جۇمىسى قىزۋ ەكەنىن اڭگىمەلەپ وتىردى.
— قانشا دايىندالسا دا، ءبىزدىڭ جىلقى تۇقىمىنا پىشەن جەتىسپەيدى عوي، ايتەۋىر، — دەپ قويدى سۇلتان. قالدىعۇل اقساقال بالاسىنىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي بولدى دا، سونسوڭ:
— وسى ايعا تاعى بىرەۋلەر ۇشىپ جاتىر دەي مە، سونىڭ ءجايىن ايتشى، شىراعىم، — دەپ قوڭىر كوپشىكتى شىنتاقتاي، قوناق جىگىتكە قارادى...
***
تاۋ اڭعارىنان سامال ەسەدى. ءتۇن كورپەسىن بۇركەنگەن اينالا جىم-جىرت. جارتىكەش ايدىڭ كۇڭگىرت، كوگىلدىر ساۋلەسى سوناۋ كوك كۇمبەزدىڭ وزىنەن اۋىسپاعانداي، جەرگە ەمىس-ەمىس تۇسەدى. كىشكەنە توبەشىكتەر دە قاراۋىتىپ، ۇلكەيىپ كەتكەن ءتارىزدى. ال، اناۋ تەرىسكەي بەتتەگى تاۋ سىلەمدەرى بەينە كوكجيەكپەن استارلاسىپ قالعانداي.
جورتاق اياڭعا باسىپ، ءجاي ىڭىلداپ اندەتكەن جىگىت باتىسقا قاراي كەتىپ بارادى. قاراگەر ات ەكى قۇلاعىن تىگىپ، وقىس ەلەڭدەي قالدى. وڭ قولداعى قاپتالدا قاراۋىتقان جىلقى كورىنىپ ەدى. جىگىت ات باسىن تەجەپ، تاۋ اڭعارىنا ويىسا بەردى.
1969
You Might Also Like
-
...تاۋ بوكتەرلەپ ۇدەرە كوشكەن اۋىل كەشەگى قىرعىن توبەلەستىڭ ازاسىنان ءالى ارىلا الماي، كوڭىلسىز باياۋ جىلجىپ بارادى. قىزىلدى-جاسىلدى الاشا-كىلەمدەر جابىلعان كوش تىزبەگىنەن كورىنىم جەر الدا ءبىر توپ اۋ...
-
بۇل ءوڭىردىڭ جازى شىڭىلتىر ىسسى كەلەدى. جاۋىن-شاشىنى دا تىم سيرەك، ايدا-اپتادا تاندىر جەلىننەن شىققان تامشىداي سىركىرەپ وتە شىعار ەدى. كەيدە كوكجيەكتەن كورىنگەن كۇن كوزى قىزعىلت تارتىپ، كۇمىس كىرپىك...
