مۇنارالار الىستان كورىنەدى
كۇزدىڭ قوڭىرقاي بۇلتتارىندا ءبىر تىنىم جوق. ەرتەڭگىلىك ازىن-اۋلاق سىركىرەپ ءوتىپ ەدى. ەندى وعان مىسە تۇتپاي، جاباعى جۇندەي ىركىسىن-ىركىسىن بوپ، الاساپىران كۇيگە ءتۇسىپ جۇرگەنى. تۇيەنىڭ ارتىنا مىنگەسكەن بالاڭ جىگىتتىڭ ىشكى دۇنيەسى دە سوناۋ بۇلتتارداي استاڭ-كەستەڭ. قاراتورى ءوڭى قۋقىلدانىپ، ونسىز دا قالىڭداۋ قاباعى تۇنەرىپ وتىر. وتكىر قارا كوزدەرىن سىعىرايتىپ ءبىر نۇكتەگە قاداعان كۇيى ءۇن-تۇنسىز كەلەدى. ۇستىندەگى كونەتوز قوڭىر بەشپەتىنىڭ ومىراۋى اعىتۋلى. اقسارى ءوڭدى، قويۋ قارا مۇرتتى كىسى جولداستاردىڭ جاماعايىنى ەدى. سوناۋ ويىل بويىندا، قاراباۋدا مالشى بولاتىن. جولداستىڭ ۇيىمەن ىلعي ىرگەلەس وتىرادى. تۇندە كەلىپ، جاتاقحانادان جولداستى تاۋىپ الدى. ءوزى كوپ ءسوزدى بىلمەيتىن، تومىرىقتاۋ كىسى-تىن.
— قاراعىم، اۋىلعا بارامىز. كوكەڭ... — دەگەندە، ءۇيقىدان جاڭا ويانىپ،ءىش كويلەكشەڭ دالىزگە شىعىپ ءتۇرعان جولداستىڭ توبەسىنەن بىرەۋ سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي، تۇنشىعىپ كەتتى. جىلاعان دا، نە بولدى، قالاي بولدى دەپ سۇراعان دا جوق. تەك ىشكە كىردى دە تەمىر كەرەۋەتىنە قۇلاي كەتكەن. تۇنىمەن كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. اكەسى جوق دەگەنگە سەنگىسى كەلگەن جوق. ونىڭ كەسكىن-كەيپىن كوز الدىنا ەلەستەتەدى. اڭقىلداعان بالا مىنەزىن ەسىنە الادى. جولداس كوكەسىنىڭ ءبىر نارسەگە كەيىپ، كۇيىپ-پىسكەنىن، نە ۇي-ىشىنە اقىرىپ-جەكىرىپ اشۋ شاقىرعانىن كورگەن ەمەس. الدەكىمگە ىرەنجي قالسا:
— ءاي... — دەيدى دە، كۇرەڭ توبەلىنە ءمىنىپ، ورىستەگى قويعا تارتىپ وتىرادى. بار اشۋلانعانى سول عانا. جولداستىڭ ويىن الگى كىسى ءبولىپ جىبەردى.
— جولداسجان، قابىرعاڭدى قايىستىرىپ، ۋايىمعا بەرىلە بەرمە.شەشەڭ بولسا، قارتايىپ كەلەدى، قارىنداسىڭ جاس...
جاس جىگىتتەن جاۋاپ كۇتكەندەي، ىركىلىپ قالدى. جىگىت ۇندەمەگەن سوڭ، ودان ءارى جالعاستىرا بەردى.
— توعجان مارقۇم مالمەن كوزىن اشىپ ەدى. قۇدايدان بالا تىلەگەندە، ارتىمدا تۇياق قالسىن، مەن باستاعان ءىستى جالعاستىرۋشى بولسىن دەپ تىلەيدى. شىراعىم، وقۋىڭ نە وقۋ ەدى ءوزى؟
— بۇرعىشىنىڭ كومەكشىسىن دايارلايتىن ۋچيليششە.
— بۇرعىشىسى نەسى، الگى جەر قازىپ ماي ىزدەيتىن بە؟
جىگىت ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپادى. الگى كىسى شىرت ەتكىزىپ ءبىر تۇكىرىپ تاستاپ، «مىنا كۇن جاۋايىن دەپ تۇر-اۋ وسى» دەپ كۇڭك ەتتى دە، قولىنداعى ءتورت ورمە قامشىسىن كوتەرە ءتۇستى.
...جولداس اۋىلدا ءبىر جەتى بولدى. كولحوزدىڭ قويىن تاپسىرىپ، قارىنداسى ءدارىش پەن اناسىن ميالىعا كوشىرىپ اپاردى. بىرەر قارا-قۇراعا پىشەن ءتۇسىرىپ بەردى.
دوسسورداعى قولونەر ۋچيليششەسىنىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيتىن جولداس توعجانوۆ ۋچيليششەگە كەرى كەلگەندە ەداۋىر ەگدە تارتقان، جاسامىس ادامداي بوپ كورىندى جولداستارىنا...
***
سامولەت ءىشى ىسىپ كەتكەن ءتارىزدى بولدى. باعانا ءۇشار جەردە بويى توڭازىعان جولداس سىرت كيىمشەڭ وتىرا قالىپ ەدى. كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. موتورعا جاقىن وتىرعاندىقتان با، ەكى قۇلاعى شىڭىلداپ، بويى دەل-سال تارتىپ قالعان ەكەن. كارى ەمبى مەن ماڭقىستاۋ دالاسىن كوپ شارلاعانى بولماسا، مۇنداي ۇزاق جولعا شىعىپ كورگەن ەمەس-تى. اسەم الماتىنى دا، اسقاق الاتاۋدى دا كورىپ قايتتى. ماڭقىستاۋعا ايدا-جىلدا جەتەتىن، وندا دا قولعا كەيدە ءتيىپ، كەيدە تيمەيتىن اتاقتى الماسىن دا كوردى. ءتىپتى بازارعا ادەيى ىزدەپ بارىپ، ساتىپ الدى. وتكەندە الماتىعا جۇرگەلى جاتقاندا، جولداس-جورالارى مۇنى ۇزاتقان قىزداي شىعارىپ سالعان-دى.
— كورگەن-بىلگەنىڭدى ايتىپ، قول قۋسىرىپ كەلمەي، الما الا كەل بىزگە، دەپ ازىلدەگەن جەمىس دەگەن كەلىنشەك. كۇيەۋى جولداسپەن بىرگە ىستەيدى، ءارى قۇرداس ەدى.
— سەنىڭ تويىڭ كوپ! كومەكشىدەن بۇرعىشى، ودان ماستەر بولدىڭ. لەنين وردەنىن الدىڭ. سەن شىعىنسىنساڭ، ءبىز-اق جاسايىق، ءبىر تويعا ءالىمىز كەلەدى، — دەپ قالعان قۇرداستارى. سول جىگىتتەردىڭ ارقاسى عوي بارىدە، دەپ ويلادى ول جولداستارىن ەسىنە الىپ. كوپشىلىگى و باستان دالانىڭ ىسسى-سۋىعىن جولداسپەن بىرگە كورگەندەر. تولەس، قارساق، قوسشاعىل، مۇنايلى... ايتەۋىر ەمبىدە جاڭادان بوي كوتەرگەن كاسىپشىلىك بولسا، سولاردىڭ كوبىسىن اشۋعا قاتىناستى-اۋ. وندا جولداس بۇرعىشىنىڭ كومەكشىسى، بار بولعانى ون سەگىز جاستا بولاتىن. ودان ماڭقىستاۋ ءدۇبىرى شىقتى. بريگادانىڭ ءبىرقاتار مۇشەلەرى:
— قوي، وسى ەمبىنىڭ مۇنايى دا جەتەدى قالعان جاسىما، — دەپ قالىپ قويدى. سوسياليستىك ەڭبەك ەرى سالىق رىسقالييەۆ باستاعان بريگادا مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە جولداس تا بار ەدى. بۇلار ءبىرىنشى بولىپ ماڭقىستاۋعا اتتاندى. العاش تۇبەجىككە، كەيىن قىزانعا ءبۇرعى قادادى. ءبارى دە تىرشىلىك بەلگىسىن سەزدىرمەي، ءمىز باقپادى.
الىپ مۇنارالاردى مونتاجداۋدىڭ ءوزى قانشا كۇندىك ەڭبەك! بىردە بۇرعى تەرەڭدىككە جەتكەندە، دولوتونى اۋىستىرۋ قاجەت بولدى. ەڭ قيىن دا كۇش سىنايتىن دا وسى ترۋبالاردى كوتەرىپ-تۇسىرۋ كەزەڭى. ونىڭ ىشىندە كومەكشى بۇرعىشىلار ءۇشىن ءتىپتى قيىن. اسىرەسە قاقاعان ايازدا شە! 2000 مەترگە كەتكەن ترۋبالار تاۋسىلىپ بولسىن با... ابدەن قالجىراپ كەتكەن جولداس ترۋبادان قولى شىعىپ كەتىپ، قۇلاپ ءتۇستى. ەكىنشى كومەكشى كەلىپ ۇلگەرمەگەندە، تەمىردىڭ استىندا قالارى ءسوزسىز ەدى.
— بالا، قالاي، باعانا قۇلاپ جاتقاندا عوي «ءاي، ميالىدا قوي باعىپ-اق جۇرە بەرمەي، نە جىنىم بار ەدى وسىندا كەلىپ!» دەپ تىم بولماسا ءبىر ويلاعان شىعارسىڭ، ءا؟ — دەپ كۇلىپ ازىلدەگەن ەدى ماستەر. سونداعى اتجاقتى اشاڭداۋ كەلگەن قاپساعاي قارا جىگىتتى ءبىر كەزدە بۇرعىلاۋ شەبەرى اتانادى دەپ ەشكىم دە ويلاماپ ەدى.
سودان بەرگى وتكەن جىلداردىڭ كوبىسى-اق كوشى-قونمەن ءوتتى. ماڭقىستاۋ ايماعىندا بۇرعى قاداماعان جەر دە قالمادى-اۋ ءوزى... تۇبەجىك، قىزاڭ، جەتىباي، شىگىس جەتىباي، قاراماندىباس، تاسبولات... بۇل ماڭدا قايماعىنا قول سالىنباي جاتقان تەك ءۇستىرت بولار. وعان دا قۇرىق سالىنار كۇن قاشىق بولماس...
جولداس وتكەن-كەتكەن ءومىر بەلەستەرىن ەسكە الىپ، وي قۇشاعىندا وتىر ەدى. جانىنداعى جولاۋشىلاردىڭ دابىرىنان سەلك ەتتى. سامولەت وكشەسى جەرگە تيگەن ەكەن. جالما-جان تەرەزەگە ءۇڭىلدى.
شيەۆچەنكونىڭ سامالا ۇيلەرى كورىندى. سامولەتتەن ءتۇسىپ جاتىپ، اەروۆوكزالدىڭ الدىنداعى كۇتۋشىلەردىڭ اراسىنان وڭعار مەن سابىربايدى كوزى شالىپ قالدى.
— ءاي، جەتىپ كەلگەن ەكەنسىڭدەر عوي سەندەر دە! قايدان عانا ءبىلىپ قالدى ەكەن! — دەپ ىشتەي قۋانىپ كەتتى. كۇلكى ويناعان جۇزىنەن ىشتەگى شاتتىق شالقارى سەزىلىپ ءتۇر ەدى.
***
ول تاسىر-تۇسىر دىبىستان شوشىپ وياندى. ۆاگونەتكانىڭ ەسىگى اشىلىپ كەتكەن ەكەن. جەل ازىناپ، اياق جاقتاعى ستول ۇستىنەن كىتاپ-قاعازداردى ۇشىرىپ جاتىر. جالما-جان جاستىعىنىڭ استىنان سىرىڭكەسىن تاۋىپ الدى. تەمىر ەسىكتىڭ ىلگىشىن سالدى دا، ورنىنا كەلىپ ارى-بەرى وتىردى. جاۋلىباي ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. «ۇيقىسى سەرگەك ەدى، مىنا تارسىلعا ويانباعانى قاتتى شارشاعانى عوي»، — دەپ ويلادى جولداس. سوڭعى ەكى كۇنگى ابىگەردىڭ ءوزى شىنىندا دا جىگىتتەردى ءبىراز سىنعا سالىپ ەدى. العاشقى سكۆاجينانىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋى جولداسقا دا ءبىراز باتتى. ونىڭ ۇستىنە ۋچاستوك باستىعى بولىپ تاعايىندالعانى جاڭادان عانا. ءبارى سول بۇرعىلاۋعا قاجەتتى ەرىتىندىنىڭ جەتىسپەي قالعاندىعىنان بولدى. سول كۇنى جىگىتتەر وتكەن-كەتكەن تالاي وقيعالاردى ەسكە الىسقان. جولداس وسىنىڭ ءبارىن ويشا ەلەستەتىپ، ۇيقىسى كەلمەسە دە، كوزىن جۇمعان كۇيى ءبىراز جاتتى. ۇيگە بارماعالى دا ايعا جۋىقتاپ قالدى. اسىرەسە، كىشكەنە ەركە قىزى بۇرىشتى قاتتى ساعىنىپ ءجۇر. كىشكەنە قىزىن ەسىنە العاندا، ول ءسات كۇلىمسىرەپ قويدى. بۇرىن جۇمىسقا اۋىلدان بارىپ جۇرگەن كەزدە، ىلعي كەشقۇرىم ۆاحتادان كەلەتىن اۆتوبۋستى باعىپ جۇرگەنى.
— ۋرا! پاپا كەلە جاتىر! — دەپ بۇلتالاڭداي جۇگىرەدى كەپ سوسىن...
— قىزىندى جۇمىسقا وزىڭمەن بىرگە الىپ-اق كەتشى. قىز بالا دەگەن اناسىنا جاقىن بولادى دەۋشى ەدى. بۇنىڭ مەنىمەن ءىسى جوق، — دەپ كەلىنشەگى اتجەتپەس كۇلەتىن. وتكەندە جولداس ۇستىرتكە باراتىن بولعاسىن:
— مەن بۇل جەردە قالىپ نە بىتىرەم. كوشىپ بارايىق، دالادا قالاي جۇرەسىڭ ءاقۇيلى بولىپ، — دەپ ەدى اتجەتپەس. ونىڭ دا رەتى كەلمەدى. قىس ءىشى، ءارى مىنا تەمىر ۆاگوننىڭ ىشىندە كىشكەنە ءسابي تۇگىلى، دىڭداي جىگىتتەر دە شاق شىداپ ءجۇر. ەڭبەكتەرى جانىپ ماي شىقسا جاقسى، ال شىقپاعان كۇندە تاعى كوشۋ عوي. وسى ويلاردى ايتىپ:
— بالالاردى جىلى ورىننان قوزعاپ قايتەسىڭ، ءبىز كۇنەلتەمىز عوي، — دەگەن جولداس. مۇنىسى اقىل بوپتى. اشەيىندە قىس دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى دەسەتىن ۇستىرتتە بۇلار كەلۋى-اق مۇڭ ەكەن، اق بوران سوقتى دا كەتتى. ەكى كۇن اۋىز سۋ بولماي قالىپ، ءبىراز تارىقتىردى. سۋشى ماشينالار بوراننان جەتە الماي، «شەگىرتكە» سامولەتتىڭ بيدونمەن اكەلگەن سۋىن ءبولىپ ءىشىستى. سوندايدا بالا-شاعا بولسا، نە كۇي بولماق...
ۇيقىسى ابدەن اشىلعان جولداستىڭ ويى تاعى دا سول سكۆاجينا جايىنا ورالدى. ەسىنە وتكەن جولعى ەكسپەديسيا باستىعىنىڭ كابينەتىندەگى اڭگىمە ءتۇستى.
— جولداس، ساعان جىگىتتەر ۇلكەن سەنىم كورسەتىپ وتىر. ۇستىرتتەگى «كانسۋ» ۋچاستوگىنىڭ باستىعىنا كوپشىلىك سەنى قالايدى. جاس تا بولساڭ، ءبىراز تاجىريبەڭ بار. وسى مۇنارا مەن بۇرعىنىڭ سوڭىندا كوزىن اشقانداردىڭ ءبىرى ءوزىڭسىڭ. جۇرت سەنىمىنە قارسى بولماسسىڭ؟ — دەگەن ەدى. نە كەرەك، ۇيات بولدى ەندى. جىگىتتەردىڭ ەڭبەگىن ايتسايشى. ماڭقىستاۋ دالاسىن كەزگەن ون ەكى جىلدا العاش كەزدەسكەن ساتسىزدىك وسى بولار. ون ەكى جىل... كۇنى كەشە سياقتى ەدى...
جولداس تۇرىپ، «بەلومورىن» تۇتاتتى. ۆاگونەتكانىڭ كىشكەنە تەرەزەسىنە ءۇڭىلدى. تاڭ اتىپ كەلەدى ەكەن. جەل سايابىرلايىن دەپتى. كانسۋدىڭ جارقاباق بەتى كەرىلىپ جاتىر. ونىڭ ارقا بەتىندە الىپ مۇنارا كورىنەدى. بۇل — كەشە عانا مونتاجدالىپ بىتكەن سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى سۇيەگەن سالمانوۆتىڭ سكۆاجيناسى. تاۋدىڭ بەرگى ەتەگىندەگى ۇلكەن سوردىڭ ءدال ورتاسىندا ءۇش جەردە قازديىپ «ءۇش باتىر» تۇر. نەگە ەكەنىن كىم بىلگەن، سور ورتاسىنداعى قولدان ادەيىلەپ جاساعانداي وسىناۋ ءۇش بيىك شوقالدى وسىلاي اتاپتى. «قانشا قۇپيا سىرلار جاتىر ەكەن بۇل ماڭدا» دەپ ويلادى جولداس. سول ءسات ونىڭ ويىنا العاش ماڭقىستاۋعا كەلگەن كەزى ءتۇستى. وندا دا قيمىلسىز دالا ەدى-اۋ. ءقازىر شە... جوق، ءۇستىرت تەك بارلاۋشىلار مەن بۇرعىشىلار عانا قادام باسار جەر بولىپ قالماق ەمەس. كۇنى ەرتەڭ مىناۋ سانسىز جوتالاردا اق مۇنارالار قاپتايدى. ءزاۋلىم ۇيلەر بوي تۇزەيدى...
ول باعانادان بەرگى ويلارىنان ارىلىپ، كوڭىلدەنىپ كەتتى. جالما-جان كيىنىپ الىپ، جۇقا كۋرتكاسىن يىعىنا ىلە سالعان كۇيى دالاعا شىقتى. اينالاعا كوز جىبەرىپ ءبىراز تۇردى دا، سونسوڭ جاڭاعى ءبىر كوز الدىنان وتكەن اسەم ەلەستى شىندىقتان كورۋگە اسىققانداي، ءداۋ مۇناراعا قاراي شيراق ادىمداپ بارا جاتتى.
You Might Also Like
-
قازاقستان - كسرو-دان ءبولىنىپ شىققان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى” كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلداندى...
