جەتىم قوزى
اكەسى باكىسىن جۇمساق قايراققا قايراپ، كەرزى ەتىگىنىڭ قونىشىنا ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر سۇيكەدى دە ۇيدەن شىقتى.
— اكەم قايدا بارادى؟ — دەدى لەكەر تاماق قامىمەن قازان-وشاق باسىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن شەشەسىنە قاراپ.
— قورا جاققا. انا اۋىرىپ جۇرگەن ساۋلىق تولدەپتى. قوزىسىن الماي جاتقان كورىنەدى. ءتولى دە تىم ءالجۋاز، مال بولمايتىن سىڭايلى.
— باكىنى نە ىستەيدى؟ — دەدى لەكەر تۇسىنبەي.
— ناشار قوزىنى باۋىزداپ، ەتىن يتتەرگە تاستايدى عوي دەيمىن.
تەرەزەدەن ءتۇسىپ تۇرعان ساۋلە شايقالىپ بارىپ، كەرەگەگە ۇرىلىپ، بىت-شىتى شىعىپ شاشىرادى. بويىنداعى قان اتاۋلىنىڭ ءبارى باسىنا جينالىپ، قۇلاعىن، كوزىن بىتەپ تاستادى. اياق-قولى سىرەسىپ قالعانداي.
— ونى ءالجۋاز بولىپ تۋعانى ءۇشىن ولتىرمەكشى مە؟ — داۋسى قاتتى شىقتى. ءجۇزى سۇرلانىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، شەشەسى بەتىنە اجىرايا قارادى.
— ءبارىبىر ولەتىن مال عوي. ارام قاتپاسىن دەپ جاتىر.
بالاسىنىڭ ءبىر قوزى ءۇشىن سونشا قىزبالانىپ تۇرعانىنا ابىرجي قارادى.
— ءتايت ءارى، ءار ولگەن قوزى مەن قويعا جىلاپ قارىنباي بولايىن دەدىڭ بە؟ — دەگەن شەشەسىنىڭ ءسوزىن ەستىسىمەن، جولىندا تۇرعان زاتتاردى قاعا-ماعا دالاعا جۇگىرگەن.
سىرتتا كوكتەم لەبى ەسەدى. جەر تەرشىپ جاتىر. ءار-ار جەردەن قىلتيعان كوكتىڭ موينى كورىنەدى. توڭنىڭ سىزى تولىق كەتە قويماعان با، تابانى جۇقا اياق كيىمنەن وتكەن سۋىق جاعىن ءۇرپيتىپ، ءتۇسىن قاشىرىپ جىبەرگەن-اۋ، اكەسى بۇعان شوشىنا قارادى.
— اكە، قوزىنى ولتىرمەڭىزشى، — دەدى ول جىلاعانىنان اۋزى سويلەۋگە ازەر يكەمدەلىپ، سوزدەرى ۇزدىك-سوزدىق شىعىپ، — ولاي ىستەمەڭىزشى!
لەكەر اكەسىنىڭ بەتىنە قاراپ تىكە سويلەمەيدى. قانداي كەزدە دە، قاي-ۋاقىتتا دا اكەسىنىكى ءجون بولىپ ەسەپتەلەدى. قاباعىنان قايمىعىپ تۇرادى.
— جىگىت ادام دا وسىلاي ەبىل-دەبىل جىلاي ما ەكەن؟ — ون جاسار لەكەرگە اكەسى شىتىناي قارادى. شۇڭىرەك كوزى وڭمەنىڭنەن وتەردەي ەكەن.
— ءسىز قوزىنى ولتىرەيىن دەپ جاتىرسىز عوي.
جىلامايىنشى دەپ تىستەنگەنىمەن، كوز جاسى توقتاتۋعا ىرىق بەرمەي، وزىنەن-وزى سورعالاۋدا.
— لەكەر، مەن كوزىمدى اشقالى وسى مالدىڭ سوڭىندا كەلەمىن. سەنەن گورى بۇل ءىستى جاقسىراق بىلەمىن. ول ءبارىبىر ولەتىن، اۋرۋ قوزى. مۇرىن بوعىڭدى اعىزباي ۇيگە قايت!
اسپان تۇنجىراپ، البا-جۇلبا بۇلتتار قاباعىن شىتا قالدى. قانداي ايلا، قانداي شارا تابارىن بىلمەگەن. سۋىق جەل قۇيىنداتا سوعىپ ءوتتى.
— اكە، مەن دە ءالسىز، ناشار بولىپ تۋسام ءولتىرىپ تاستار ما ەدىڭىز؟
كوز جاسى تيىلىپ، ءبىر قايسارلىق باس كوتەرىپ كەلە جاتقانداي.
— قايداعىنى ايتىپ تۇرسىڭ؟ ادام مەن مالدى سالىستىرعانىڭ نە؟
— ەكەۋىنىڭ دە جانى بار عوي!
اكەسى توك ۇرعانداي ءدىر ەتە ءتۇستى. الدە بۇعان سولاي كورىندى مە... اينالا ەكەۋىنە دۇرلىگىپ قاراپ قالعان. جاڭا عانا سىرىن ىشىنە بۇككەندەي تىم-تىرىس بولا قالعان دۇنيە ەندى كۇبىرلەسىپ، سىبىرلاسىپ وتكەندى ەسىنە سالىپ جاتىر. ۇياسىنا جىلان ورمەلەگەن شىمشىقتاي شىرىلداعان لەكەر اكەسىنىڭ جانىن تولقىتىپ-اق جىبەردى. لەكەر — قۇدايدان سۇراپ، اۋليەلەردەن تىلەپ العان بالا. جەتى ايلىق بولىپ تۋعان. تىرباڭ-تىرباڭ ەتكەن ەت پەن سۇيەك قانا ەدى. «بالا بولار ما ەكەن» دەپ ۋايىمدايتىن. «تىماققا سالىپ كەرەگەگە ءىل، ىرىمى سول، بۇيىرتسا ادام بولىپ كەتەدى» — دەسكەن.
— تىماققا نە ءۇشىن سالاتىن بولدى ەكەن؟ — دەپ بۇل سىرىن بىلمەكشى بولىپ ۇلكەندەردەن سۇراپ ەدى، ءبىرى «اتا-بابادان قالعان نارسە عوي، ايتەۋىر زياندى ەمەس» دەسە، ەكىنشىسى، «قازىرگى مەديسيناداعى ۆاككۋمنىڭ العاشقى نۇسقاسى» دەپ تۇسىندىرگەن.
— اتىن شالاباي، نە لەكەر دەپ قويۋ كەرەك، — دەگەندەر دە بولدى.
ءىشى الاۋ-جالاۋ، قىم-قۋىت بولعان ءسارالى بارىنە باس يزەي بەرگەن. «بالاڭ ءالى-اق ازامات بولادى» دەگەن ءسوزدى ەستىسە-اق ءبارى سونىڭ قولىندا تۇرعانداي، سول ادامعا مەيىرلەنىپ، جىك-جاپار بولاتىن. وز-وزىنەن شاتتاناتىن. قۋاناتىن. ەندى، مىنە، لەكەر وسكەلى بەرى سول ءبىر ءساتىن قامسىز شاققا ايىرباستاي باستاعان با... ۇمىتتىم دەي الماس، دەگەنمەن بىرتىندەپ ۋايىم وتكەلىنەن الىستاپ، مۇڭ الاۋىنىڭ ءسونىپ بارا جاتقانى ءبىر ساتكە ساناسىندا جارق ەتتى.
ىشكى قارسىلىعىنىڭ ءجىبى بوساپ سالا بەردى.
— بىرەسە قار جاۋىپ، بىرەسە جاۋىن جاۋىپ قاعىنىپ تۇرعان كۇننىڭ سيقى مىناۋ. ول قوزىعا جاس بالانى ماپەلەگەندەي كۇتىم كەرەك. مۇمكىن مال ءوسىرۋدىڭ قيىندىعىن تۇسىنەرسىڭ، باعىپ كور!
ىشتەگى تىرسىلداپ، ۇزىلۋگە شاق تۇرعان جۇيكەنىڭ قىلداي تالشىقتارى بوساڭسىپ-بوساڭسىپ بارىپ سىلق ەتە ءتۇستى دە، الاقايلاپ كوڭىلدەگى كولەڭكەنىڭ ءبارىن سىرتقا ايدادى. اكە مەن بالانىڭ جانىن تۇسىنگەندەي بولعان قۋرايلار بۇلعاڭداپ، بۇلعاقتاپ، ءتاتتى ءبىر سەزىممەن ىزىڭدادى.
لەكەر قوراعا كىرگەندە ءوز سالماعىن ءوزى كوتەرە الماي، ءتورت اياعى ءتورت جاققا كەتكەن، دەمى جيىلەپ، ءىشى قابىرعاسىنا جابىسىپ، كوزى جۇمۋلى جاتقان كوكباقا قوزىنى كورگەندە، ءوز بايلامىن دۇرىس ەمەس ەكەن-اۋ دەپ ويلادى. ەنەسى اۋرۋ بولعان سوڭ، ەسىن جيا الماي، ءتولىنىڭ شاراناسىن جيناۋعا شاماسى كەلمەپتى. ارقاسىنان سيپاپ ەدى، قولى جىلبىسقىلانىپ، كوڭىلىنە جيىركەنىش كەلدى. سوندا دا سيپادى. توڭىپ، تىتىركەنىپ جاتقان قوزى بويىنا جىلۋ باردى ما تالتىرەكتەپ تۇرعىسى كەلدى. ەمشەك ىزدەپ، مۇنىڭ قولىن تۇرتپەكتەدى. ەنەسىنىڭ مەيىرىم توكپەگەنى، ءۇستىن جالاپ-جۇقتاماعانى كورىنىپ تۇر. ءسۇزىپ، بوتەنسىپ، اناداي جەرگە بارىپ، ءوز تولىنە ءوزى وقىرايا، ودىرايا قاراپ تۇر.
— اۋىزدانا الماي اشىعىپ قالىپتى. بىر-ەكى كۇن ءۇيدىڭ ىشىندە ۇستاسام بولا ما؟
— اققا جارىماعان نەمە، قالاي بولار ەكەن؟ قارا توڭعاعى تۇسپەي قينالىپ جاتىر-اۋ. اكەسى ءالى دە ويلانارسىڭ دەگەندەي مۇنىڭ بەتىنە سۇراۋلى كەيىپتە قارادى، — اۋرۋ مالدىڭ ءومىرى قىسقا بولادى عوي.
— سوندا بۇل قوزىنىڭ قاي جەرى اۋىرادى؟
— ادام دەيسىڭ بە، اۋىرىپ تۇرمىن دەپ ايتاتىن. ەنەسى قاراكەمىكپەن اۋىرىپ، جازىلماعان شىعار. اۋرۋدان اۋرۋ تۋادى دا. بەيمەزگىل تولدەپ، سانادان اداسقان مال عوي. اكەسى الدەنەگە ىزالى ما، قىسقا، ءزىلدى جاۋاپ بەردى.
لەكەر قوزىنى ۇيگە كوتەرىپ كەلىپ، قاعاز جاشىكتىڭ ىشىنە ارپانىڭ مايدا سابانىن توسەپ سوندا جاتقىزدى. ەمىزىكپەن ءسۇت بەردى. بىر-ەكى سوردى دا، السىرەپ، باسىن جەرگە توسەپ، سولىقتادى دا قالدى. جوتەل قىسىپ ەدى، داۋسى بولار بولماس قانا كۇرك-كۇرك ەتىپ، ودان ارىگە شاماسى كەلمەدى.
— تازا بيدايدى سۋعا بوكتىرىپ، سۋىن ىشكىز. قارا توڭعاعىن شىعارىپ، تازالانبايىنشا ءىشى ءوتىپ، ىشكەنى بويىنا سىڭبەيدى، — شەشەسى لەكەردىڭ جانىنا كەلىپ، كىشكەنتاي قوزىنىڭ يەگىن ءتۇرتىپ، كوتەرىپ ەدى، جاتقان جەرىندە بىلق-سىلق ەتتى دە قويدى.
— سۇيەگىنەن قارا سۋىق ابدەن ءوتىپتى-اۋ. ءدارى بەرمەسەك بولمايدى، — دەپ اناسى الدەبىر سۇيىق قوسپالاردى قوزىنىڭ قارىسىپ قالعان جاعىن كۇشتەپ اشىپ، قۇيىپ جىبەردى دە، يەگىن ءسال جوعارىعا كوتەرىپ، ءبىراز ۋاقىت باۋىرىنا باسىپ ۇستاپ وتىردى.
— انا سەمىزدىكتەن قۇيرىعىن كوتەرە الماي جۇرگەن قوڭىر ساۋلىق بۇگىن-ەرتەڭ قوزداپ قالار، سونىڭ قارا ۋىزى مەن سارى ۋىزىنان ساۋىپ اكەلىپ از-ازدان ىشكىزىپ تۇرۋ كەرەك، — دەدى اناسى لەكەرگە.
اناسىنىڭ كوتەرەم قوزىنىڭ جانىندا ءبىراز كۇيبەڭدەپ جۇرگەنى ءتولدىڭ جاعدايىن دا، ءوزىنىڭ كوڭىل-كۇيىن دە تۇزەپ جىبەردى. مىنا بويىندا ءبىر ءتۇيىر ەتى جوق قوشاقاننىڭ ەرتەڭ-اق قۇلدىرىڭداپ شاۋىپ كەتەتىنىنە، ولمەيتىنىنە سەندى. قوزىنىڭ ەنەسىن ساۋىپ كورىپ ەدى، ءبىر تامشى دا ءسۇت شىقپادى. كوزى شاقشيىپ، ۇركەكتەپ جانىنا ادام جولاتپايدى. سيداڭ-سيداڭ ەتىپ قورانىڭ انا بۇرىشىنان مىنا بۇرىشىنا قاشتى.
— نەگە سەنىڭ اقىلىڭ، ەسىڭ قوزىڭدى باۋىرىڭا الۋعا جەتپەيدى؟ ءوز قوزىڭدى ءوزىڭ نەگە ەمىزبەيسىڭ؟ نەگە بوتەنسيسىڭ؟ تيتىمدەي قوشاقاننىڭ جۇرەگىنە دەرت پەن قايعى بايلاعانىڭ نە، ا، سەنىڭ، قوي قوزىسىمەن كورىكتى ەمەس پە؟ — لەكەر ساۋلىققا قاراپ ەدى، كوزى ءموليىپ، مۇنىڭ ايتقاندارىنان ۇيالعانداي قالىپ تانىتتى.
— بۇل سىرقاتىنان جازىلماي تۇرىپ، بۋاز بولعان ساۋلىق قوي. ماڭىراماي، زارلاپ تۇرعانىن كورمەيمىسىڭ. سۇيەك سۇيەگىنەن، جۇيكە جۇيەسىنەن ابدەن سۋىق وتكەن. قوشقارلارعا كۇيەك بايلاپ قويۋ كەرەك ەدى، ول دا قالىپ بارادى — وسى ۇيدەگى بار تىرلىكتىڭ بۇرانداسىن ۇستاپ تۇرعان اكەس،ءى ول قويدىڭ قوزىسىن نەگە الماي قويعانىنا تۇسىنىستىكپەن قارايتىن سەكىلدى. لەكەر «كۇيەك بايلاۋ» دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇقپاسا دا، ۇياتسىزداۋ ءبىر نارسە سەكىلدى بولىپ سەزىلدى دە، قىزاراقتاپ قورادان تەز شىعىپ كەتتى.
قوزىسىنىڭ بۇگىن ءوڭى كىرىپ قالعانداي. شاراناسىنان تازالانعاننان سوڭ با، تەرىسى دە اعارىپ، بۇعان كوزىن اشىپ قارادى.
— قوشاقانىم، ءسۇتىڭدى ىشە عوي. سودان كەيىن بيدايدىڭ سۋىن بەرەمىن! — لەكەر قوزىنى الدىنا الىپ ارقاسىن، تۇمسىعىن سيپالادى، اۋزىنىڭ جان-جاعىنداعى اققان ءسۇتتىڭ ساعالدارىن تازالادى. قوزى تۇرىپ كەتۋگە ارەكەتتەنىپ ەدى:
— قاراي گور، ءالى بۋىندارىڭا ءال كىرگەن جوق قوي! — دەپ ونى قۇشاقتاپ، باۋىرىنان بوساتپادى.
— لەكەر، ونى انا كۇن ءتۇسىپ تۇرعان بۇرىشقا اپار. ارقاسىنان جىلۋ ءوتسىن. بويى جىلىنسا، ەسىن جيادى — اناسى ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسا ءجۇرىپ كوڭىلىنىڭ قوزىدا ەكەنىن بىلدىرگەنىنە لەكەر قاتتى قۋاندى. قوزىسى ولمەسە ەكەن، مال بوپ كەتسە ەكەن دەپ تىلەدى.
شۋاق توگىلىپ تۇرعان جەرگە اپارىپ قويىپ ەدى، قوزىسى اياعىن نىق باسا الماي تۇرسا دا، دىرىلدەي تۇرىپ قارا توڭعاعىن تاستادى. بۇعان شەشەسى قۋاندى. «ءىشى وتپەگەنى دۇرىس بولدى، بويى قارا توڭعاقتان تازالانعانى جاس ءتولدىڭ دەنساۋلىعىنا جاقسى» — دەپ لەكەردىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ قويدى.
— اپا، ءبىزدىڭ تاۋدا «كوكشەنىڭ ەم ءشوبى» دەگەن بار ەكەن عوي، مال جەسە بىردەن قۋاتتانىپ كەتەتىن. سودان قوشاقانىما ءشوپ الىپ كەلگىم كەلەدى، — دەدى لەكەر بىردە بالالاردان ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتىپ.
— سونداي ءبىر كوك الا ءشوپ بار دەگەندى قۇلاعىم شالعان. اينالاسىندا كۇرەڭ قۇمىرسقالاردىڭ يلەۋى بولادى ەكەن. مۇمكىن ەل اۋزىنداعى ءسوز بولار، كىم ءبىلىپتى. ول ءوزى «سەگىز سايدا» ما، الدە «قوڭىراۋتاستا» ما ەكەن؟
— «سەگىز سايدىڭ» اسۋىنداعى القاپتا ەكەن. كۇن جىلىنسا قوزىمدى الىپ سول جاققا بارىپ كەلسەك دەپ وتىرمىز، — لەكەر اناسىنان قۇپتاۋ كۇتكەندەي ءوتىندى.
— وندا قوزىڭدى قورجىنعا سالىپ بوكتەرىپ الارسىڭدار.
كۇننىڭ شيپا شۋاعى ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ءبارىن قۇشاعىنا الىپ، قوينى-قونىشتارىنا كىرىپ شاپقىلاۋدا. شاشىراعان ساۋلە جالت-جۇلت ەتەدى. لەكەر تۇرعان ورنىندا سەكىرىپ-سەكىرىپ الدى. كوڭىلى الابۇرتتى. قۋانىشى اسىپ-تاسىپ بارادى. كۇن كوزىنە قاقتانىپ شۋاقتاپ جاتقان قوشاقانىنىڭ جانىنا ءبىر-اق اتتاپ جەتتى.
— كوك الا ءشوپ بويىڭا قۋات كىرگىزەدى. ءالى-اق شاپقىلاپ كەتەسىڭ، — دەپ يەگىنەن تۇرتكىلەپ ەدى، قوزىسى ورنىنان شيراق تۇردى. جوتەلى باسىلىپتى. ويناعىسى كەلىپ، قۇيرىعىن قوزعالاقتاتىپ تا قويادى. تۇمسىعىن كۇننىڭ نۇرىنا توسىپ ءبىراز تۇردى دا، لەكەردىڭ الاقانىن تۇرتكىلەپ، جىلىنىپ العىسى كەلگەندەي باسىن قوينىنا تىعىپ جىبەردى. لەكەر قوشاقانىن ۇزاق قۇشاقتادى. تۇمسىعىنان يىسكەلەپ تە قويادى. كوكتەمنىڭ يىسىنە ەلىتكەن ەكەۋى تىلدەسپەي-اق ۇعىنىسقانداي.
* * *
تاۋعا بارار جول ءيىر-قيىر. الدىمەن «قوڭىراۋتاسقا» سوعاسىڭ. دوڭكيگەن-دوڭكيگەن قارا تاستار. ءار تاستىڭ تۇبىندە مول قازىنا جاتقانداي. مايدا تاس الىپ، ۇلكەنىنە سوعىپ قالساڭ، اينالا سىڭعىرلاعان ۇنگە تولادى. كادىمگى قوڭىراۋ. تاۋ ءىشى جاڭعىرىپ كەتەدى. وعان قوزىنىڭ ماڭىراعانى، بالالاردىڭ كۇلكىسى قوسىلادى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا «قوڭىراۋتاستىڭ» قويناۋى قوڭىراۋ كۇلكىگە تولدى. يرەك-يرەك ىزبەن ەندى «سەگىز سايعا» ورلەيسىڭ. كارى جارتاس القاپتى كوزدەن تاسا ەتىپ تۇر. قۇزدىڭ بەرگى بەتى كەدىر-بۇدىر، تومپاق جەرلەرى دە، جازىق سىزىقتارى دا بار. اي بەدەرىنىڭ سۋرەتىنە ۇقسايدى. كۇرەڭ قۇمىرسقالاردىڭ يلەۋى مەن كوك الا ءشوپ وسەتىن قايراق تاس تا وسى تۇستا بولار. لەكەر قورجىننان قوزىنى الىپ ەركىنە جىبەردى. كادىمگى بالا سەكىلدى. شاپقىلادى دا كەتتى.
— الدىنداعى جەمدى جەي المايتىن كوتەرەم قوزىعا ۇقسامايدى عوي، — دەپ دوستارى لەكەرگە قاراعان.
— تاۋعا كەلىپ تاڭ اسقان تۇلپارداي بولىپ كەتتى عوي. اكەم مال بولمايدى دەپ ەدى، — لەكەر دە قوشاقانىنىڭ سەرگەكتىگىنە تاڭقالا قارادى.
— جاقسى قويشىنىڭ قوزىسى تۇلەپ تۇرادى، جامان قويشىنىكى جۇدەپ تۇرادى، ءبىزدىڭ لەكەر ءىستىڭ كوزىن بىلەدى عوي، - دانيار دوسى ەڭبەكقورلىعىن وسى تۇستا ماقتاپ جىبەردى.
كوكتەمگى كۇن تەز بۇزىلدى. اسپان تۇنەرىپ بارادى. ەبىل-دەبىل جاڭبىر جاۋدى. لەكەرلەر ىقتاسىن جەر ىزدەپ، قالقا جاساپ، قوزىسىنىڭ ءۇستىن الىپ شىققان جىلى كيىمدەرىن جاپتى. لەكەردىڭ كوزى جاقپار تاسقا ءتۇستى. ونداعى بۇدان ءسال عانا بۇرىن كورگەن ويپاڭدار مەن جازىقتار جوعالىپ، اي بەدەرىنىڭ ورنىنا شاپشي اققان بۇلاقتار، ءوز ەرنەۋىنە ءوزى سيماعان وزەندەر مەن كولدەردىڭ سۋرەتى پايدا بولىپتى. تاڭدانىپ، تاڭداي قاعىپ تاعى قارادى. اپ-انىق. وسىلاردى كۇزەتىپ تۇرعانداي ءبىر شەتتە شەتى مۇجىلگەن، تاپ-تاقىر قايراق تاس كوزگە شالىنادى.
ءار جەر ءار جەرگە كولشىك جاساپ سەلدەتكەن جاڭبىر تەز باسىلدى. بولىمسىز سۋىقتى كوتەرە الماي تىتىركەنەتىن قوزىسى، ۋىزعا جارىعان تولدەي ويناقتاپ، قايراق تاستىڭ تۇبىندەگى قىلتيعان شوپتەردى شوپشەڭدەپ جەي باستادى. كەۋدەسىن كوتەرىپ، اياعىن الشاڭ باسىپ قالىپتى. ويناقتاپ كەتكەلى تۇر. لەكەر قوشاقانىن قۇشاقتاپ ەدى، جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى انىق ەستىلدى. القىمىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن سيپادى. ىزبايلانعان اۋرۋىنان جۇرناق قالماعانداي. قوزىنىڭ كۇتىممەن بىرگە الاقاننىڭ جىلۋىنان قۋاتتانعانىنا قۋاندى. لەكەردىڭ شاتتانعان ءتۇرىن كورگەن قوزىسى دا ءماز سەكىلدى.
— بالالار، وسى «سەگىز سايدىڭ» ورتاسىندا قاندىاعاش بار دەيدى، اقىر كەلگەن سوڭ كورە كەتسەك قالاي بولادى؟ — دەدى ەلامان لەكەردەن قۇپتاۋ كۇتكەندەي.
لەكەر ماقۇل دەسە وزگەلەردىڭ كەلىسەتىنىنە سەنىمدى.
— وندا قاپتال جولمەن قابىرعالاپ جۇرسەك قاسيەتتى اعاشتىڭ ءدال توبەسىنەن تۇسەمىز، — دەستى بالالار.
— كورەيىك، ءبىراق تيىسپەيىك. كيەسى ۇرىپ، ءبىر جاماندىققا جولىعىپ قالمايىق، — ەستيارى ەلامان بالالاردى الدىن الا ساقتاندىرىپ قويدى.
ارنارسەنى اڭگىمەلەگەن بالالار، بولار-بولماس نارسەنىڭ ءوزىن كۇلكىگە اينالدىرىپ، قاندىاعاشقا قالاي تەز جەتكەندەرىن اڭعارماي دا قالىستى. اربيعان الىپ اعاش. ۇلكەن بۇتاعىنا بالتا قادالىپتى دا، ودان اققان قىزىل قان سورا-سورا بوپ ءدىڭىن ايعىزداپتى. وتكەندە وسى «سەگىز سايدا» وتىن دايىنداۋعا شىققان ەكى جىگىتتى قاراعاي باسىپ ءولتىردى. رۇقسات ەتىلمەگەن جاس قاراعايدى كەسىپ جاتقاندارىندا جانىندا ءوسىپ تۇرعان كارى اعاش تۇپ-تامىرىمەن قوپارىلىپ كەلىپ، ۇستەرىنە قۇلاپتى. ولاردىڭ سۇيەگىن الۋعا ۇلكەندەردىڭ وزدەرىنىڭ جۇرەكتەرى داۋالاماي، اۋىل تۇگەلدەي كەلىپ، ازەر ارشىپ العانىن وسى بالالاردىڭ ءبارى بىلەدى. كيەسى ۇرادى، كەسىرىنە جولىعاسىڭ دەگەن ءبىر ۇرەي ءارقايسىسىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە ورنىعىپ قالعان. مىنا بالتا دا سول كەزدىڭ كۋاگەرىندەي بولىپ شوشىتادى. اعاشتىڭ ءوزى بوزداپ تۇرعانداي. بۇل كورىنىستى كورگەن باتىر، باتىل دەگەن بالانىڭ دا ىشكى دۇنيەسى استاڭ-كەستەڭ بولىپ، جۇرەگى دىرىلدەيدى. لەكەردىڭ قوزىسى دا اعاشقا ادام سەكىلدى مۇڭدانا قاراپ قاپتى. كوڭىلى تولقىپ تۇرعانداي قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ قويىپ، ءىشىن تارتىپ كۇرسىندى. مۇڭلىق بالا سەكىلدى سولق ەتىپ جىلاعىسى كەلگەندەي مە... لەكەر قوزىسىنىڭ كوڭىل-كۇيىن باعىپ، ويلانىپ تۇرعان. ەلامان اعاشتىڭ بيىك جەرىندەگى جىڭىشكەلەۋ بۇتاعىن ءيىپ كورمەكشى بولدى ما، سەكىرىپ ۇستاي قالعانى سول ەدى، اياعى تايىپ ءوزى شالقالاي بارىپ قۇلادى دا، قولى ىلىككەن تۇستان سىرت ەتىپ سىندى دا كەتتى. قىپ-قىزىل قان شاشىرادى. اينالا تۇرشىگىپ كەتتى. بالالاردىڭ وزەكتەرىنەن ءورت اعىپ وتكەندەي بولدى. دولى داۋىل تۇرىپ، جاندارىن جۇلمالاپ، پىشاقتاپ جاتقانداي. قاندارى تاسىپ بارىپ، ەستەرىن جيدى.
— نەگە ءويتتىڭ؟ تيىسپەيىك دەگەن ءوزىڭ ەدىڭ عوي. — ەلامانعا ءبارى ءبىر مەزەتتە سۇراق جاۋدىردى.
— قالاي بولعانىن ءوزىم دە بايقاماي قالدىم، — دەدى كوڭىل-حوشىنان ايىرىلعان ول.
— وي، جالاپ كورىڭدەرشى. قاننىڭ ءدامى ەمەس. ءتاتتى. اعاشتىڭ شىرىنى عوي! — دانيار قورقىنىشتان جۇرەكتەرى ۇشقان بالالاردى تىنىشتاندىردى دا، سورعالاعان قىپ-قىزىل قان سەكىلدى شىرىندى جالادى.
— شىنىمەن ءتاتتى ەكەن! — دەدى. بالالار ساۋساقتارىن تيگىزىپ، ەرىندەرىنە قورقا-قورقا جاقىنداتتى. لەكەر قوزىسىنا قارادى. ءۇستى-باسى قىزىل-الا. سۇيىقتىڭ ءبارى سونىڭ ۇستىنە توگىلگەندەي. ءوزى تومپيىپ، تومسىرايىپ تۇر.
— بالالار، ۇلكەندەر دە بۇل اعاشتىڭ شىرىنعا باي ەكەنىن بىلەدى، سوندىقتان سىندىرىپ، كەسىپ اكەتپەسىن، جويىلىپ كەتپەسىن دەپ تابيعاتتى قۇرمەتتەپ، قورعاۋ ءۇشىن بىزدەردى قورقىتقان، — دەپ ەلامان ءوزىن دە، وزگەنى دە جۇباتتى. بويدى ۇيىتقان مەڭ-زەڭ ويدان ارىلۋعا ءسوز دە سەپ. بالالار ءبىر دەمدە بۇرىنعى قالىپتارىنا تۇسكەن.
لەكەردىڭ قوزىسى دا سەرگىپ سالا بەردى. بالالاردىڭ قاندىاعاشتىڭ بۇتاعىن سىندىرعاندارىنىڭ ايعاعىنداي بولىپ، بۇيىرىندە تاڭبا-ورنەك پايدا بولىپتى.
كوكتەمنىڭ اتى-كوكتەم. جەلى ماپ-مايدا. ايمالاپ قانا وتەدى. بالالاردىڭ كوڭىل-كۇيى دە ءار ءتۇرلى. ءبىرى ىشىنە مىڭ ۋايىم ءتۇسىرىپ، انانى-مىنانى ويلاپ ەلەگىزسە، ءبىرى ىشكى كۇدىكتەن ادا-كۇدە ارىلىپ، جارتى پاتشا كوڭىلمەن تاۋدان اسىلا قۇلاعان اق ساۋلەمەن ويناپ كەلەدى. «سەگىز سايدىڭ» ساي-جىراسىنان الىستاعان سوڭ ۇرەي دە ۇمىتىلعان.
— اۋىلداعىلارعا قاندىاعاشتىڭ بۇتاسىن سىندىرعانىمىزدى ايتپايىق، — دەستى، مىنەزى وجارلارى دا جاماناتقا ىلىككىلەرى كەلمەي.
ۇلكەندەردىڭ قىرىن قاراعانى جامان-اق. ناشار اتقا ىلىنسەڭ كەيىن مىڭ جاقسى ءىسىڭ ەلەنبەيدى، مەيىرى تۇسپەيدى.
— ۋادە-ۋادە! — دەستى لەكەر مەن ەلامان دا.
* * *
اۋىلعا جاقىنداپ قالعان. ادىر، قىرقاداعى جۋسان مەن توبىلعىنىڭ جۇپار ءيىسى تىنىسىڭدى كەڭەيتىپ، جانىڭدى راحاتقا بولەيدى. اتقا مىنگەندە جەلىك بولادى دەۋشى ەدى، شارۋا بالالارى بولعاندىقتان با، لەكەر دە، دانيار دا، ەلامان دا جەلمەي، شاپپاي، باياۋ اياڭمەن كەلەدى. لەكەردىڭ قوزىسى قورجىننان باسىن قىلتيتىپ الىپ، ۇستى-ۇستىنە ماڭىراپ كەلەدى.
— وي، مىنانىڭ جاعى سەمبەدى عوي، الدىڭا وڭگەرىپ الشى، — دەدى جۇيكەسى جۇقارعان ەلامان.
— ەل شەتىنە جەتىپ قالعان سوڭ، كورگەندەرىن بايانداپ كەلەدى دە، — لەكەر ازىلدەمەكشى بولعان. اۋىل شەتىندەگى وزەننىڭ كۇركىرەگەن داۋسى ونىڭ ءسوزىن ەستىرتپەدى. سۋ جاعاسىندا ءبىر ابىر-سابىر بار سەكىلدى. بىرەۋلەر بۇلارعا قاراپ «تەز-تەز» دەگەندەي قول بۇلعايدى. موڭكي اققان سۋ بەتىندە قىبىر-جىبىر ەتكەن ءبىر نارسەلەر كوزگە شالىنادى.
— اينالايىندار-اۋ، بولساڭدارشى. سۋعا كەتەتىن بولدى! — دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە لەكەردىڭ قورقىنىشتان جۇرەگى لوبلىپ بارىپ باسىلدى. سۋ بەتىندە ەكەۋ ءجۇر. بىرى-بىرىنە «قايىقتان ايرىلىپ قالما!» دەپ ايقايلاسىپ، جانتالاسۋدا.
ءبىر ۇلكەن كىسى لەكەردىڭ ات ۇستىندەگى قوزىسىن الدى دا، جۋان ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن ەرگە بايلاپ، ەكىنشى ۇشىن قايىقتاعى جىگىتتەرگە لاقتىراسىڭ دەپ، سۋعا جىبەردى. وزەننىڭ ورتا اعىسىنداعى جىگىتتەر دە جانتالاسۋدا. اعىننىڭ كومەگىمەن سۋ الىپ كەتكەن قايىقتى ۇستاپ، جىلجىپ كەلە جاتقان سەڭگە قاراي بۇردى. سەڭ ۇستىنە شىعىپ، ەكەۋلەپ ءجۇرىپ قايىقتى جيەگىنەن باسىپ اۋدارىپ، سۋىن توگىپ، ءمىندى. ايتەۋىر لەكەر ارقاندى قايىقتاعى جىگىتتەرگە لاقتىردى دا، ولار ۇستاعان كەزدە تىزگىندى كەيىن بۇرىپ، قايىقتى جاعاعا تارتا جونەلدى. بىرەۋ يىعىنا سالىپ كوتەرىپ كەلە جاتقانداي جەڭىل باسىپ كەلەدى. جاعادا تۇرعان قوزىسىنا كوزى ءتۇستى. ماڭىراعانى ساي-سۇيەگىڭنەن وتەدى. شەرلەنىپ تۇرعان سەكىلدى. اناسىن ىزدەپ زار يلەگەن بالاداي وكسىپ-وكسىپ الىپ، مۇڭدانادى..
— مىنا سارناۋىق قوزى قايدان كەلگەن؟ — دەپ جينالعاندار بىر-بىرىنەن سۇراپ جاتىر. ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى. جينالعانداردىڭ كوڭىلى جاعاعا بۇرىلعان قايىقتا ەدى. بەلدى ات ءبىر ىشقىنىپ-اق تارتىپ كەتتى. جۇرت شاتتانىپ، ماز-مەيرام.
— وركەنىڭ ءوسسىن! قاۋمالاعان جۇرت لەكەردى ات ۇستىنەن كوتەرىپ الدى.
— جىگىت تابىلماعانداي شىناشاقتاي بالانى سۋعا جىبەرگەندەرىڭ نە؟ — دەپ ەستەرىن ەندى جيعان جۇرت، بىر-بىرىنە اقىل ايتىپ جاتىر.
— ازامات ەكەن! اتى اقكوبىكتەنىپ كەتىپتى. ءوزى سىر بەرمەيدى. لەكەردى ماقتاۋدىڭ اق مامىعىنا قۇنداقتاپ تاستادى. اينالا نۇرلانىپ كەتكەندەي. لەكەر قوزىعا، قوزى لەكەرگە جۇگىردى. بىر-بىرىنە اسىعىپ كەلە جاتقان ەركە ەكى بالا سەكىلدى. كەلە تۇمسىعىن لەكەردىڭ قولتىعىنا تىعىپ جىبەردى. «نەگە مەنى بوتەن ادامداردىڭ اراسىنا قالدىراسىڭ؟ سەنسىز مەنىڭ كۇنىم نە بولادى؟ سەن جاڭا اتىڭمەن بىرگە سۋعا كۇمپ بەرگەنىڭدە مەنى ويلادىڭ با؟ قۇلازىعانىمدى سەزدىڭ بە؟ سەنى ىزدەپ ماڭىراعانىمنان وكپەم ءوشىپ قالا جازدادى عوي!» دەپ جۇرەگى بۇلك-بۇلك ەتىپ، بۇيىرىنەن تۇرتپەكتەپ كەتتى. لەكەردىڭ دە جۇرەگى تولقىدى. مال ەكەش مال دا باۋىر باسىپ، كوزىنەن تاسا بولساڭ ىزدەيدى ەكەن-اۋ دەگەن.
— وي، مىنا قوزىنىڭ بۇيىرىندە جازۋ بار عوي. بىلەتىن ادامعا وقىتۋ كەرەك. جۇرت دابىرلاسىپ كەتتى. لەكەر قوزىسىنىڭ بۇيىرىنە قارادى. ماناعى اعاشتان سورعالاعان شىرىن بۇيرالانىپ شىعىپ كەلە جاتقان ءجۇننىڭ تابيعي تۇسىندەي بولا قالىپتى. ورنەك — جازۋعا ۇقسايدى.
ەلدىڭ نازارى قوزىعا اۋدى. «قاشان تۋدى، قالاي تۋدى، جازۋدى وقىتتىڭدار ما؟» دەگەن جامىراعان سۇراقتان قالاي قۇتىلارىن بىلمەدى. الاقاننان جەم جەپ ۇيرەنگەن قوزىسى دا ۇرىكپەي، قۇلاعىن سالپيتىپ، كىم نە دەر ەكەن دەگەندەي جان-جاعىنداعىلاردىڭ ءسوزى جانىنا جاققانداي، موماقانسي قالىپتى.
لەكەر مىنا توپتان قالاي كەتەرىن بىلمەي تۇردى دا، قوزىسىن الدىنا وڭگەرىپ، اتىنىڭ باسىن كىلت بۇرىپ اۋلىنا اپاراتىن ىلدي جولعا ءتۇستى. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە تالاي وقيعا باسىنان ءوتتى. شيرىعىپ كەلەدى. قاسيەتتىڭ نە ەكەنىن، قاسىرەتكە كۋا بولعاننىڭ قانداي بولاتىنىن ۇققانداي ما... شاقشاداي باسىنا كوپ نارسەنى سيعىزا دا الماۋدا.
* * *
اكەسى ءۇي سىرتىندا شىبىقتان شارباق توقىپ وتىر ەكەن.
— اكە، مۇنى نە ىستەيسىز؟ — لەكەر اتتان تۇسە سالىسىمەن شىبىقتاردى ىرىكتەپ، اكەسىنە كەرەكتىسىن قولىنا ۇستاتىپ جاتىپ.
— شىرعاعا قولدانامىز، — دەدى اكەسى مۇنىڭ بەتىنە قاراپ.
— ول نە؟ — لەكەر تۇسىنبەدى.
— قاسقىر اۋلايمىز. — اكەسى اڭگىمەنى قىسقا قايىردى.
وي مەن قىردا بيىل قاسقىر كوپ. مالىن جەگىزبەگەن مالشى كەمدە-كەم. ەت جەمەسە قۇلقىنى تويمايتىن ءتۇز تاعىسىنا ادامداردىڭ ىستەمەگەن امالى قالماعان. مىناۋ دا سونىڭ ءبىرى شىعار.
لەكەر اكەسى ەكەۋى قۇلا تۇزگە اپارىپ شىبىق شارباقتى ورناتتى. ىشىندەگى ءبىر بۇرىشقا قازىق قاقتى. جانىنا مول ەتىپ ءشوپ ءۇيدى. شارباقتىڭ ەسىگىن اشىپ-جاۋىپ كوردى.
لەكەر ىشتەي كۇلىپ تۇر. «سوندا مىنا شارباقتىڭ ىشىنە قاسقىر كىرىپ، مەنى سىرتىمنان بەكىتىپ، ۇرىپ الىڭدار دەي ما ەكەن؟». ايتايىن دەسە، اكەسىنەن باتپايدى.
— سەنىڭ قوزىڭدى تۇنىمەن وسى جەرگە بايلاپ قويامىز. ايدالاداعى جاعى سەنبەي ماڭىراعان مالدىڭ داۋسىن ەستىگەن قاسقىر «مىناۋ قانداي باتپان قۇيرىق» دەپ شارباققا كەلەدى. اشىق ەسىكتەن كىرە بەرەر جەرگە قاقپان قۇرامىز. قاسقىر قوزىعا ۇمتىلعاندا سول جەردەگى قاقپانعا تۇتىلادى. مۇنى «قودا شىرعا» دەيدى.
— قوزى نە بولادى؟ — لەكەر نە كۇلەرىن نە جىلارىن بىلمەي داعداردى. اكەنىڭ الدىندا ءسوز سويلەۋدەن ءوزىن ىركىپ ۇيرەنگەندىكتەن بە، تاماعىنا ەرىتىپ قورعاسىن قۇيعانداي مەلشيدى دە قالدى.
— قوزىنى ىشتەن دە شارباقپەن قورشاپ قويامىز. تيىسپەيدى. قاسقىر قاقپانعا تۇسكەن سوڭ الىپ كەلەمىز.
لەكەرگە بۇگىن كۇن باتپاي قويدى. اكەسىن سونداي قاتال دەپ ويلاماپتى. مۇنىڭ نەگە جابىرقاپ، قامىعىپ تۇرعانىن ەلەڭ قىلمادى. بالا بوپ شولجاڭداپ كورمەگەن لەكەر بەينەتقور اكەسىن ءدال ءقازىر جەك كورىپ تۇر. دەمى القىمىنا تىعىلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسپانداعى جۇلدىزداي كورەتىن اياۋلى جانىن بار پەيىلىمەن جەك كورىپ كەتتى.
— قوزىڭدى الىپ ءجۇر! اكەنىڭ اڭگىمەسى وسىمەن ءبىتتى. لەكەر قوزىسىن قۇشاقتاپ العان. جاڭا ساۋىلعان ءسۇتتىڭ ءبىر قۇتىسىن ءىشىپ العان ءتولدىڭ ءبۇيىرى بۇلتيىپ، قۇيرىعىن شۇناڭداتىپ قويادى. قاسقىردىڭ اۋزىنا اپارا جاتقان قايىرىمسىز ادامداردىڭ قولىندا بارا جاتقانىنان مۇلدە بەيحابار.
«قودا شىرعا» دەگەندى گيتلەر سەكىلدى جۇرەگى جوق بىرەۋ ويلاپ تاپقان شىعار دەپ ويلادى لەكەر. كۇركەشىككە قوزىنى كىرگىزىپ، قازىققا بايلادى. باسى بايلاۋلى تۇتقىن سەكىلدى بولعانىن ەندى سەزگەندەي مۇڭدانا ماڭىرادى. لەكەر ونىڭ داۋسىنان تالىقسىپ كەتتى. بەيمازا ءۇن بەبەۋلەپ ەستىلدى. بوزداپ تۇر. «ادامدار نەتكەن قاتال، نەتكەن جامان» دەپ زارجاقتاندى. لەكەر ءوزىن-وزى كەشىرە الماي كەلەدى. «نە دەگەن ىنجىقپىن؟ تورعايلىق پانام بولمادى-اۋ. ءاۋ باستاعى قارا تاعدىر بۇل قوزىنىڭ بسىنا قايتا اينالىپ كەلە بەرگەنى نەسى؟ نەگە باسقا مالدى اكەپ قامامايدى؟ السىزگە ءالدىنىڭ ءامىرى سۇراۋسىز جۇرە بەرە مە؟
كۇن سەتىنەپ، ءتۇن كەلدى. لەكەردىڭ ۇيىقتاۋعا كۇيى كەلمەدى. كوزى ىلىنسە بولدى قاسقىر تالاپ جاتقان قوزىسى ەلەستەيدى. «لەكەر، لەكەر!» دەپ شاقىرادى. بىرەسە بالاعا اينالىپ جىلايدى. ەندى بىردە تايىنشاداي تەكەگە اينالىپ مۇنىڭ اكەسىن ءسۇزىپ ءجۇر.
ۇيقىسى ۇيقى بولمادى. ورنىنان دەل-سال بولىپ، ءوڭى قۋاڭدانىپ، اۋىرىپ تۇردى. اكەسى ەرتەمەن «قودا شىرعا» قۇرعان قۇلا تۇزگە كەتىپتى. ەندى قوزىسىنىڭ امان-ەسەن كەلۋىن كۇتىپ، جولىنا ۇمىتتەنە قارادى. ايقايلاساڭ داۋسىڭدى ءىلىپ اكەتەر جارتاستان بەرى بۇرىلعان اكەسىنىڭ كوڭىلدى ەكەنىن اتىن تايپالتا باستىرىپ كەلە جاتقانىنان-اق اڭعاردى. قوزى-الدىندا. قانجىعاسىنا سالاقتاعان بىرنارسەنى وڭگەرىپتى. ءسىرا، قاسقىر. لەكەر قوزىسىنىڭ امان ەكەنىنە قۋاندى.
— لەكەرتاي-اۋ، سەنىڭ مىنا قوزىڭ قاسيەتتى مال ەكەن عوي. باسە دەيمىن-اۋ، سەنىڭ ىقىلاسىڭ سونشا ءتۇسىپ ەدى. بۇيىرىندە جازۋى بار ەكەن. نەگە مەن مۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن بايقاماعانمىن؟ مىنا قاسقىردىڭ ىرىلداۋعا شاماسى كەلمەپتى. ءۇن-تۇنسىز قاقپانعا اياعىن سالعان سىڭايلى، — اكەسىنىڭ قۋانىشتان بوسىڭكىرەپ كەتكەنىن اڭعاردى. كەشەگى بەتىن كورمەستەي بولىپ جەككورگەنى تاراپ كەتتى.
— لەكەرتاي، سەنىڭ قوزىڭدى ەندى ارنايى كۇتىمگە الايىق. بۇل اناۋ-مىناۋ مال ەمەس، قاسيەتى بار. بۇگىن اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىن شاقىرىپ، ءوزىن كورسەتىپ الايىقشى! ايتقانىڭدى تۇسىنەتىن ادام سەكىلدى ءوزى! — اكەسى شاتتىقتان جارىلايىن دەپ ءجۇر.
لەكەر بولسا قوزىسىنىڭ تاعدىرىنىڭ باسقا ارناعا بۇرىلعانىنا قاتتى ريزا ەدى. «سەگىز سايداعى» قاندىاعاشقا، ابايسىزدا ونىڭ بۇتاعىن سىندىرىپ العان ەلامانعا دا ىشتەي مىڭ العىس ايتتى. دۇنيەدەگى ەڭ مەيىرىمدى ادام اكەسى ەكەن عوي.
You Might Also Like
-
— اجە، مەكتەپتە ساحنالىق قويىلىم قوياتىن بولدىق، سوعان ادەمى كويلەك تىگىپ بەرىڭىزشى! — دەدى 3-سىنىپتا وقيتىن الۋا. اجەسى تىگىنشى. الۋانىڭ كوپ كيىمدەرىن ءوز قولىمەن تىگىپ بەرەدى. ءساندى، قو...
-
قازاقستاننىڭ تاۋلارى بۇكىل الەم تۋريستەرىنىڭ سۇيىكتى دەمالىس ورنى بولىپ تابىلادى. قازاق تاۋلارى وزدەرىنىڭ تابيعي لاندشافتى، سيرەك كەزدەسەتىن فلوراسى مەن فاۋناسىنان باسقا بيىك تاۋلى ايماقتاردا...
