سەزىم بۇرشىك جارعان كۇن
شىلدە كىرگەلى كۇن قاتتى ىسىپ كەتتى. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. ءسال سامال سوعا قالسا، ىستىق لەپ بەتكە ۇرادى. جۇرت تال-تەرەكتىڭ كولەڭكەسىن پانالاپ، باس ساۋعالاپ اۋرە. كۇن توبەگە كوتەرىلگەندە، جەردى جالاڭ تابانمەن باسا المايسىڭ. قۇس-ەكەش قۇس تا قاتالاپ، قاناتىن جەلگە قاقتىرىپ، سۋلى جەردى توڭىرەكتەپ ۇزاي الماي ءجۇر.
ەسىك الدىنداعى اعاشتىڭ دىڭىنە قاپتالدارى بەكىتىلگەن ساكىنىڭ ۇستىندە ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان ايكەن اجەيدىڭ قاسىنا ءجاسوسپىرىم قىز كەلىپ، قولىمەن الدەنە دەپ ىمدادى.
— ە-ەي، قاراعىم-اي، — دەدى كەيۋانا كۇرسىنىپ. ءتىلىڭدى العان سوڭ، ەڭ بولماسا قۇلاعىڭ ەستىسە عوي. جارىعىم-اي. كوزىڭدى جاۋدىرەتتى دە قويدى، جاراتقان، — كەمپىر بار اشۋىن ۇرشىقتان الارداي، ونىڭ سابىن ءماسىسىنىڭ قونىشىنا قاتتىراق ىسىپ جىبەردى.
قىز ەشنارسە ۇقپاسا دا اڭگىمەنىڭ ءوزى جايلى بولعانىن ءتۇسىندى بىلەم، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. ول قاس-قاباقتى باعىپ، ءار نارسەنى ەمەۋرىننەن-اق ۇعاتىن. كىشكەنە كۇنىندە كەمىستىگى بىلىنبەپ ەدى. اندا-ساندا باج ەتە قالىپ، بالالارمەن ويناپ جۇرە بەرەتىن. كەيىن عوي، قاتار قۇربىلارىنان ءبولىنىپ، سوپايىپ جالعىز قالعانى. وزگەلەردەن نەگە وقشاۋلانا بەرگەنىن ءوزى دە تۇسىنبەگەن. قاتارلاستارىنا قاراپ الدەنە دەپ دىبىستاسا، نەمەسە قاتتىراق كۇلسە انالار ءبورى كورگەندەي ەجىرەيىپ، اسىپ-ساساتىن. ونداي ساتتە بۇل ولاردىڭ بەت-الپەتتەرىنە قاراپ قورقىپ تۇرعاندارىن بايقايتىن. سودان سوڭ دىبىس شىعارۋدان دا قالدى.
جۇرت كوزىنە تىكە قاراۋدان قىمسىنبايتىن. كىمنىڭ نە ويلاپ تۇرعانى ءسۇت بەتىندە كىلكىگەن قايماقتاي بەتىندە ويناپ تۇرادى عوي. سوندىقتان قىز ىلعي دا كىسىنىڭ وي-پيعىلىن جاناردان ۇعۋدى داعدىعا اينالدىرعان.
ساكىدە وتىرعان ايكەننىڭ قاسىنا بەكىش كەلدى. اۋىل ادامدارى ونى شاشا دەپ كەتكەن. بۇل ەسىمنىڭ قاي كەزدە، قالاي پايدا بولعانىن، ءسىرا، ءوزى دە بىلمەيتىن شىعار. قانجەلى اۋرۋىنان الدىڭعى التى ءتىسى ساقىرلاپ ءتۇسىپ قالىپتى. سودان بەرى «س» دان باستالاتىن ءسوزدىڭ ءبارىن «ش»-عا بۇرىپ ايتادى.
شاشا سامبىرلاپ سويلەي كەلدى:
— امانشىڭ با، جەڭەشە. كۇيلى-قۋاتتىمىشىڭ؟ مىنا كۇن توبەنى تەشىپ جىبەرە جاجداپ تۇر عوي. بىج-بىج ەتىپ ميىم قايناپ كەتتى، تۇگە. پەشتىڭ قۇدىعىن تاجالاتىپ الايىن دەپ اۋىلعا كەلگەن كىرمە بالانى شاقىرعام. ونىڭ ۇشتىنە ءتىلىم اۋجىما شىيماي بارا جاتقان شوڭ شاماۋرىنعا وت شالىپ ەدىم، قىرشىق شالعانداي شاي تاۋشىلىپ قالىپتى. ءبىر قايناتىم شاي بەرە تۇرشى.
الدەبىر نارسەنى سۇراۋدى سىلتاۋراتىپ، انشەيىن اڭگىمە ءۇشىن كەلەتىن ونىڭ سىرىنا قانىق ايكەن ورنىنان تۇرا قويمادى. ۇرشىعىن ءيىرىپ جىبەرىپ، شاشانىڭ كەلەسى ءسوزىن كۇتتى. ول دا كوپ كىدىرگەن جوق، سوڭعى جاڭالىقتاردى سۋىرتپاقتاپ ايتا جونەلدى.
— الگى ءاندىربايدى بىلەشىج عوي، شونىڭ ۇلكەن بالاشى ۇيلەنىپ، قۇدالارىنا بارىپ كەلگەن ەكەن، قۇداي شاماشىن، جەردەي بوپ قايتىپتى.
— اپىراۋ، كەشە عانا وسىندا ءاندىرباي كەلىپ، قۇدالارىن قۇدايعا قاراعان ادامدار ەكەن دەپ كەتىپ ەدى عوي.
— قايدان بىلەيىن، جۇرتتان ەشتىگەنىم دە...
وزگە ەمەس، وسى ءسوزدىڭ شاشانىڭ ءوز اۋزىنان شىعىپ وتىرعانىن سەزە قويعان ايكەن مىرس ەتتى. ءبىر اڭگىمەنى قۇلاعى شالسا، قىرىق ساققا جۇگىرتىپ، ەلدەن ءسوز اڭديتىن ادەتى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، شاشا دا ايكەندى ىشتەي جاقتىرمايدى. جاڭا بەتىن قايتارىپ تاستاعانىنا نالىپ قالدى. «شەشىلىپ ءبىر شويلەشەيىن دەشە مۇنىشى نەشى. كۇن ۇجاق قارا جەردەي مەلشيىپ، ءۇنشىج وتىرا بەرگەننەن ءىشى قالاي جارىلىپ كەتپەيدى-ەي، بۇنىڭ؟!» دەپ كۇبىرلەدى شاشا.
شاشا ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ ۇزاق وتىردى. ساماۋىرعا وت سالىپ كەلگەنى راس بولسا، ونىسى الدەقاشان ءوشىپ تە قالعان بولدى عوي. شولدەگەنىن دە ۇمىتىپ كەتتى-اۋ، وسى ءباتشاعار.
— ويبۋ، ماشقارا، كۇن توبەدەن اۋىپ قالىپتى عوي! قوي، كەتەيىن، — دەپ الدەن ۋاقىتتا شاشا ورنىنان ۇمسىنىپ تۇرا بەردى دە، قايتا وتىردى.
— ءاي، جەڭەشە، وشى ءشىجدىڭ الگى... — «مىلقاۋ قىجىڭىج» دەپ قويا جازداپ تۇزەلدى، — قىجىڭىز دالا كەجىپ كەتەدى دەيدى عوي. راش پا؟
ايكەننىڭ بەتىنە لىپ ەتىپ قان جۇگىردى. بادىك ايەلدىڭ سوزىنە ءمان بەرمەۋدى ءجون كورىپ:
— جۇرسە جۇرەدى دە... ەشكىمگە زيانى جوق... — دەدى.
— جاي انشەيىن شۇراعانىم عوي، ويبۋي، كەتەيىن، يا ءپىرىماللا، — دەپ شاشا بەلىن تايانىپ تۇرەگەلدى. سوسىن كۇبىر-كۇبىر ەتىپ ۇيىنە بەت الدى. سۇراپ كەلگەن شايى جايىنا قالدى. «اڭگىمە قۋىپ كەلگەن بولدى عوي» دەپ ءتۇيدى ايكەن.
انا ءبىر جىلدارى وسى شاشانىڭ ۇيىنە شوپشىلەرمەن ىلەسىپ كەلگەن جىلان كىرىپ كەتىپ، بەسىكتە بولەۋلى جاتقان نارەستەنىڭ باسىندا ۇزاق ىسىلداپ تۇرعان. ونىڭ ءتۇرى «جاقىنداما، جولاما، كوزىڭدى جويامىن» دەپ تۇرعانداي. بويىنداعى جاۋىز كۇشتىڭ ءبارى باس كوتەرگەن.
بىرەۋ قوزعالسا جىلان دا قوزعالىپ، نارەستەنى باس سالارداي ۇرەي بيلەپ، تىنىس الىپ، تىنىس شىعارۋعا شاما كەلمەي كوپشىلىك ابدىراعان ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى تاعدىر تىم قورقىنىشتى ەدى. سوندا ويناپ جۇرگەن ايىم سىرتتان جۇگىرە كىرىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن جىلاننىڭ موينىنان قىسا ۇستاپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەرگەن. ءدۇيىم جۇرت جەڭىلدەپ دەم العاندا، ءولىپ قالعانداي كورىنگەن جەردىڭ دە دەم شىعارعانىن جينالعانداردىڭ ءبارى سەزىنگەن.
«جىلاندى ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەدەي قاۋقارى بولادى» دەگەن راس پا، موينى قاتتى قىسىلعان جىلان ايىمنىڭ ساۋساعىن شاعىپ ۇلگەرگەن. كۇلدىرەپ، ءىشى قانعا تولىپ اۋرۋحانادان ءبىر-اق شىقتى. ساۋساقتى كەسەمىز دەپ تۇرعاندا ىسىك قايتىپ، جاعداي تۇزەلىپ، ورنىندا قارا داق قالعان.
«ءتىرى بولشام قۇلىڭ بوپ وتەرمىن» دەپ شاشا ايىمدى توبەسىنە كوتەرىپ، باۋىرىنا باسىپ، مەيىرلەنىپ ەدى. ەندى سول وقيعا ۇمىتىلىپتى. جالعان دۇنيە-اي.
***
كۇن بەسىنگە تايانىپ، اپتابى قايتقان كەزدە قىزدىڭ اۋىلدان اۋلاق شىعىپ كەتەتىنى دە راس. ءوزىن ءبىر دۇلەي كۇش دالاعا جەتەلەيدى دە تۇرادى. كەيدە ءتىپتى الىسقا ۇزاپ كەتەدى. جۇرت كوزىنەن تاسالاۋ جەرگە بارىپ جۇگىرەدى، سەكىرەدى، كوبەلەك قۋادى. راحات! ەشكىم بۇعان كوز سالمايدى. بۇل ەشكىمنىڭ قاس-قاباعىن اڭدىپ، جاۋتەڭدەمەيدى.
اۋىلدان شىعا بەرە يىعىنا تۇسەتىن قولاڭ شاشىن جايىپ جىبەرەدى. جۇگىرگەن كەزدە قارسى سوققان جەل جەلكىلدەتىپ كوتەرىپ اكەتەدى. توقتاي قالسا، ەكى يىعىن جاۋىپ قالادى. تاماشا!
بۇگىن دە كۇندەلىكتى داعدىسىمەن «شەڭگەلدى» سايدى بەتكە العان. اۋدەم جەر ۇزاعان سوڭ كوتەرەم جىلقىنىڭ قوتىرلانعان جاۋىرىنداي قىراتتان ەڭىسكە ءتۇستى. ارتىنا قاراپ ەدى، اۋىل الدەقايدا كوشىپ كەتكەندەي كوزدەن عايىپ بولىپتى. قىز شاشىن جايىپ جىبەردى دە جۇگىرە جونەلدى. ءاپپاق كويلەگىنىڭ ەتەگى شىر اينالىپ بارادى... وسىلاي توقتاماي اسپان مەن جەردىڭ استاسىپ جاتقان تۇسىنان ارى اسىپ كەتكىسى كەلەدى. كىشكەنە كەۋدەسى شۇپىلدەپ كوپ-كوپ ويعا تولادى. جۇرەگى لۇپىلدەيدى، ءىشى قۋانادى، قانى اتقاقتاپ، جانى دەگبىرسىزدەنەدى. الدىنان شەگىرتكە سەكەكتەپ ءوتتى. شىرىلداعانىن ەستىمەيدى، دىبىسى بار دەپ ويلامايدى دا. ايىمعا ونىڭ سەكىرگەنى قىزىق. ىشىندە ءبىر نارسە جانىپ كەتەتىندەي بولىپ، قولدى-اياققا تۇرماي دەگبىرسىزدەنەدى. سول تولقىن كوتەرىلىپ كەلىپ تاماعىنا كەپتەلدى دە، ارى دا كەتپەي، بەرى دە وتپەي تۇرىپ قالدى. جاڭا عانا جايراڭداپ تۇرعان قىزدىڭ كوزى بوتالاپ، يىعى دىرىلدەپ دۇلەي جىن جانىن ىشقىندىرعانداي قولىنا تۇسكەننىڭ كۇل-پارشاسىن شىعارعىسى كەلدى. بۇعان ەركەلەي ىرعالعان بيدايىقتىڭ باسىن جۇلىپ، شەگىرتكەنى تابانىنا سالىپ مىجعىلاپ، ەزىپ، ۇستىنە توپىراق ۇيە سالدى. قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن قولىمەن كوسىپ الىپ توپىراعىن جەلدىڭ ىعىنا قاراي ۇشىرىپ جىبەردى. سوندا عانا جانى جاي تاپقانداي بولدى. اۋىل جاققا قارادى. بەسىن اۋىپ قالعان كەز. يىعىنداعى شاشىن جيناپ، بۇرىم ەتىپ ءوردى. باقباقتىڭ سارى گۇلدەرىنەن ءتاج جاساپ، باسىنا كيدى. وسى ءتۇرىن كورگەندە اپاسى ءسوزسىز قۋانادى. باۋىرىنا تارتىپ، قۇشاقتاپ ۇزاق تۇرادى. كوزىنەن جاسى پارلاپ اعادى. سودان كەيىن جۋىنىپ شايعا وتىرادى. كۇندەگىسى وسى.
بۇگىن قايتىپ كەلە جاتىپ ۇل-ك-ە-ە-ن ءۇيدىڭ مۇرجاسىنىڭ شەتىندە وتىرعان ادامدى بايقاعان. تاياۋ كەلىپ قونعان كوگەرشىندەردى قولىن سەرمەي ۇركىتىپ، جايباراقات وتىردى دا، ىلە تۇرەگەلىپ، تالتايا تۇرىپ، قولىنداعى باسىنا دوڭگەلەك شار بايلانعان ءجىبىن تومەنگە جىبەردى. ۇزاق ءۇڭىلىپ قارادى. ءجىپتى قايتىپ تارتىپ الدى دا، ەندى ونىڭ باسىنا ولگەن بالىق شانشىدى. قايتادان تومەنگە تاستادى.
ايىم اۋزى اشىلا قاراپ تۇر. ءجىپتى تارتىپ الىپ جاتىر. بۇل جولعى سالماق اۋىرلاۋ سەكىلدى. الىستا تۇرسا دا سەزىپ، ۇعىپ، قادالا قارادى. جىپكە مىسىق جابىسىپ شىقتى. اقشام كەزىنىڭ جارىق پەن قاراڭعى تايتالاسقان تۇسىندا ساۋلە باسىم ءتۇسىپ، مىسىقتىڭ كۇلدى-كومەش بەيشارا بولعان ءتۇرى مەن جىگىتتىڭ جىلىشىرايلى ءجۇزى انىق بايقالدى. ۇشقىن شاشقان جانارى بىردەن كوزگە تۇسەدى ەكەن. مۇرجادان مىسىق شىعارعان جىگىت، باسىنا باقباق گۇلىن ءورىپ كيگەن قىزدى بايقامادى. ءجىبىن جيناپ، قوناقتاي قالعان كوگەرشىندەردى ۇركىتىپ، شاتىردان جەرگە تۇسۋگە بەت الىپ كەلە جاتتى. مۇرجادان شىققان مىسىق ءبىراز ەسەڭگىرەپ تۇرىپ-تۇرىپ، مۇنىڭ اياعىنا ورالعان. قىز سەلك ەتە ءتۇسىپ، ۇيىنە قاراي جۇگىرگەن.
***
قىز ەكى-ۇش كۇن بويى ۇيدەن ۇزاپ شىقپادى. الدەنەگە الاڭداپ، جۇرەگى تۋلاپ تۇرعانىن اپاسى سەزە قويعان. كوڭىلى الابۇرتىپ جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراعان ساتتەرىندە جانىنا كەلىپ:
— نە بولدى، شىراعىم-اۋ؟ بىردەڭەدەن قورىقتىڭ با، ايتسايشى، — دەپ بايەك بولادى دا، سۇراۋلى ءجۇزىن كىلت وزگەرتىپ، — ە-ەي، قاراعىم-اي، ءتىل-اۋزى جوق سەنەن سۇراعان مەندە دە قاي ءبىر ەس بار دەيسىڭ، — دەپ وتىرا كەتەدى.
— انا جاققا بارىپ قىدىرىپ قايتساڭشى، — دەپ كەمپىر ءۇشىنشى كۇنى «شەڭگەلدى» جاقتى نۇسقادى. قىز بارمايمىن دەگەندەي باسىن شايقادى. ءبىراق سول جاققا اڭسارى اۋىپ تۇرعانىن جاۋدىرەگەن كوزدەرى جەتكىزىپ تۇر.
— بار، بار، — دەپ كەمپىر قولىن سەرمەپ، — بارا عوي، شىراعىم.
قىز ءسال جىميدى. اپاسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەدى مە، شارباقتان ءوتىپ داليعان دالاعا بەت الدى. سول-اق ەكەن ءوزىن تۇس-تۇستان سىعىمداپ، قاۋمالاعان قالىڭ قابىرعالى قاماۋدان سىتىلىپ شىققانداي سەزىندى.
قىز اينالاداعىنىڭ بارىنە قىزىعا قارايدى. قۇس ۇشادى، قۇرت يرەتىلە جورعالايدى. نەگە ولاي؟ يت، سيىر، قوي ءتورت اياقتاپ، ادام ەكى اياقپەن جۇرەدى. نەگە ولاي؟ وسىنىڭ ءبارىن بىلگىسى كەلەتىن. ءبىراق سيىر اۋزىن اشقاندا موڭىرەيتىنىن، يت ىرىلدايتىنىن ەستىمەيدى. الايدا، ءيتتىڭ ءوزىن قاباتىن-قاپپايتىنىن، سيىردىڭ سۇزەتىن-سۇزبەيتىنىن اجىراتا الادى.
ول ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيدى. وتكەندەگى جۇمباق جان قايدان شىعا كەلدى. اسپاننان ءتۇستى مە، جەردەن شىقتى ما؟ بۇرىن اۋىلدان كورمەگەن ادامى عوي. ىلكى ساتتە قاتتى قورىققانىمەن ونىڭ بەينەسى كوز قاراشىعىندا قالىپ قويىپتى. ءجۇزى مەيىرلى. ۇلكەن كوزدى، بۇيرا شاشتى، تۇلعالى...
ءبىر ءسات سول جاققا بارعىسى كەلىپ وقتالدى. الايدا اسپاننان دىك ەتىپ تۇسە قالسا قايتەمىن دەگەن وي كىلت توقتاتتى. بەي-جاي كۇيدە ءبىراز تۇردى. ءبىرىن-بىرى قۋالاي ۇشقان قوس كوبەلەككە كوزى ءتۇستى. جايشىلىقتا بولسا سولارعا ىلەسىپ جۇگىرە جونەلەر ەدى. بۇل جولى ويتپەدى. سوسىن تىزەسىنە دەيىن ورمەلەپ كەلگەن قۇمىرسقانى جايلاپ ۇستادى دا جەرگە ءتۇسىرىپ جىبەردى. باعىت-باعدارىنان اداسىپ قالعاندىقتان با، قۇمىرسقا ءبىر ورىندا شىر اينالىپ ءجۇردى دە، «شەڭگەلدى» جاققا تىكە تارتتى. قىز دا اياعىن ساناپ باسىپ سونىڭ سوڭىنان جۇرە بەردى.
وتكەندەگى بەيتانىستىڭ بەينەسى كوز الدىنا كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى. بۇل نە سۇمدىق؟ سول بەينەنى ەلەستەتسە-اق بولدى جۇرەگى تۋلاپ قويا بەرەدى. بۇرىن جابىرقاعان ساتتە اپاسىن عانا ەسىنە الۋشى ەدى. ەندى مىنە... تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
الدە بۇقپانتايلاپ بارىپ جاسىرىن جەردەن بارلاۋ جاساسا ما؟ سول دۇرىس بولار. ءيا، سويتكەن ءجون. قىز كەنەت سەرپىلىپ كەتتى دە، شاشىن جايىپ جىبەرىپ جۇگىرە جونەلدى.
ايىم تۇيە وركەشتەنگەن قىرقالارعا بارىپ، ودان بايىز تاپپاي قايتادان اۋىلعا بەت العان. ۇلك-ە-ە-ن ءۇيدىڭ جانىنا كەلگەن. ەشكىم كورىنبەيدى. قايتادان قىراتتارعا قاراي ءجۇردى. بۇل جولى جۇگىرمەدى. بۋلىعىپ جىلاعىسى كەلگەن. بيىكتەۋ توبەگە شىعىپ، اۋىلدى قايتادان شولعان. تۋ-ۋ-ۋ شەتكى ءۇيدىڭ توبەسىندە بىرەۋ قاراۋىتادى. ايىم جۇگىرگەن قالپىمەن اۋىل ىشىنە كىرگەن. كوشە-كوشەدەن الاقتاي جۇگىرىپ وسى تۇس-اۋ دەگەن جەرگە جەتكەن. شاتىر ۇستىندەگى وتكەن جولعى بەينە كوزىنە جىلى ۇشىرادى. جۇرەگى مەيىرلەنىپ، الدەبىر جاقتان اپپاق نۇر سەبەزگىلەدى. قاراي بەرگىسى كەلەدى. جانىنا جاقىنىراق بارىپ، اناۋ ۇڭىلگەن مۇرجاعا بۇل دا ۇڭىلسە عوي. بار عاجايىپ سونىڭ ىشىندە سەكىلدى. كۇندىزگى اپتاپ ىستىقتان قاتالاعانى ەسىنەن شىقتى. جىگىت ۇشىنا تەمىر شار بايلانعان ۇزىن ءجىپتى مۇرجانىڭ ىشىنە تاستاپ، ۇزاق ءۇڭىلدى. تاعى تارتىپ، تاعى جىبەردى. ۇشى ءبىر نارسەگە تىرەلگەن بولۋ كەرەك، ابدىرىپ مۇرجا شەتىنە وتىرا كەتتى. بەتىن ايعىزداعان قارا كۇيەنىڭ ءوزى جاراسىپ تۇر. كوزىنەن وت ۇشقىندايدى. «بيىكتە وتىرعاندار اسپانعا جاقىنداۋ بولعان سوڭ ادەمى كورىنەتىن شىعار» دەپ ويلادى ايىم. شىركىن، بۇل دا اناۋ مۇرجانىڭ ەرنەۋىنە شىعىپ وتىرسا عوي. پەش كومەيىنە نىقتالعان كۇلدى تازالاپ، سودان كەيىن لاۋلاتىپ وت جاققان قانداي عاجاپ. مۇرجادان ۇشقان ءتۇتىن شە؟ كەيدە ءتۇزۋ، كەيدە ويناقتاپ اناۋ كوكتەگى بۇلتتاردىڭ باۋىرىنا تىعىلادى. سەن ولارعا ارمانىڭدى ايتىپ، سالەم جولداۋىڭا بولادى.
— ەي، جۇمباق قىز، نەعىپ تۇرسىڭ؟ — وزىنەن كوز الماي قاراعان ادەمى قىزدان ۇيالىپ، باتىلسىزداۋ ءتىل قاتتى.
قىز سەلت ەتپەدى. تۇرعان ورنىنان تاپجىلمادى دا. ەكى يىعىن جاپقان شاشى بەتىن كولەگەيلەپ ءجۇزىن انىق كورسەتپەيدى. ۇستىندە اق كويلەك. «شايتان كويلەك كيمەيدى، قايدان ساپ ەتە قالدى ءوزى» دەگەن ويدان ابدىرىپ قالدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى.
— ەي، كەت ءارى، مىنا مۇرجانى بىتەپ تۇرعان ءبىر بۋما قارا قاعازدى ۇستىڭە لاقتىرام، — دەدى بەكقونىس داۋسىن باستاپقىسىنان قاتتىراق شىعارىپ.
قىز سەلت ەتپەدى. بەكقونىستىڭ بويىن ءدىرىل بيلەدى.
«بەيۋاقىتتا، باتار كۇنمەن تالاسىپ كۇل شىعارما، بالەگە ۇرىناسىڭ» دەگەن ۇيرەتۋشى جىگىتتى كەزىندە كۇلكىگە اينالدىرىپ ەدى. ءاي، سونىڭ ايتقانىنىڭ جانى بار. مىناۋ قىز بولىپ كورىنىپ تۇرعان پەرى شىعار»
ۇيدەن ۇلكەن كىسى شىقتى. سەلتيىپ تۇرعان قىزدىڭ شاشىنان سيپاپ، بەتىنەن ءسۇيدى. قىز قاراپ تۇرعان جاققا ول دا قارادى. مۇرجا تازالاپ جاتقان بۇعان:
— اۋىلداعى ايكەن دەگەن كەمپىردىڭ قىزى عوي. بەيشارا ءمىنادايىنان (سۇق ساۋساعىنىڭ تىرناق ۇشىن كورسەتىپ) باۋىرىنا سالىپ باعىپ ەدى، ءتىل-اۋزى جوق مىلقاۋ بولىپ وسكەنىن كورمەيسىڭ بە؟ ءوزى اقىلدى، سەزىمتال، — دەپ بۇعان ايعايلاپ، جاعدايدى ءتۇسىندىردى. ءۇي يەسىنىڭ سامبىرلاپ ايتقان سوزىنەن بەكقونىس قاراپتان قاراپ قىسىلدى. ءۇن-تۇنسىز مۇرجا ىشىنە ءۇڭىلدى. باتتاسقان كۇلدىڭ دىمىن قويماي تازالادى.
***
نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، قىز سوڭعى كەزدەرى ۇيگە سىيمايتىن بولدى. كوڭىلى الابۇرتىپ، دەنەسى كۇيىپ-جانىپ، دالاعا اڭسارى اۋادى دا تۇرادى. وندا دا وسى مۇرجاسى بيىك ۇيلەردى جاعالاپ جۇرگەندى قالايدى. ومىرىنە الدەبىر وزگەرىس ەنگەنىن جۇرەگى سەزەدى. الايدا ونىڭ نە ەكەنىن بىلە الار ەمەس.
بۇيرا شاشتى جىگىت جاتسا-تۇرسا كوز الدىنا ەلەستەپ تۇرىپ الاتىن بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەڭ جاقىنى، ەت-جۇرەگى جالعىز اپاسى سەكىلدى ەدى. ەندى مىنا بەينە ونى دا ىعىستىرىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ىنتا-شىنتاسىمەن ۇمىتقىسى كەلسە دە الدەقايدان جىگىت كەسكىنى كەۋدەلەپ اپاسىمەن قاتار تۇرىپ الادى.
بۇرىن تۇسىندە تەك اپاسىنىڭ بۇرىمىن ءورىپ، باسىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەپ، بايەك بولاتىنىنا ءماز بولاتىن. ەندى سول بۇرىمى باسقا قولداردى اڭسايتىنداي، جۇرەگى وزگە بىرەۋدىڭ مەيىرىن كۇتەتىندەي. كوزى ىلىنسە مۇرجا ۇستىندە وتىرعان جىگىت تۇسىنە ەنەدى. بۇل ودان قورىقپايدى. ول دا بۇعان جاقىنداي تۇسەدى. بۇل كەنەت بۇرىلا سالىپ قاشا جونەلەدى. ساقىلداپ كۇلەدى. جىگىت تە جەرگە قارعىپ ءتۇسىپ، مۇنىڭ سوڭىنان قۋاتىن سەكىلدى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراعاندا جىگىتتىڭ جىلى ءجۇزىن كورەدى. كۇلگەنى قانداي ادەمى. كوزدەرى... ءيا، كوزدەرى بۇعان بۇل فانيدەگى ەڭ ءبىر ءتاتتى ءساتتى سىيلايتىنداي. بۇل اق كويلەگىنىڭ ەتەگى جەلبىرەپ قاشا بەرەدى. جىگىت سوڭىنان قالمايدى. ەندى-ەندى جەتە بەرگەندە... ويانىپ كەتەدى.
كوزىن اشىپ السا جانىندا اپاسى وتىرادى. شاماسى، ۇيىقتاپ جاتىپ ءدال تۇسىندەگىدەي كۇلەتىن بولۋى كەرەك. كەيۋانا سودان كوڭىلىنە كۇدىك الىپ، تاڭدايىن باسىپ، ۇشىقتاپ وتىرعانى.
قىز ءتاتتى تۇسىنەن ايىرىلىپ قالعانىنا كادىمگىدەي جابىرقاپ، جانارى سۋلانىپ، تەرىس اينالىپ كەتەدى. ەڭ بولماسا قىزىق ءومىردى تۇسىندە تولىق كورە الماعانىنا نالىپ، سولقىلداپ كەپ جىلايدى. وندايدا كەمپىر بايعۇس ودان سايىن ەمىرەنىپ:
— اينالايىن-اي، «شەڭگەلدىگە» بارعىشتاي بەرىپ ەڭ. دالانىڭ يەسى شالدى ما، نە بولدى قاراعىم؟ — دەپ قوسا ەڭىرەيدى...
***
بەكقونىس قاي ءۇيدىڭ پەشىن تازالاسا، ايىم سول ءۇيدىڭ جانىنا كەلىپ قالشيىپ تۇراتىندى شىعاردى. پەششى جىگىت وعان ادەتتەگىدەن دە سۇيكىمدى، ادەتتەگىدەن دە ادەمى كورىنەتىن بولدى. بەلگىسىز سەزىم يىرىمىنە سۇڭگىپ بارا جاتتى. جۇرەگى لۇپىلدەپ، جانىن جايلى ءبىر سەزىم تەربەيدى.
— نەگە كەلەسىڭ سەن قىز، نەگە كەلەسىڭ! مىنا ومىردەن بەيحابار بولعان سوڭ پەششىنىڭ جۇمىسى ساعان قىزىق بولىپ كورىنەر. بۇل ماماندىقتىڭ، كاسىپتىڭ قاتارىندا جوق ءبىر ەرمەك قوي. مىنانداي زاماندا كورىنگەننىڭ كۇلىن شىعارىپ، قولقاڭدى ءتۇتىن قاۋىپ، ىستالىپ جۇرگەننىڭ نەسى جاقسى؟ مۇمكىن ساعان مەنىڭ شاتىر ۇستىندە كوگەرشىن قۋىپ جۇرگەنىم ۇنايتىن شىعار؟ ول ءبىر بالالاعىم ۇستاپ كەتكەندەگى قىلىق قوي.
ءاي، ۇندەمەس قىز-اۋ، مەندە قاي ءبىر بالالىق بار دەيسىڭ. تاعدىر ماعان دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەندە ۇسىنعان «سىيلىعىنان» ءالى تانباي كەلەدى. مەنى مەيىرىمسىز جاننىڭ تابالدىرىعىنا تاستاپ كەتكەندىگىنە شەشەمنىڭ جۇرەگى اۋىرا ما، جوق پا، بىلمەيمىن. اكەم نە ويلايتىن بولدى ەكەن؟ مىنا ومىردەن وپىق جەگەن سايىن ولاردىڭ جۇرەكتەرى دىرىلدەر مە ەكەن؟ مەن وياۋ جاتقاندا ولار قالاي ۇيىقتايدى؟ وسىنى ويلايمىن. بالاسىز ادامنىڭ ەسىگىنە تاستاپ كەتىپتى. وسى اۋىلدى بىلەتىن بولعانى عوي. شەشەم دە، اكەم دە جانىمدا جۇرگەن شىعار. بىرەۋ مەيىرلەنە قاراسا، «وسى شىعار اكەم، مىناۋ شەشەم ەمەس پە ەكەن» دەپ ويلايمىن. وگەي شەشەم مەنى جاقسى كورە المادى. ۇيدەگى ازىناعان جان سۋىقتىعى بەتىمدى قارىپ، كەۋدەمنەن يتەرەتىن. سول ءبىر شاقالاق كەزىمدە نەگە سۋىقتا قاتىپ قالماي امان قالعانىما وكىنەمىن كەيدە.
مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە ءوز سىنىپتاستارىم سەكىلدى ساباققا دايىندالۋعا دا مۇمكىندىگىم بولمادى. «ىشەتىن تاماعىڭدى اقتاپ كەل» دەگەن سوڭ تاۋعا قاراعاي اكەلۋگە كەتەمىن. «مەنى سۇيرەتىپ اكەت» دەپ قۇلاپ جاتپايدى عوي. جالعىز، ءالسىز ادامنىڭ ءدۇمدى اعاشقا شاماسى كەلەر مە، ىلعي بۇتاق جيناپ كەلەتىنمىن. وندايدا اپام «وي، مىناۋىڭ تىشقاننىڭ ارتىن جىلىتۋعا دا جارامايدى عوي» دەپ كەييتىن، — بەكقونىس قىزعا سىرىن ايتىپ وتىرعانىن اڭعارماي قالدى. بەتىنە قاراپ، ءتىلىن تىستەي قويدى. ايىم بىرەسە بۇعان، بىرەسە تازالاپ العان الاقانداي جەرىنە ءۇڭىلىپ، مۇرجا ۇستىندە وتىرعان جىگىتتىڭ سۋرەتىن قۋراي ۇشىمەن ىنتا-شىنتاسىمەن سالۋعا كىرىسكەن. تاقىر جەرگە جىگىت كەلبەتى ونشا كورنەكتى بولىپ تۇسە قويماعان سوڭ، ۇيىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. پەششى جىگىتتىڭ بەينەسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن قاعاز-قالامعا جەتكەنشە اسىقتى. جازۋ بىلمەسە دە سۋرەت سالۋعا اجەپتاۋىر بەيىمى بار. وتىرا قالىپ اپاسىنىڭ، الا توبەتتىڭ كەسكىندەرىن كەلتىرگەندە اجەسى بايعۇستا ەس قالمايتىن.
— قولىڭنان اينالايىن، مىناۋىڭ اۋماي قالىپتى عوي، — دەپ وندايدا ەرەكشە ريزا بوپ قالاتىن.
***
— جەڭەشە-اۋ، نە بىلگەنىڭ بار؟ الگى كىرمە بالا ۇرى بوپ شىعىپتى عوي، — دەپ شاشا شارباقتان سارناپ ەندى.
ايكەن كورپە كوكتەپ وتىرعان. شاشانىڭ مىنا سوزىنە ەلەڭدەي قالدى.
— اپىر-اي، ونى كىمنەن ەستىدىڭ؟ عايبات ايتىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
— و-وي، و-شى جەڭەشەمدى-اي، تۇگە! شوجگە شەنبەيتىن جىنىڭىج بار ەكەن. ەلدىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر.
— و، سورلى-اي، قارا باسىن قارالايتىنداي نە كۇن تۋدى ەكەن؟ سونى كىرمە بالا دەگەنىمىزبەن، باياعىدا اتالارى كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن جاسايتىن كورشى اۋىلداعى نۇرالىنىڭ تۇقىمى دەيدى عوي بىلەتىندەر. ارام تۋماسا كەرەك ەدى.
— ءشىج دە ەندى... ماعان شەنبەشەڭىج، كوشەگە شىعىڭىجشى. جۇرتتىڭ ءبارى شۋلاپ ءجۇر. اتالارىمىز «ادام الاشى ىشىندە» دەپ ايتپاپ پا ەدى، شونىڭ كەرى دە...
— شىنىمەن نۇرالىنىڭ تۇقىمى بولسا، قانداي ەدى! ولار جاساعان كيىز ءۇيدى كورمەگە جىبەرەردە بارىپ كورىپ ەدىك. ءار زاتى ۇلكەن ونەر تۋىندىسى ەدى عوي. اق شاعالاداي اپپاق ۇيگە كىرگەندە وڭ جاقتان توگىلە تۇسىرىلگەن جىبەك شىمىلدىق، سۇيەكتى جۇكاياق، ساندىق، ابدىرەنىڭ سىنى قانداي ەدى. ەسىكتەن تورگە دەيىنگى سارىالا سىرماق شە... نۇرالى كيىز ءۇي تىككەندە ونىڭ شاڭىراعىن نەبىر مىقتى جىگىتتەر ات ۇستىندە تۇرىپ كوتەرۋشى ەدى-اۋ. ءقازىر سودان جۇرناق قالماعانداي.
— ەندى بۇل شويقان بولىپ تۇر عوي. ولاردىڭ تۇقىمى بولشا كورىنگەننىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرەر مە ەدى؟! جاتى جامان بىرەۋ دە...
— شاشا تۇكىرىگىنە شاشالدى.
— سوندا نە ۇرلاپتى؟
— اعاشتان شالىنعان بۇرىنعى كولحوز كەڭشەشى بار ەدى عوي. شونىڭ مۇرجاشىن تاجالاپ ءجۇرىپ ءبىر تۇلىپ التىن تاۋىپ الىپتى دا، قاشىپ كەتىپتى.
— باياعى بايلاردان قالماسا، ول قايدان كەلگەن بايلىق؟
وسى كەزدە ۇيدەن جۇگىرىپ قىزى شىقتى. قولىندا — قاعاز، اپاسىنا ەركەلەي كەلدى دە الگى پاراقتارىن كورسەتسەم بە، كورسەتپەسەم بە دەپ ءبىراز تۇردى. ءوزى تىم كوڭىلدى. جىميىپ كۇلىپ قويادى.
— كۇنىم سول، قانە اكەلشى، سالعان سۋرەتىڭدى كورەيىن، — قولىنداعى كورپە قابىپ وتىرعان ينەسىن شانشي سالىپ، — شاشا-اۋ، مەنىڭ قىزىم سۋرەت سالىپ ءجۇر عوي. اينىتپاي سالادى، جارىعىم. قولىڭا قۇت بەرسىن.
قىز اپاسىنا پاراقتاردى ۇستاتتى. بۇيرا شاشتى، جانارى وتتاي جانعان جىگىتتىڭ بەينەسىنە تەسىلە قاراعان ايكەن ەلجىرەپ وتىر. ءبىر قاعازدا ونىڭ كوگەرشىندەر اراسىندا جۇرگەنى، بىرىندە مۇرجا شەتىندە كەڭ دۇنيەگە ەركىن كوز سالىپ وتىرعانى بەينەلەنىپتى. ءتىرى تىرشىلىك سەكىلدى. ءانى-مىنى ءبارى قوزعالىسقا كەلەتىندەي.
— شاشا-اۋ، قاراشى مىنانى، جانى بار سۋرەتتەر سەكىلدى.
جىگىت بەينەسىن قولىنا العان شاشا شورشىپ ءتۇستى.
— اشتاپىراللا! مۇنىشى نەشى تاعى دا؟
— نە بولدى اينالايىن-اۋ؟
— مىناۋ، شول ۇرى عوي!
— ءتايت، قايداعىنى ايتپاي...
— ويباي-اۋ، شول! شونىڭ ءوجى. مەن ونى جۇجبە-جۇج كوردىم عوي. مىناۋ — شول!
كەمپىر قىزىنا قارادى. الگىندە عانا ەكى بەتى بال-بۇل جانىپ، جايناپ تۇرعان قىزىنىڭ ءوڭى سولعىن تارتىپ قالدى. اپاسىنا ءبىر، شاشاعا ءبىر، سۋرەتكە ءبىر قاراپ ابدىرادى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن ۇققانداي، كوزىنەن جاسى مولتىلدەپ ۇيگە تۇرا جۇگىردى.
انا جۇرەگى شوشىندى. قىزىنىڭ دالاعا نەگە قۇمارلىعىن، قاس قارايعانشا نەگە ءجۇرىپ الاتىندىعىن ەندى ۇقتى. ۇيىقتاپ جاتىپ ساقىلداي كۇلەتىنىنىڭ سىرىنا ەندى قانىققانداي. جالعان-اي، دەسەڭشى! كەيۋانا كيمەشەگىنىڭ ۇشىن ۋماجداپ كوزىنە اپارا بەردى.
— باشە-ە، — دەدى شاشا قاراپ وتىرماي، — قىجىڭىج كەش باتقانشا قايدا بولادى دەشەم... انا شۇرى جامان كاپىر مۇنىڭ دا وبالىنا قالىپ ءجۇر ەكەن عوي. وبال — شاۋاپتى بىلمەيتىن، قۇداي اتقىر. شوتتاۋ كەرەك ونى!
— ءوشىرشى ءۇنىڭدى، — دەدى ايكەن. داۋسى قاتتى شىقتى، — قۇداي جارىلقاعىر، جاپشى اۋزىڭدى...
— ە، نەمەنە، — دەپ شاشا ورنىنان جۇلقىنا تۇرەگەلدى، مەنىڭ ءشوجىم-اق شىجگە قيشىق كورىنەدى ەكەن. مەنى تىيعانشا اناۋ قىجىڭا يە بولمايشىج با؟ و نەشى-ەي...
ايكەن كوكتەپ وتىرعان كورپەسىنىڭ ءجىبىن سۋىرتپاقتاپ، باسىن جەردەن كوتەرمەدى.
***
بەكقونىسقا بالا كەزىندە بىرەۋ مۇرجا تازالاۋشى، پەششى بولاسىڭ دەسە جىلار ما ەدى، بالكىم، ول نە دەپ سۇرار-اۋ ەدى. ءقازىر دە وسى ءجۇرىسىم قاي ءجۇرىس دەپ كەييتىنى بار. تورىعادى. ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبارى ءوز باسىندا تۇرعانداي تۇنجىرايدى دا... ىشتەگى ريزا بولماۋشىلىق، باقاستىق كەيدە ۋشىعىپ كەتەدى. ونى اينالاسىنداعىلاردىڭ، ءوز قاتارلاستارىنىڭ ارەكەتتەرى ۇدەتەتىنى دە راس. وتكەن جولى سىنىپتاسى گىدرە ىزدەپ كەلگەن. الدىمەن: «مىنە سەن ادام بولىپ ءوز نانىڭدى ءوزىڭ تاۋىپ جەپ ءجۇرسىڭ، ءبىز بولساق مۇعالىمدەردىڭ «وقى، وقى، وقى» دەگەن اقىلىن شايناڭداپ جەپ، ءالى جۇتا الماي ءجۇرمىز، ەڭ دۇرىسى سەنىكى، كەرەك بولسا ارى قاراي جالعاپ وقيسىڭ، وقىماعاندار دالادا قالىپ جاتقان جوق قوي»، - دەپ ءبىر قويدى. ءوزىنىڭ ساباققا قىرى جوق. بەققونىستىڭ جاندى جەرى، جۇرەگىن تىرمالايتىن دەرتى — وسى. قۇدايدىڭ مەيىرىمى ءتۇسىپ، ءبىلىم الۋدى جالعاستىرسام عوي دەگەن تىلەك ىشكى دۇنيەسىندە باسىن قىلتيتىپ، بۇعان مازا بەرمەيتىنى راس. «جوقشىلىق ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان جوق پا، كۇندەردىڭ كۇنىندە وسىدان ارتىق نارسە جوق ەكەن دەپ جۇرمەيىن، وشاق توڭىرەگىنەن الىستاي الماي قالمايىن» دەپ ءوزىن قامشىلايتىن. گىدرە سول جاندى جاراسىنا تۇز سەۋىپ تۇرعانداي. مەكتەپتى، مۇعالىمدەردى جامانداعانىمەن، ارعى دۇنيەسىندە ءوزىن بۇدان ارتىق سەزىنۋى اڭعارىلادى.
— نە جۇمىسپەن كەلدىڭ؟ — دەدى بەققونىس ونىڭ كولگىرلىگىن تىڭداي بەرۋگە شىدامى جەتپەي.
— ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ پەشىن قاراپ بەرسەڭ قايتەدى، قىستاي تۇتىندەپ مازامىز كەتەدى. ءبىر كۇنى ءيىس ءتيىپ ءولىپ قالامىز با دەپ شەشەم مازاسىزدانىپ ءجۇر.
بەققونىس گىدرەنىڭ ۇنەمى بىرەۋدى قىجىرتىپ جۇرەتىن مىنەزىنە قاراي «ءوزىڭ ىستەپ ال» دەگىسى كەلدى دا، اناسىنىڭ جاعدايىن العا تارتقان سوڭ كەلىسكەن. قىتايلار شىعارعان جاڭا قۇرالمەن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ تازالاپ بەردى. ءۇي-ىشى ريزا. گىدرەنىڭ جالپاق بەتىندەگى جايىن اۋزى، ەكى شىقشىتىنا قاراي يكەمسىز جايىلىپ:
— ولەر الدىندا اتاقتى بىرەۋدەن «سوڭعى اماناتىڭىز نە دەپ سۇراعاندا، ول ءتىس تازالاعىشتى كورسەتىپ، ىمداپتى. اكەلىپ بەرگەن سوڭ ءتىس تازالاعىشتى اۋزىنا سالعان كۇيى دۇنيەگە رازى كەيىپپەن ومىردەن ءوتىپتى. سەن سونداي ءسات تۋا قالسا: «كۇل تازالاعىش كيتايسكيي اپپاراتىمدى اكەلىڭدەر»، دەپ ءوتىنىش ايتار ما ەكەنسىڭ، - دەپ ەلدەن بۇرىن ءوزى كۇلدى. ازىلدەگەندەگى ءتۇرى.
— ەڭبەكتى باعالاي بىلمەگەن ادامنان ارتىق اقىماق جوق. — بەققونىس الاي-دۇلەي بولىپ، اۋىلىنا كەلگەن. بىرەۋلەرگە ب ا ق بولعان، ەكىنشىلەرگە سور بولعان عۇمىر تۋرالى ويلاپ، تۇڭعيىققا باتقان.
كوڭىل تۇكپىرىندەگى تاك-تاك دەگەن داۋىستان باسىن قايتا كوتەردى. ءحالىم مۇشكىل دەگەن سەزىمدى سانادان مۇلدەم ءوشىرىپ، كىلتتەپ تاستاۋ كەرەك دەپ ءوزىن قايرادى. نە جاماندىق كوردىڭ، جەتىم بولساڭ-تاعدىرىڭ. جەتىلىپ جۇرگەندەردەن ۇلگى ال. جۇمىستىڭ اۋىرىنان قاشپا. جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەر. مىنەزىڭدى تۇزە. ەلمەن ارالاس. دوستاس... دەپ ءوزىن جىگەرلەندىردى.
«سەنەن كەرەمەت ازامات شىعادى» — دەگەن جوق پا وتكەن جولى اۋدان ورتالىعىنداعى ۇيىنە اق ءمارماردان كامين سالدىرعان كاسىپكەر اعاي. شىعۋعا ءتيىس...
تەڭىزشىلەر تەڭىزگە، ۇشقىشتار اسپانعا قۇمار. بۇل مۇرجانىڭ شەتىنە شىعىپ وتىرعاندى ۇناتادى. مىنە، سول كەزدە جۇرەكتى ەلجىرەتەر جاقسى ويلار كەلەدى باسىنا. اق كويلەكتى ۇندەمەس قىز بۇعان نەگە سونشا قارايتىن بولدى ەكەن؟ ونى كورگەندە مۇنىڭ دا جۇرەگى دۇرسىلدەپ قۋانادى. قاسىنا شاقىرىپ اڭگىمەلەسكىسى كەلەدى. ءبىراق ول ەستىمەيدى دە، سويلەمەيدى دە. دارىگەرلەردىڭ قولىنان ونى جازۋ نەگە كەلمەيدى؟ مۇمكىن الىس ءبىر جاقتان ونىڭ ەمى تابىلىپ قالار. قاسيەتتى سۋ، قاسيەتتى شوپتەن شيپا قونار. شىركىن، ءوزىنىڭ ءۇيى بولسا. ەشكىمدە جوق پەش سالار ەدى، مۇرجاسىن بيىك ەتىپ... سونان سوڭ...
وسى ساتتە اق كويلەكتى قىزدىڭ جانىنان اتىن تەكىرەكتەتە ءبىر بوزبالا ويقاستاپ ءوتتى. شاماسى قىر كورسەتكەنى. ەسەيگەنىن، ەرگە مىعىم وتىرا الاتىنىن اڭعارتپاقشى بولعانى جيناقى كورىنۋگە تىرىسقانى، بەت الپەتىنەن اڭعارىلادى. قىزدىڭ سەلت ەتپەگەنى جىنىنا ءتيىپ، جانىنان شاۋىپ ءوتىپ ءتىلىن كورسەتىپ، مازاقتاپ كەتپەكشى بولىپ، قايتا قايىرىلدى. اتىن قامشىلاپ، تەبىنىپ قالدى. شاپقان ات ايىمنىڭ تۇسىنا كەلگەندە وقىستان كىلت توقتادى. بەيقام وتىرعان جىگىت ەردىڭ باسىنان اسا اتتىڭ جالىن قۇشا توپىراقتى بۇرق ەتكىزە جەرگە دومالاپ ءتۇستى. ءبىر جەرىن مەرتىكتىرىپ المادى ما دەپ جاندارىنا بەكقونىس تا جەتكەن. بەتىن توپىراق ايعىزداعان جىگىت ايىم جاققا قاراپ، ۇيالا ورنىنان تۇردى. ات ۇستىندەگى كىسىمسىنگەنى، جيناقىلىعى جوق. كۇلە بەرەدى. بەكقونىس قىزعا قارادى. قارا كوزى مولدىرەپ، اق ءجۇزى تومپيا بۇرتيىپ تۇر. يىعىن كوتەرىپ، كويلەگىنىڭ العا ءتۇسىپ كەتكەن ءيىنىن سول قيمىلىمەن ورنىنا اپارىپ قويدى. ەتەگىن نازىك قولىمەن تومەن تارتقىلادى. ەندى عانا ءتۇيىن سالعان كەۋدەسى دىرىلدەپ ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلادى. اپپاق تاماعى جۇپ-جۇقا، جىبەكتەي. اتتان قۇلاعان جىگىتتىڭ سىرت كيىمىندە يرەلەڭدەپ كەتىپ بارا جاتقان جۇلدىزقۇرتتى ەپتەپ الىپ، جول شەتىندەگى ءشوپتىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەرىپ، بىرنارسە شاشىرادى ما دەگەندەي قولىن سىلكىپ قالعاندا، ساۋساقتارى بەكقونىستىڭ قولىنا ءتيىپ كەتتى. تىپ-تىنىش، بەيقام تۇرعان ونىڭ جانى ءدۇر سىلكىندى. جىپ-جىلى اعىن كەلىپ قۇيىلدى. جۇرەكتىڭ قاقپاسى سارت ەتىپ اشىلىپ، جان دۇنيەسىنە لاق ەتىپ اپپاق نۇر قۇيىلدى. كۇن كۇلىپ، جەر قاتتى دوڭبەكشىپ تولقىپ كەتكەندەي بولدى. جۇرەگى كەۋدەسىن سوققىلادى.
***
اپاسىنىڭ توسەك تارتىپ جاتىپ قالۋىنا ءوزىنىڭ سۋرەتتەرى سەبەپ بولدى دەپ ۇققان قىز سۋرەت سالىنعان پاراقتاردىڭ پارشا-پارشاسىن شىعارعان. سيىرىن ساۋىپ، ءسۇت ءپىسىرىپ، تاماعىن ازىرلەپ، ءۇي ءىشى تىرلىگىن دوڭگەلەتىپ اكەتكەن. ءبىراق اپاسىنىڭ قاباعى اشىلماي-اق قويدى. بۇعان جاۋدىرەي قاراپ، جانارى جاسقا شىلانىپ جاتادى دا قويادى. اپاسىنىڭ اۋىلدىڭ الىپ-قاشپا قاڭقۋ سوزىنەن قاشقاقتاپ، سىرتقا كورىنۋدەن قورعالاقتاپ، ۇيدەن شىقپاي قويعانىن مۇڭلىق قىز قايدان ءبىلسىن. ايتەۋىر، اپاسى اۋىرعالى اس-سۋىن ازىرلەپ، توسەگىن جاڭالاپ الەك. شارشاپ-شالدىعىپ، دىڭكەسى قۇرىپ، ءتۇن اۋا توسەگىنە قۇلاي كەتكەندە عانا باياعى بۇيرا شاشتى جىگىت كوز الدىنا كولبەڭدەپ تۇرا قالادى.
ونىڭ بەينەسى سالىنعان پاراقتى قاق بولگەندە ونىڭ جارتىسىنان وزىنە تاڭدانا قاراعان قاراقات كوزدى بايقاپ قالعان. نەگە ءبۇيتتىڭ دەيتىندەي، جىلامسىراپ، جالىنىشتى قارايتىنداي اسەر ەتكەن. ەندى سول كوزقاراستان قۇتىلا الار ەمەس. ۇيىقتايىن دەپ، تاس بوپ قاتىپ قالايىن دەپ كوزىن جۇمسا، اۋەلى جالىنىشتى جانار، سوسىن بۇيرا شاشتى جىگىتتىڭ ءوزى ەلەس بەرەدى. دوڭبەكشىپ جاتا المايدى. دالاعا بەزىپ كەتكىسى كەلەدى. ءبىراق اۋرۋ اپاسىن تاستاپ كەتە الماي، ءلۇپ-لۇپ ەتكەن جۇرەگىن ساباسىنا كۇشپەن ءتۇسىرىپ، ابىگەرلەنەدى.
ءبىر كۇنى اپاسى مۇنى ىمداپ شاقىرىپ الدى.
— قاراعىم، — دەدى بۇل ەستىمەسە دە ايتقاندارىن ەمەۋرىنىنەن تۇسىنەتىنىن اڭداپ، — جۇدەپ باراسىڭ عوي، تۇگە. ماعان قارايلاي بەرمەي، انا جاققا سەرۋەندەپ قايتساڭشى. ول كوشە جاقتى نۇسقادى. قىز باسىن شايقاپ ەدى:
— بار، بارا عوي، اينالايىن، — دەدى مەيىرلەنىپ.
قىز نە ىستەرىن بىلمەي ءبىراز تۇردى دا، اپاسىنىڭ موينىنان قۇشاقتاي الدى. بەتىنەن ءسۇيىپ، ايمالاپ جاتىر. مەنىڭ جايىمدى ۇعار جالعىز سەنسىڭ دەگەندەي بەتىنەن يىسكەلەدى.
اپاسى قايراتتانىپ، كۇش جيىپ العان ءتارىزدى. بۇرىنعىداي ەگىلمەيدى. قىزىنىڭ جاساۋراعان جانارىنان كەزەك ءسۇيىپ، كوشە جاقتى تاعى نۇسقادى. قىز ورنىنان سۇيرەتىلىپ تۇرا بەردى.
***
— التىن ۇرلاعان پەششى بالا نە بولدى؟ — ەل جينالعان جەردە ايكەن شاشادان ەپتەپ سىر تارتقان.
— ول شۇمپايى شوتتالايىن دەپ جاتىر. شاشا ءبارىن بىلەتىندەي سەنىمدى سويلەدى.
— ول سۇمپايى ەمەس، ادال ازامات ەكەن. التىنداردى ارنايى ورىنعا وتكىزىپ، وزىنە تيەسىلى اقشاعا ۇلكەن بالاباقشا سالعىزباقشى. «وتىز ومىرتقا، قىرىق قابىرعا، ءبارىن ۇستاپ تۇرعان اۋىز ومىرتقا» دەپ جۇمباقتالاتىن كوشپەلىلەر ءۇيى ماڭگىلىك سەرىگىمىز، كىشى الەمىمىز بولۋى كەرەك دەپ جوباسىن دا سىزدىرىپ الىپ كەلىپتى. بىزگە سونداي ۇنادى. كەرەگە باسى 500-600-گە جەتەتىن ۇلكەن كيىز ءۇي ىسپەتتەس.
ەڭ قۋاناتىنى، ايىمدى ارنايى مەكتەپكە ورنالاستىراتىن بولىپتى، ءوزى دە ەندى وقۋىن جالعاستىرامىن دەپ دايىندالىپ ءجۇر. ازاماتتىڭ ازاماتى اتقاراتىن ءىس ىستەدى عوي. — ۇجىم باسشىسى بەرىك قۋانىشىن جاسىرا الماي، ەلپىلدەپ جاڭالىقتى ءبىر دەممەن ايتىپ شىقتى.
— وسى بالا تەگىن ەمەس، ءۇيشى نۇرالىنىڭ تۇقىمى دەگەن راس بولدى-اۋ — ايكەن وزىمەن ءوزى بولىپ، كۇبىرلەگەن. ويلاماعان جەردەن ەستىگەن جاعىمدى حابارى سەرگىتىپ جىبەردى.
— سۇرىنبەيتىن تۇياق، جاڭىلمايتىن جاق بولمايدى. ءوزى بولعان جىگىتتىڭ تەگىن قازبالاماڭىزدار. ۇساقتان ىرىلەنگەننىڭ ايىبى جوق، — بەرىك الىپقاشپا سوزگە توقتاۋ سالدى.
— باشە-ە، ءوجىم دە شەجىپ ەم يماندى ەكەنىن، — دەي بەرگەن شاشانىڭ سوزىنە جۇرت دۋ كۇلىپ، اڭگىمەسىن ءبولىپ جىبەردى.
— نەمەنەگە ءماج بولاشىڭدار؟! مەن ەشتىگەنىمدى ايتامىن. و نەشى، تۇگە، — دەگەن شاشا ەرتىپ كەلگەن نەمەرەسىن باسىنان نۇقىپ قالىپ، شىرىلداتىپ، توپتان شىعا بەردى.
كوپتەن بەرى سەلت ەتپەي كۇيبەڭ تىرشىلىك كەشكەن اۋىلدىڭ ءوڭى كىرىپ، كوشە-كوشەدەن كوڭىلدى داۋىستار ەستىلە باستادى. اۋىلدىڭ كورنەكتى جەرىنەن ۇلكەن شاڭىراق كوتەرىلدى. كۇلدىرەۋىشتەرى كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جارق ەتەدى.
You Might Also Like
-
ەكى شىركەي تۇنگى ورماندى ارالاپ كورمەكشى بولدى. بۇل ساتتە اڭ-قۇس بىتكەننىڭ ءبارى قالىڭ ۇيقىدا ەدى. قوس شىركەي توقىلداقتىڭ ۇياسىن، ورمەكشىنىڭ ورمەگىن تاماشالاپ كەلە جاتتى. كەنەت:
-
ءابىلحان بالا جاسىنان سۋرەت سالۋعا قۇمار بولدى. توڭىرەككە كوز تاستاپ، جاپادان جالعىز ۇزاق وتىراتىن. تابيعات كورىنىستەرى ونىڭ قيالىن قوزعايتىن. كورگەندەرىن ارنەگە ۇقساتادى. اسپاندا كوشىپ بارا جاتقان ...
