InfoHub Logo

قازاقستاننىڭ تاۋلارى بۇكىل الەم تۋريستەرىنىڭ سۇيىكتى دەمالىس ورنى بولىپ تابىلادى. قازاق تاۋلارى وزدەرىنىڭ تابيعي لاندشافتى، سيرەك كەزدەسەتىن فلوراسى مەن فاۋناسىنان  باسقا بيىك تاۋلى ايماقتاردا ورنالاسقان شيپاجايلارىمەن، سونداي-اق الپينيستەر لاگەرلەرىمەن دە  بەلگىلى.

قازاقستاننىڭ تاۋلارى بيىك تاۋلى جانە الاسا تاۋلى ايماقتارعا بولىنەدى. الاسا تاۋلى ايماققا ورتالىق قازاقستاندا ورنالاسقان سارىارقا جاتادى. سارىارقا باتىستان شىعىسقا قاراي 1200 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. ورتاشا بيىكتىگى – 500-600 م. دالا دەپ اتالسا دا، سارىارقادا تاۋ شىڭدارى دا بار. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ بيىكتەرى – اقسورعان (1565 م) جانە قارقارالى  تاۋلارى (1403 م). سارىارقا سولتۇستىگىندە ءباتىس-سىبىر جازىعىمەن، وڭتۇستىگىندە بالقاش كولىمەن جانە بەتپاق دالا شولىمەن، شىعىسىندا ساۋىر-تارباعاتاي تاۋ جۇيەسىمەن شەكتەسەدى. سارىرقانىڭ نەگىزگى جاۋھارى – بۋراباي شيپاجايلىق ايماعى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇل جەردى «قازاقستاندىق شۆەيساريا» دەپ اتايدى.

الاسا تاۋلى ايماققا سونىمەن قاتار مۇعالجار – اسا بيىك ەمەس تاس تىزبەگى، ورال تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىك سىلەمى جاتادى. مۇعالجاردىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى – ۇلكەن بوقتىباي تاۋى (657 م). سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 450 شاقىرىم. تاۋ ءوز باستاۋىن شيەلى جانە تەرىسبۇتاق وزەندەرىنەن الادى. تاس تىزبەگىنەن وڭتۇستىككە قاراي ۇلكەن بورسىق قۇمدى ءشولى جالعاسادى. ول ارال تەڭىزى مەن مۇعالجاردى ءبولىپ جاتىر. كاسپييدەگى ماڭعىستاۋ تاۋلارىنىڭ وڭتۇستىگىندە قازاقستاننىڭ ەڭ تومەن نۇكتەسى - قاراقيا ورنالاسقان.

قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق جەرى ورتا ازيانىڭ كوپتەگەن وبلىستارىمەن شەكتەسىپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسى مەن سولتۇستىك-شىعىسىن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن تاۋ جۇيەلەرى – التاي مەن تيان-شان وراپ جاتىر. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىسىن التاي – التاي-سايان اتالىپ كەتكەن الىپ تاۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگى الىپ  جاتىر. شەكاراسى زايسان كولى مەن بايقال كولىنە دەيىن سوزىلعان. قازاقستانعا ونىڭ تەك وڭتۇستىك-باتىس ايماعى عانا ەنەدى. وڭتۇستىك شەكاراسى – قارا ەرتىس وزەنىنىڭ باسسەينى جانە زايسان كولى، باتىسى – قالبا جوتاسى. جەر بەدەرىنە بايلانىستى قازاقستاندىق التاي ءۇش اۋماققا بولىنەدى: وڭتۇستىك التاي، باتىس (كەندى) التاي جانە قالبا جوتاسى.

مارقاكول – شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان ادەمى كولدەردىڭ ءبىرى. كول ازۋتاۋ جانە كۇرشىم جوتالارىنىڭ ارالىعىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1449،3 م بيىكتىكتە ورنالاسقان. سۋىنىڭ مولدىرلىگى مەن كولدى اينالدىرا قورشاعان بيىك تاۋلاردىڭ جانە اسەم شىرشالاردىڭ كەلبەتى تابيعاتقا كەرەمەت كورىنىس بەرەدى.

باسىن قار شالعان، ماڭگى مۇزدىقتار مەكەنى مۇزتاۋ قازاقستان مەن رەسەيدىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان. جۇڭگو مەن موڭعوليا قول سوزىم جەردە تۇر. شىعىس جانە باتىس مۇزتاۋ مەن دەلونە شىڭدارىن قوساتىن تاۋ ءماسسيۆى مۇزتاۋدىڭ نەگىزىن قۇرايدى. قويناۋى اڭىز بەن تاريحقا تولى مۇزتاۋ كيەلى ورىنداردىڭ ءبىرى. مۇزتاۋ اڭىزعا تولى ولكە. بۇل جاققا اياق باسقاندار مىندەتتى تۇردە ءبىر جوعىن ىزدەي كەلەدى. «جەردەگى جۇماق – شامبالا» دا، عارىشتان كەلگەن قوناقتار دا وسىندا دەگەن بىر-بىرىنەن وتەتىن اڭىزدار قانشاما. ال جانىنا سايا، كوڭىلىنە سابىر ىزدەپ كەلگەندەر مۇلگىگەن تاستار مەن اسپانمەن تالاسقان شىڭدار اراسىنان ادام ءالى تابيعاتتىڭ ءبىر كىشكەنە بولشەگى ەكەنىن ءتۇسىنىپ قايتادى.

شىنىمەن ازيادا كەڭ تارالعان اڭىزدارعا سەنسەك، مۇزتاۋ  ادامزاتتىڭ بولاشاعى سانالادى. سونىڭ بىرىندە بولاشاقتا جەر بەتىنەن ادامدار جويىلادى، سول كەزدە سۋعا جان بەرەر مۇزدىعى، ادامعا پانا بولار ورمانى، قازىناعا تولى الاڭى بار مۇزتاۋ عانا سوڭعى ارال بولىپ قالماق. سول سەبەپتى مۇزتاۋ كيەلى ورىن سانالادى. ءتاۋ ەتەدى. مۇزتاۋ «جەر كىندىگى» دەگەنگە سەنەدى. عارىشتىڭ ەنەرەگياسىمەن تىكەلەي بايلانىسى بار التاي ادامعا دەنساۋلىق پەن شىمىرلىق بەرەدى، كيەسىنە باس ۇرعان ادامعا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى دەگەن نانىم ءالى كۇنگە دەيىن بار.

باتىس التاي قويناۋىنداعى مىرىش، التىن، كۇمىس، قورعاسىن ت.ب. پايدالى قازبالارىمەن اتاقتى. بۇل ايماقتى كەندى التاي  دەپ تە اتايدى.

قالبا جوتاسى التاي تاۋلارىن باتىس جاعىندا سارىارقامەن جالعاستىرىپ جاتىر. قالبانىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى – سارىشوقى (1600 م).

قازاقستاننىڭ كەلەسى ءىرى تاۋ جۇيەسى – جوڭعار الاتاۋى. قازاقستاننىڭ شىعىسىندا، جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسى، ىلە مەن الاكول وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان جانە باتىستان وڭتۇستىك-باتىسقا، سولتۇستىك-شىعىسقا سوزىلىپ جاتىر. جوڭعار الاتاۋىنىڭ جالپى ۇزىندىعى – 400 شاقىرىم. ورتاشا بيىكتىگى – 3580 م. جوڭعار الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك بولىگى ەڭ ۇزىن تاۋ تىزبەگى، ونىڭ تاۋ شىڭدارى 4560 مەترگە جەتەدى. مۇندا ءالى كۇنگە دەيىن تاۋتەكەلەر، ارقارلار، قاراقۇيرىقتار مەكەن ەتەدى. بارساكەلمەس ارالىنان قۇلاندار اكەلىنگەن. ايماق كونەنىڭ كوزى سانالاتىن ەسكەرتكىشتەرگە باي: تاسقا سالىنعان سۋرەتتەر، قورعاندار ءالى دە زەرتتەلىپ كەلەدى.

تۇرگەن شاتقالى ىستىق باستاۋلارىمەن، سارقىرامالارىمەن، قالىڭ ورماندارىمەن، وزەندەرىمەن، شيپالىق وسىمدىكتەرىمەن، جەمىس-جيدەكتەرىمەن تانىمال. ەڭ باستى بايلىعى – سارقىرمالار. ولاردىڭ سانى جەتىگە جۋىق. ايۋلى سارقىراماسى 30 مەتر بيىكتىكتە قۇلايدى جانە اينالىسىنداعى شىرشالارى كورگەن كوزدى ىنتىقتىرادى. جارتاستاردا مۇز داۋىرىنە دەيىنگى وسىمدىكتەردىڭ ىزدەرى قالعان.

قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىن تيان-شان تاۋلى ايماعى الىپ جاتىر. رەسپۋبليكامىزعا ورتالىق، باتىس تيان-شان جانە سولتۇستىك تيان-شان (كۇنگەي الاتاۋ، شۋ-ىلە الاتاۋ، جەلتاۋ، ايتاۋ، قىرعىز الاتاۋى ەنەدى) تاۋىنىڭ بارلىق بولىگى كىرەدى. تيان-شان تاۋلارىندا قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن قار بارسى مەن تيان-شان ايۋى مەكەندەيدى. ال ورتالىق تيان-شان جۇڭگو، قازاقستان، قىرعىزستان شەكارالارىندا باستالادى. وسى جەردە قازاقستاننىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى – ءحان-تاڭىرى (6995 م) بار. حان-تاڭىرىنە شىعۋ – ءاربىر ءالپينيستىڭ ارمانى دەۋگە بولادى.

---