جول ۇستىندە
دالاداعى وت
ءتۇن ەدى. جەلسىز تىنىق جازعى ءتۇن بۇل جاقتا قانداي كەرەمەت!.. مەن كورگەن سايىن سۇقتانامىن. ادام ءتىلى تۇرسىن، ۇلى سۋرەتشىنىڭ ۇشقىر قيالى، شەبەر قولى جەتكىزە الماس كوكشە ءتۇنىن، ونىڭ تاماشا كەلبەتىن مەن تەك ءۇنسىز، جۇرەكپەن عانا ۇعىناتىن ءتارىزدىمىن.
راس، كوكشە تۇنىندە ايىرىقشا سىر بار، ونىڭ كەلبەتى ەرەكشە سۇلۋلىقتىڭ اسا نازىك، اسا ابزال كەيپىن كوز الدىنا تارتا قويادى. ۇيىقتاپ كەتىپ كەنەت كوزىڭدى اشساڭ ساعان قويۋ قارا كىرپىكتەرىن توگىلدىرە، قادالا قاراپ ءدال جانىڭدا ادام ايتقىسىز ءبىر سۇلۋ قىز تۇرعانداي... جوق! كوكشە ءتۇنىن سۇلۋلار تاڭىرىسىمەن دە سالىستىرۋعا بولمايدى، بۇل بولىمسىز، وتە ەسكى، ءالسىز تەڭەۋ...
...كەشكە قاراي كۇن اسپاندا اقىرىن جىلجيدى، كۇندىز وقتىن-وقتىن سوعىپ تۇرعان جەل وز-وزىنەن جۋاسىپ، مايدا عانا قوڭىر سامالعا اينالادى، سويتەدى دە بىردەن تىنا قالمايدى، كەڭ دالانى قاپتاي وسكەن كوكپەڭبەك ەگىن سالالارىن ۇرلەپ تولقىتا وينايدى، ەگىنجاي سىبىرلاپ تولقىپ، تەڭسەلەدى، ءدال وسى كەزدە ۇشى-قيىرى جوق ەگىس دالاسى كوك تەڭىزگە ۇقساپ سابىرمەن شايقالىپ، تەربەلىپ تۇرعانداي بولادى... جول بويىنداعى بۇتالار اندا-ساندا سىلكىنىپ، جاپىراقتارى سۋىل قاعىپ نازدانادى، ءالسىن-الى ۇشىپ-قونىپ «شىقىلىق» قاعاتىن تورعايلار الدەقالاي دامىل تاپقانداي تىنا قويادى، سەن دە ماشينانىڭ ءجۇرىسىن تەجەپ، باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ كەلبەتىنە قارايسىڭ. كوز الدىڭدا كۇن ەمەس، شارعا ۇقساعان دوڭگەلەك، قىپ-قىزىل وت سوناۋ ءبىر كوكجيەككە كىرىپ بارا جاتقانداي... ءتۇن دالانى ءبىر ساتتە قۇشاعىنا باسادى. وسى ساتتەن كەيىن ارقانىڭ سيرەك كەزدەسەتىن ادەمى، ءۇنسىز، تازا ءمولدىر ءتۇنى باستالادى. اسپان جاپ-جاقىن، ءارى بارقىتتاي جۇمساق. ءولى، سۋىق تابيعات ەمەس، ءتىرى جانداي، ءوزىڭنىڭ ءبىر قيماس دوسىڭداي جىلى دا، قىلىقتى، ەركە دە نازدى، تەلمىرە قاراعان اسپان ەمەس، سەنى جان-تانىمەن بەرىلە سۇيگەن ابزال جاننىڭ كوز جانارىنداي مۇڭدى، ساعىنىشپەن ءلاززاتقا تولى. ءدال وسى ءبىر شاقتا سەنى جەر ۇستىنە بىتەتىن بارلىق ورمان مەن توعاي، مىڭ ءتۇرلى ءشوپ پەن جەمىستەر، گۇلدەر مەن تاۋلار، وزەندەر مەن بۇلاقتار، كولدەر مەن تەڭىزدەر قورشاپ الىپ الىستان اقىرىن عانا حوش ءيىستى لەبىمەن جەلپىگەندەي، اۋا ءارى جۇمساق ءارى ءتاتتى، كوكىرەگىڭدى كەرىپ، ىشكى سارايىڭدى تولتىرا بەرەدى، سەن ومىردە بولماعان قۇمارلىقپەن جۇتا بەرەسىڭ. شىركىن، كوكشەنىڭ تىنىق ءتۇنى — سەنى كىم سۇيمەس!
ءدال وسىنداي ادەمى تۇندە مەن ەگىن دالالارىن قاق جارىپ كەلە جاتتىم. جان-جاعىم قالىڭ بيداي، باستارى باداناداي بولىپ تىعىز جامىراي ءوسىپتى، ءالى جەتىلە قويعان جوق، دەگەنمەن بويشاڭ، مۇرتتارى جاس جىگىتتىڭ مۇرتىنداي تەبىندەپ كەلە جاتقان ۇلبىرەگەن مامىق، باستارى سالماقتى. حالىق ناۋبەتى عوي، بيىل ءونىمى كوپ، بەرەكەلى بولاتىن ءتۇرى بار. قايتا-قايتا قاراعان سايىن مەنىڭ ونە بويىمدى قۋانىش كەرنەيدى، كوزىمە تاۋ-تاۋ استىق پەن كۇندىز-تۇنى كومباين شتۋرۆالىنان كەتپەي ەڭبەك دابىلىن قاققان مىڭداعان ەرجۇرەكتى، بالۋان بىلەكتى ۇل، قىزدار كورىنگەندەي... بيىلعى كۇز وتە باي، وتە قۇنارلى كۇز بولار دەيمىن... وسىنداي ويلار قىزىعىمەن بايقاماي قالسام كەرەك، ءبىر اشىق الاڭعا شىعا كەلدىك. ءبىز توقتادىق، مەن ماشينادان ءتۇستىم. ءتۇن ماۋجىراپ، جەر-دۇنيە قالعىپ تۇر، ءجيى جۇلدىز مەنىڭ كوزىمە سونداي ادەمى، سونداي جىلى كورىندى. مىنە، توبەدەن سۋسىل قاعىپ ءبىر ۇيرەك ەتتى، نەگە جالعىز! مەرگەن وعى جۇبىنان ايىرىپ وسىلاي قۋىپ تاستادى ما ەكەن؟ كىم ءبىلسىن!.. انە، الىستا الدەكىمنىڭ سالعان ءانى، گۇرىلدەگەن ماشينالار داۋسىمەن ارالاسىپ بارىپ توقتايدى، اياق استىمنان پىر ەتىپ تورعايلار ۇشادى، قارسى الدىمنان قوساياقتار زىمىراي جونەلەدى، ادەتتە كۇن سارىنى وسى عوي!.. سول جاعىما بۇرىلىپ كوز جىبەرىپ ەدىم، اناداي الىستا مازداپ جانعان وت كورىندى. بۇل ماڭدا بريگادالار قوسى جوق ەدى عوي، بۇل قايدان كەلگەن وت؟ الدە مەن سەكىلدى جولاۋشى بولار، شاماسى وسى ءتۇندى دالادا وتكىزەيىن دەگەن-اۋ. جاز، اسىرەسە ءدال بۇگىنگىدەي جاز تۇندەرىندە دالادا قونعاننان ارتىق نە بار! مەن دە وسى ماڭداعى ۇساق كولدەرگە جاقىنداۋ ءبىر جەرگە قونباق ەدىم، دالادا وتتى مازداتىپ جاعىپ، ماشيناداعى ەكى ۇيرەكتىڭ ەتىن اسپاقپىز. جەروشاقتى قازىپ جىبەرىپ، ەت اسقان دا وزىنشە قىزىق. الدىمەن قۇستىڭ ءجۇنىن جۇلاسىڭ، ودان كەيىن ىستىككە شانشىپ جىبەرىپ قاۋلاپ تۇرعان وتقا ۇيتەسىڭ، ءارى سەمىز، ءارى جاس قۇپ ەتى وتقا تۇسكەننەن كەيىن قادىر اكالاردىڭ ءدامدى شاشلىعىنداي حوش يسىمەن مۇرنىڭدى جارادى. ءسويتىپ قۇس ەتىن ءپىسىرىپ وتىرعاندا-اق، ىندىنىن اۋزىن ارانداي اشا باستايدى، تاماق الدىڭا كەلگەندە قيراتىپ، ورىپ تاستايسىڭ. بۇلاي قۇنىعا جەۋگە كەڭ دالانىڭ اۋاسى دا اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى.
ءسويتىپ مەن بۇگىن دالاعا قونىپ، مازداتىپ وت جاعامىن، ەگەر ارقانىڭ ەگىندى دالاسىندا پىسىرگەن تاعى ۇيرەكتىڭ ەتىن جەگىڭىز كەلسە ماعان، ءبىزدىڭ وتتىڭ باسىنا كەلىڭىز!
مەن الىستاعى جانعان وتقا ءالى قاراپ وتىرمىن. وسى ءبىر وتتىڭ جانۋى دا قىزىق! بىركەلكى مازداپ جانىپ تۇردى دا، كەنەت لاپ ەتىپ اسپانعا كوتەرىلدى. وسىلايشا دۇركىن-دۇركىن قايتالاي بەرەدى، مەنىڭ كوزىمە وت باسىندا وتىرعان ءبىر توپ بالالار ەلەستەيدى، ولار اعاش بۇتالارىن تاۋ عىپ ءۇيىپ تاستاپ، الدارىنداعى وتقا كەزەكپەن لاقتىرىپ تۇرعانداي... ايتپەگەندە وت ءبىر قالىپپەن تىنىش قانا جانار ەدى. قالايدا وسى ءبىر وت مەنى وزىنە تارتادى، الدەنەندەي بەلگىسىز كۇش مەنى سوناۋ جانعان وتقا قاراي جەتەلەيدى، بار سوعان، بار دەگەندەي بولادى، قۇلاعىما ساقىلداپ كۇلگەن بالالار داۋسى كەلگەندەي، كىمدەر ەكەن؟ نە ىستەپ جۇرگەن جاندار؛ بىلگىم كەلەدى، كورگىم كەلەدى. شىركىن، ادام-اي، سەنىڭ قۇمار بولمايتىنىڭ، بىلگىڭ كەلمەيتىنىڭ بولار ما! كەتتىم سول وتقا، كىمدەر بولسا دا بارا كورەرمىن...
قاراعاي مەن قايىڭ ارالاس وسكەن كىشىرەكتەۋ قىراتتىڭ باۋىرىنداعى ءبىر الاڭدا وت باسىندا 13—14 جاستار شاماسىندا ءبىر بالا وتىر، اعاش جاپىراقتارىن سىندىرىپ الىپ، جانىنا ءۇيىپ قويىپتى. جانعان وتتىڭ قارقىنى باسەڭدەي باستاسا بالا ءبىر توپ جاپىراقتى وتقا تاستاي بەرەدى، بىرتىندەپ ءسونىپ بارا جاتقان جالىن قايتا كوتەرىلەدى، ءوزىنىڭ ءسۇپ-سۇيىر قىزىل تىلدەرىمەن كوكتە شارلاپ، اۋانى كەزەدى، جالىن اسپانعا دۋ كوتەرىلگەن سايىن بالا قۋانادى. ماساتتانا تۇسەدى... ماشينامەن كەلىپ قالعان بىزگە بالا ونشا كوڭىل اۋدارا قويعان جوق، مەن وت قاسىنا كەلگەنىمدە عانا تاڭىرقاعان بولدى. شاماسى بۇرىنعى كورىپ جۇرگەن ادامدارى بولماعانعا وكىندى بىلەم.
ءجونىن سۇراپ، ءجاي-جاپسارىن بىلەيىنشى، جالعىز ەمەس شىعار دەپ ويلادىم دا، بالاعا بۇرىلدىم. جاڭا عانا وت باسىندا تۇرعان بالا عايىپ بولدى دا كەتتى. مەن اڭ-تاڭمىن. ءسويتىپ تۇرعانىمدا شوفەر دا كەلدى. ءبىز جان-جاعىمىزعا كوز تاستادىق. وتتا شەلەك بۇرقىلداپ قايناپ جاتىر. وتقا تاياۋ شوپپەن جابا سالعان كىشىرەكتەۋ قوس. قوستىڭ اۋزى تىم كىشكەنە، سوندىقتان ونىڭ ىشىندە نە بار ەكەنىن كورىپ بولار ەمەس... قوسقا تاياۋ ءبىر ءزاۋلىم بيىك اق قايىڭنىڭ تۇبىندە جەنىل «گازيك» ماشيناسى تۇر. شوفەرى ىشىندە ۇيىقتاپ جاتقان بولار دەگەن ويمەن قاراپ شىقتىق، ەشكىم جوق ەكەن. نە بولسا دا وسىندا تۇنەرمىز، قوس يەسى كەشىكپەي كەلەر، بالا حابار بەرە كەتكەن بولار دەگەن ويمەن ءبىز شەشىنىپ وت باسىنا جايلانىپ وتىرا باستادىق.
— اسسالاۋماعالايكۇم! ورتا تولسىن-اق،— دەپ ورتا بويلى، ارىقتاۋ قارا كىسى جەتىپ كەلدى. ءبىز دە تۇرەگەلىپ امانداستىق. جايدارى، اقكوڭىل، تالايلارمەن جولداس بولىپ ىسىلعان جان ءتارىزدى، بىردەن استى-ۇستىمىزگە ءتۇسىپ بايەك بولدى دا قالدى.
— اقساقال-اۋ، مۇنىڭىز قالاي؟ كورپە توسەمەي-اق قويىڭىز، ءبىز جەرگە وتىرا بەرەمىز، دالادا ادام باپ ىزدەي مە؟
— جوق، شىراقتارىم، بار بولعانسىن توسەگەن جاقسى، بۇل شىركىندى ءوزىم ادەيى توسەۋ ءۇشىن الىپ شىعىپ ەدىم... ءبىز جايعاسىپ وتىردىق. جانعان وتتىڭ ىستىق لەبى انادايدان-اق بەتكە ۇرىپ تۇر، ۇيرەكتەردىڭ جۇندەرى جۇلىنىپ، قارا شەلەككە تۇسكەلى جاتىر. قوس يەسى 55—60-تار شاماسىنا كەلىپ قالعان ادام سياقتى، ايتسە دە وتە تىڭ، پىسىق، كوز نۇرى ءالى دە وتكىر، قاعىلەز جان كورىنەدى. سوزگە ساراڭ با دەيمىن، ءاتى-جونىمىزدى ايتقاننان كەيىن باستىرمالاپ ەش نارسە سۇراعان جوق، ءوزى دە ءجوندى ەشتەڭە ايتا قويمادى. وسىلاي ءبىراز وتىردىق، مەن بالا كەزىمنەن باستاپ-اق اڭگىمەقۇمار جانمىن، اۋىلدا ۇلكەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن، ەرتەگى مەن داستانداردى تىڭداپ وتىرىپ بوساعادا تالاي رەت ۇيىقتاپ قالعانىم ءالى ەسىمدە، وسى ادەت مەنەن ءومىر بويى ارىلار ەمەس، جول جۇرسەم قاسىمداعى جولداسىمدى «ءبىر اڭگىمە ايتىپ جىبەرىڭىزشى؟» دەپ مازالاۋ مەنىڭ ۇيرەنشىكتى «اۋرۋىم» بولىپ العان. سول ءبىر ەسكى سارىپ تۇرتكىلەپ قويمادى، اقىرى مەن اقساقالعا قولقا سالدىم:
— قاريا، ءبىر اڭگىمە ايتىپ جىبەرىڭىز، كوڭىلدى وتىرايىق، كوپتى كورگەن ادامسىز عوي، ەستىگەن-بىلگەنىڭىز دە از ەمەس شىعار،— دەدىم.
— نەنى ايت دەيسىڭ، شىراعىم، قايتا وزىڭدە اڭگىمە كوپ بولار،— دەپ اقساقال ءسوزدى تەز تۇجىرعىسى كەلدى.
ءوز باسىڭىزدان ءبىراز ءومىر وتكەنگە ۇقسايدى، ءبىز ەرمەك ەتەر بىردەڭە تابارسىز.
اقساقال ۇندەمەدى. مەن ءوتىنىشىمدى تاعى قايتالادىم.
قويمادىڭ عوي، ىنىشەگىم، «كون قۇرىسسا قالپىنا تارتار» دەگەن ماتەل بولۋشى ەدى، جازۋشىلاردىڭ ادەتى ەمەس پە، تەگىندە مازالاي بەرسەم وسى شالدان بىردەڭە شىعار دەگەن ءۇمىتىڭ بار شىعار!..
وسى سوڭعى كەزدە جازۋشى دەگەندەر تىم كوبەيىپ كەتتى بىلەم، كوبىنىڭ گازەتتەردە، جۋرنالداردا شىعاتىن سىن ماقالالارى مەن باياندامالاردا اتتارىن ءجيى كەزدەستىرەمىز، ءبىراق شىعارمالارىن كورمەيمىز... كەيبىرەۋلەرىنىڭ كىتاپتارىن وقي قالساڭ ۇيقىڭ كەلەدى، سوزدەرىنە تۇسىنبەيسىڭ، ويلارى تىم تايىز كورىنەدى ماعان. اسىرەسە سوڭعى شىققان اقىندار اراسىندا ساعىم سياقتى سيپاتسىزدارى كوپ-اۋ دەيمىن... بۇل انشەيىن كەزدەسىپ قالعان سوڭ، ساعان ايتىپ جاتقان ناز عوي، ايتپەسە ادەبيەتتى مەن سەكىلدى شالدار تەرەڭ تۇسىنە دە بەرمەس... ەندى سەنىڭ سۇراۋىڭا جاۋاپ بەرەيىن. مەن 1954 جىلدان بەرى وسى ەلدە تۇرامىن، وزدەرىڭىز ايتا بەرەتىن تىڭدى يگەرۋشىلەردىڭ ءبىرىمىز. مەنى ءبىر قاۋساپ تۇرعان شال ەكەن دەپ ويلاما! وسى تىڭنىڭ العاشقى سوقاسىندا مەنىڭ دە ۇلەسىم بار،— مەنىڭ تارتقان سوقامنىڭ دا سارناعان ءىزى جاتىر... بۇل تۋرالى كەيىن ايتارمىن، ءبىر جازار ەڭبەگىڭە ءنار بولار، شىراعىم، قولقا سالىپ قويمادىڭ عوي، ساعان باسىمنان وتكەن اڭگىمەلەردى ايتايىن، ال تىڭداي بەر! شارت سول: ەگەر جازا قالساڭ مەنىڭ اتىمدى قىستىرا كورمە قۇداي ساقتاسىن، جانىم سۇيمەيدى... مىناۋ توقسان دەگەن جيەنىم دەپ، ماناعى بالانى كورسەتتى.
— ەندەشە ءسىزدى توقسان دەپ اتاسام قايتەر ەدى؟
— جاقسى.
ىزعىرىقتا
ول اڭگىمەسىن بىلايشا باستادى:
— انامنان شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەندە قايعى مەن زاردى، بەينەت پەن جوقشىلىقتى بىرگە الا تۇسكەن جانمىن. بالا بوپ ويناپ، باعلانداي قىردا سەكىرگەنىم جوق. اياعىمدى يىق باسىپ، «قول بالا» بولۋعا جاراۋىم-اق مۇڭ ەكەن، قاتال ءومىر اۋىر جۇگىن موينىما ارتا سالدى.
تالدان ات ءمىنىپ، اسىر ساپ قىردا ويناعان بالالار داۋرەنىن مەن بىلمەيمىن. مەنىڭ. بالالىق شاعىم قوي مەن قوزىنىڭ سوڭىندا ءوتتى. دالادا، شىجىعان كۇننىڭ ىستىعىندا، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن قوي باعىپ، ۇيگە ورالسام اكەم مارقۇمنىڭ تۇنەرگەن قاباعىن كورىپ، اششى زارىن ەستيمىن: «تاعى دا، كوشىڭدەر! جەر مەنىكى، قاڭعىپ كەلگەن قۇلدان تۋعان نەمە! سەن دە جەرگە يە بولايىن دەدىڭ بە؟ كوش دەگەنسىن، كوش!» دەپ، شاڭىراعىمىزعا اڭگىر تاياق ويناتىپ كەتتى عوي، الگى توبەت دەپ، اكەم ماعان ءوز مۇڭىن شاققانداي بولادى.
بۇل ماعان كوپتەن بەلگىلى سىر. اكەمنىڭ وسى ءسوزىن ەستىگەندە كوز الدىما ۇزىن بويلى قارا كىسى ەلەستەيدى. ول تىكىرەيگەن الا كوزدەرى وت شاشىپ، قالىڭ قاباعىن تۇكسيتىپ، «كوش دەگەنسىن، كوشىڭدەر!»—دەپ قاسىمدا تۇرعان ءتارىزدى بولادى. مەن كوزىمدى جۇما بەرەمىن. قاسىمدا تۇرعان كىسى ەمەس، ءبىزدىڭ ءۇي ءىشىنىڭ جانىن الا كەلگەن اجال سياقتى. مەن قورقامىن...
بۇل وسى رۋدىڭ ءبيى بەيسەكە. بەيسەكە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ۇستىنەن وقتىن-وقتىن سوعىپ تۇراتىن داۋىل سياقتى. ونىڭ ەدىرەيگەن قارا مۇرتى، تۇكتى قاباعى، قىرىلداي، سويلەيتىن اشۋلى ءسوزى ماعان ەجەلدەن تانىس. ول كەلگەن سايىن قىرىق جاماۋلى قارا ءۇيدىڭ ىشىنە قايعى مەن قاسىرەت الا كەلەدى. اتا جاۋىنىڭ ءامىرلى بالاعات سوزدەرىن ءۇنسىز جەڭەتىن بايبىندى اكەم ەكى-ۇش كۇن سوزدەن قالادى. ءبىزدىڭ ءۇيدى قاسىرەت تۋمانى باسقانداي اۋىر ءبىر كۇي ورنايدى. انام بايعۇس ەكى بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، قارا كوزدى جاسقا كومەدى. مەن ەكى بوساعادا ەكى كۇي، ەكى قاسىرەت تەربەتىپ وتىرعان ەكى پانامنىڭ كەيىستى جۇزدەرىنە كەزەك قارايمىن. ۇلى باقىتسىزدىقتىڭ مىزعىماس مەكەنى بولعان قاراتا ءۇي بۇگىن-ەرتەڭ كۇيرەپ جىعىلعالى تۇرعانداي قالتىرايدى. اشۋلى اكەم قان مايدانعا اتتانعالى جاتقان باتىرداي ەلەستەيدى ماعان. قاسيەتتى انا وسى تۇيىندەردى — ۇلى جورىق كۇيلەرىن جۇرەگىمەن سەزىپ، ەكى كوزىن جاسپەن بۇلايتىن سياقتى. مەن ءۇي ىشىندەگى ءۇنسىز تارتقان ەكى كۇيدەن وسىنى اڭعارامىن. «اتتانادى اكەم» دەيمىن مەن ويمەن توپشىلاپ. مەنىڭ كىشكەنە جۇرەگىم وسى سىردى سەزدىرەدى. مەن ءتىل قاتپاستان سول سىردىڭ ءتۇيىندى شەشۋىنە سەنەمىن.
اتتانار اكەم مايدانعا! قارا سۇر قاتال جاۋىنان كەك الار. ءبىراق ات قايدا؟..
مەن شىرىلداپ كەلىپ انامنىڭ قوينىنا ەندىم. قاسيەتتى انا جىرتىق شاپاننىڭ وڭىرىمەن مەنىڭ كىشكەنە دەنەمدى جاپتى دا، ماڭدايىمنان يىسكەپ، بۇرىنعىسىنان دا قاتتى ەڭىرەپ جىلاي باستادى.
— توقتات زارىڭدى! كىمگە جىلايسىڭ؟ كىمگە شاعاسىڭ، مۇڭىڭدى؟ قۇداي بولسا، باياعىدان بەرى ەستىمەس پە ەدى مۇڭ-زاردى، جارىلقاماس پا ەدى سەنى مەن مەنى! تىي كوزىڭنىڭ جاسىن! جۇرەر جولدىڭ قامىن ىستە! ەرتەڭ تاققان ءۇيدى جىعامىن، كوشەمىن بۇل جەردەن!.. انام كەلىن بوپ ءتۇسىپ، اكەم كۇيەۋ بولعان شۇرەكباي تاۋى، كىندىك كەسىپ، كىرىمدى جۋعان قاراتال مەن قايىڭدى، قيدىم سەندەردى جاۋىزدارعا...
اكەم وسى قاتال بۇيرىقتى بەرىپ، اقىرعى شەشۋىن ايتىپ، ۇيدەن شىقتى. بۇل كەزدە كۇن ەڭكەيگەن شاق ەدى. باتىس جاق قىزعىلت تارتىپ، كۇن ۇياسىنا قونباي ءبىراز تۇردى. مەن دالاعا شىعىپ، اكەمنىڭ قاسىنا كەلدىم. ونىڭ وتكىر كوزىندە اشۋ مەن قايرات وتى جانىپ تۇر ەكەن. قاسىنا كەلگەن ماعان نازارىن اۋدارماي، باتىسقا قاراپ تاپجىلماي تۇرىپ قالدى اكەم. كىم ءبىلسىن، باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزعىلت شۇعىلاسىنا قاراپ، ءۇمىت ساۋلەسىن كورىپ تۇر ما؟.. الدە ءوز ءومىرىن باتار كۇننىڭ ارتىنان شىعاتىن قاراڭعىلىق تەڭىزىندەي، ءتۇپسىز ءبىر تۇڭعيىق دەپ ويلاي ما؟ ول جەرى ماعان ءمالىم ەمەس. قالشيىپ قاتىپ قالعان اكە قاسىندا مەن دە تۇرا بەردىم. كۇن دە باتتى. جەر ءۇستىن قاراڭعىلىق جابا سالدى. ءبىز ۇيگە كىردىك.
انام وت جاققان ەكەن. قاراشا ءۇيدىڭ ورتاسىندا اقىرىن عانا مازداپ جانعان وت مەنى لەبىمەن تارتىپ، ماعان جىلى ۇشىراپ تۇر. مەن وت باسىنا كەلدىم. انە-مىنە دەگەنشە-اق ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ازعانا جانى مازداپ جانعان وتتىڭ باسىنا جينالدى. الدە جانعان وتتىڭ جالىندى لەبى بويلارىن جىلىتىپ، اشۋلارىن جادىراتتى ما، بولماسا اشۋى تارقاپ، جايلاسار مەزگىلى جەتتى مە؟ مەن ونى قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر ءۇي ىشىندە قايتادان تىرشىلىك بەلگىلەرى باستالىپ، اكە مەن انا ءبىزدى ورتالارىنا الا وتىرىپ، سوزگە كىرىستى...
تاڭ اتىسىمەن ءۇي جىعىلدى، ەلدەن بەزىپ نە تابامىز دەگەن انا ءسوزى، ءوز كەزەنگەنىنەن قايتپايتىن اكە جۇرەگىن ءجىبىتىپ، كوشەمىن دەگەن ويىنا توقتام سالا المادى. شيەتتەي بالالاردىڭ قولىندا تۇرعان نە بار؟ ءبىز جاستى كوزىمىزبەن جاۋتاڭ قاعىپ، اكە جۇزىنە تەلمىرۋمەن بولدىق. سول ەكى ورتادا ماڭايداعى ۇيلەردەن لەك-لەگىمەن بىزدىكىنە قاراي ادامدار دا شۇبىردى.
— جازەكە، جول بولسىن! ەلدەن بۇرىن ءۇي جىققانىڭىزدىڭ ءمانىسى قالاي؟ ءجونىڭىزدى ايتا كەتىڭىز؟
— بەتىم ساحارلى، كەتەمىن بۇل جەردەن.
— ونىڭىز قالاي؟
— ونىمنىڭ «قالايى» جوق. كوشتىم ءبىرجولاتا، اق بوز ءۇيدىڭ قاراشىسى بوپ، باسىمنان ەرىك، اۋزىمنان ءسوز كەتكەنشە، تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتكەنىمنىڭ ءوزى جاقسى.
— شيەتتەي ءۇش بالانى شۇبىرتىپ، ەل كەزەمىن دەگەننىڭ ءجونى بولماس، سابىر ەتسەڭىز قايتەدى؟
— جوق، سابىر ەتەمىن دەپ، سارى ۋايىمنىڭ ۇياسى بولۋعا اينالدىم... ەندى سابىرىم كەتتى. اعايىن، ساعان ريزامىن، جولىما بوگەت بولماڭدار! مەنى توقتاتقاندا سەندەردىڭ ءبولىپ بەرەرلەرىڭ نە؟ ەندى بەيسەكەگە قۇل بولعىم كەلمەيدى. مەنىڭ توقتامىم وسى، قاتىن، ارت جۇگىڭدى،— دەپ، اكەم ءسوزدى تۇجىرىپ تاستادى.
اكە شەشۋىنەن كوڭىلى قايتقان جۇرت كەنەت توقتالىپ، بىر-بىرىنە قاراستى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قازىناسى بولعان ازعانا اياق-تاباق پەن سىنىق كەبەجە ارباعا قونىپ تا قالدى. بەس جاننىڭ ورتاسىنداعى جالعىز كورپە مەن ەكى قۇس جاستىق تا سول اربادان ورىن تاپتى. جاستايىنان اسىقتى بىرگە ويناعان اۋىل ءۇيدىڭ قارا بورباي، جىرتىق كويلەكتى بالالارى دا ۇيلەرىنە قايتا باستادى. تاپ وسى كەزدە ماعان الدەقايدان قيماستىق سەزىم پايدا بولدى. «كەتپەيىك، اكەتاي، قالايىق وسىندا!» دەپ بىرنەشە قايتالادىم.
بۇزاۋلى سيىرعا جەگىلگەن اعاش اربا شيقىلداپ ورنىنان قوزعالا بەردى. كەيى تاياقتارىنا سۇيەنىپ، كەيبىرەۋلەرى بەلىن باسىپ، شوقپىت كيىمدى اعايىندار ارتتا قالىپ بارادى. اكەم ولارمەن قىسقا عانا امانداستى دا، «امان-ەسەن بولساق كورىسەرمىز!» دەدى. جان سەزىمى نازىك انا سورلى جينالعان ەلمەن جىلاسىپ ايرىلدى. مىنە، مەن سولايشا تۋعان ەل، ەسكەن جەرمەن ءبىرىنشى رەت قوشتاستىم.
جول الىس، كۇن ىستىق. بەتىمىز ساحارلى. الدان كۇتكەن ەندىگى ءومىردىڭ كەسكىنى قانداي بولارىن ۋاقىت كورسەتەر.
...سول بەتىمىزبەن كوشە قونىپ، ساحارلى قالاسىنا كەلدىك. بۇل قالادا بەيسەكە جوق. ءبىراق، قالا ءتۇسى ىزعارلى، بىزگە دەس بەرەر ەمەس. تالاي ادام تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ جاتقان قالاعا ءبىز سىيمادىق. سىيماعانىمىز ەمەس پە، بىزگە ورىن قالا شەتىنەن ءتيدى.
بەيسەكە امىرىنە بوي ۇسىنا قويمايتىن ءورت مىنەزدى اكەم، الدىنان ايعايىن سالىپ شىققان ادامدى كورمەسە دە، قالا ىشىنە كىرۋگە باتپادى بىلەم، اربا بەتىن تاپەلتەك شىم ۇيلەرگە قاراي بۇرىپ، ءبىر الاڭداۋ جەرگە كەلىپ توقتاپ قالدى. قاراقۇرىم كيىز ءۇيدى وسى اراعا ورناتىپ، اكە مەن انا جابدىقتارىنا كىرىستى. ءۇي ورتاسىندا اۋىلداعىداي وت مازداپ جاندى. بۇل ەكى ارادا قاسىمىزداعى ۇيلەردىڭ جىرتىق توندى، جاماۋ ەتىكتىلەرى دە ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە باستادى. الدىمەن كەلگەن ۇزىن بويلى، اق سارى ورىس قازاقشا بىلەدى ەكەن، اكەممەن سويلەسىپ، ءجون سۇراستى. ونىڭ ارتىنان ءبىر تاتار، تاعى ءبىر قازاق كەلدى. سويتە-سويتە تالايلار جينالدى. مەن ءبارىنىڭ دە اۋىزدارىنا قارايمىن. بىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ كاسىپتەرىن، بىرەۋلەرى جۇمىسسىزدىعىن ايتادى، تاعى ءبىرى قالا تۇرمىسىنىڭ قيىندىعىن، بارلىق ءومىر كىلتى ساۋداگەرلەردىڭ قولىندا تۇرعاندىعىن باياندايدى.
جينالعان ادامدارمەن اكەم كوپ سويلەستى. ەل تاراسىمەن شايىمىزدى ءىشىپ ۇيىقتاۋعا جاتتىق. مەن اكە قاسىندا جاتىرمىن. ول ۇزاق ۋاقىت دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادى. تاستاي قاراڭعى ءۇي ىشىندە جالعىز اكە ءوز جۇرەگىمەن سىرلاسقانداي اۋىر دەم الادى. جازىلماس جاراسى، جەتە الماس مۇددەسى بار شەر كوكىرەكتەي اۋىق-اۋىق قاتتى كۇرسىنەدى. ەرتەڭگىنى ۋايىم ەتكەن اكە جايىنان الدىمىزدا ءالى دە تۇرمىس دوزاعى تۇرعانىن بايقايمىن. اندا-ساندا اۋىر كۇرسىنگەن اكە دەمى، ءومىردىڭ سوقپاقتى باتپاق جولدارىن كەزىپ، اۋىر جۇكتەرىمەن الىسىپ جۇرگەن جاننىڭ بەينەسىن كوز الدىما اكەلەدى. ءسىز بىلەسىز بە؟ جۇرەك سەزىمىنىڭ ۇلى-كىشىسى جوق. ۇلى مەن كىشىلىك اقىل-ويدا. تەرەڭ سىرلى اسىل جۇرەكتىڭ اقىرىن سوققان ساقاۋ ءتىلىن جانمەن ۇعا بىلۋدە. ءسويتىپ ونى ادام تىلىمەن ايتا بىلۋدە. بالانى جاس دەسەڭىز دە، ونىڭ جۇرەك سەزىمىمەن ويناماڭىز! بالا جۇرەگى ءۇي ىشىندەگى ءومىر بەلگىلەرىنىڭ ءبارىن دە سەزەدى. بالا ءوز جۇرەگىمەن سويلەسە بىلەدى. ءبىراق، ول جۇرەك سەزىمىن اقىلمەن قورىتىپ، سىزگە ايتا بىلمەيدى.
كىرشىك شالماعان نازىك سەزىمدى بالا جۇرەگى قانداي تاماشا! قانداي سەزىمتال! ءسىز نانىڭىز ماعان!..
تاپ وسى تۇندە اكە جۇرەگى مەن مەنىڭ جۇرەگىم سىرلاسقان سىقىلدى. مەن اكەمنىڭ اۋىر ءحالىن اقىلمەن ەمەس، جۇرەكپەن سەزىنەتىن سياقتىمىن. جۇرەكپەن سەزىنگەنىم سول ەمەس پە، كۇرسىندىم.
— قاراعىم، نەگە كۇرسىنەسىڭ؟—دەدى اكەم.
— جاي،— دەدىم مەن، نە ايتارىمدى بىلمەي. ءبىراق جۇرەگىم جاي ەمەس دەگەندەي اۋزىما تىعىلدى. كوزىمە جاس كەلىپ، جىلاپ جىبەردىم. اكەم ءوزىنىڭ جىرتىق كۇپىسىنىڭ وڭىرىمەن مەنى قاپسىرا جاۋىپ، باۋىرىنا قىستى دا، ەرنىن ماڭدايىما تاقادى. ءدال وسى كەزدە اكەمنىڭ دە كوزىنەن جاس مونشاقتاپ اعىپ جاتقانداي بولدى...
...قاتال تۇرمىس ءبىزدى اۋىر قىسپاعىنان بوساتپادى. ءارى ساۋىن، ءارى كولىك ەتىپ وتىرعان جالعىز سيىردى ساتىپ، قىسقا باسپانا ورناتتىق. اكەم اركىمنىڭ اربا، شاناسىن جوندەپ، ءنار تابادى. شەشەم حاليۋللا دەگەن باي ساۋداگەردىڭ كىرىن جۋىپ، سۋىن تاسيدى. مەن دە سول بايدىڭ ۇيىندە قىزمەت ىستەيمىن. ەلدى تاستاپ قالاعا كەلگەندەگى ءبىزدىڭ ءومىردىڭ كەسكىنى وسىلايشا بولدى.
شەشەم ەكەۋمىز حاليۋللا ساۋداگەردىڭ ۇيىندەمىز. قالانىڭ ورتاسىندا باسقا ۇيلەردىڭ ءتاڭىرىسى تارىزدەنگەن ەكى قابات كوك ءۇي مەنىڭ كوز الدىمنان ءالى كەتپەيدى. اعاش قاقپالى، تاقتايمەن قورشاعان كەڭ الباردىڭ ىشىندە كىشكەنە اس ءۇي بار. بۇل ءۇيدىڭ ءبىر جاعىندا كۇندەلىكتى تاماقتار قامدالادى. ال ەكىنشى جارتىسى مالايلار تۇراتىن، كىر جۋاتىن ورىن بولادى. سالاحيتدەن دەگەن مالاي جىگىت ەكەۋمىز حاليۋللا ساۋداگەردىڭ جەگىن اتتارىن باعامىز. سالاحيتدەن ات جەگىپ، ات دوعارادى، مەن ولاردى سۋارىپ، قوراسىن كۇرەيمىن.
جارىلعالى تۇرعان شيقانداي ەكى بەتى قىپ-قىزىل، قارىنى اسقاباقتاي جۋان، ەكى مۇرتى دەلديگەن حاليۋللا ساۋداگەر قارا پاۋەسكەسىنەن ءتۇسىپ جاتىپ بىزگە ءامىر بەرەدى.
حاليۋللانىڭ بەرگەن ءامىرىن مۇلتىكسىز ورىنداۋ بىزگە پارىز. العاشقى بارعان كەزىمدە تىلىنە تۇسىنبەي تالاي تاياق تا جەدىم. ول ءوز ءامىرىن ۇعىندىرۋعا ولاق. ءسوزىن مۇرنىنان سويلەيتىن، ءبىراق ونىسىنا قاراماي مىنەزى تاسىر، اۋزى مەن قولى بىرگە جۇرەتىن جان ەكەن. باسى-كوزىڭ دەمەي كوڭىلىنە جاقپاساڭ قولىنداعى تاياعىمەن توپەلەي باستايدى. ونىڭ قولىنان سەنى ايىرىپ الار جان جوق...
مەنىڭ جالشىلىق ءومىرىم وسى كۇيىمەن سوزىلا بەردى. حاليۋللا ءۇيى كۇندە دۋمان، كۇندە بازار. قىرىمنان كەلگەن نەشە ءتۇرلى ساۋداگەرلەر وسىنىڭ ۇيىندە. كۇندىز-تۇنى گارمون تارتىلىپ، بيلەر بيلەنىپ، اندەر ايتىلىپ جاتادى. ءبىز قورا ىشىندە كۇيبەڭ قاعىپ جۇمىس ىستەيمىز.
اشىق تۇرعان تەرەزەدەن سىزىلىپ گارمون داۋسى شىققاندا سالاحيتدەن كۇرەگىنە سۇيەنىپ تۇرىپ اۋىر كۇرسىنەدى. بۇل كۇرسىنۋ ەمەس، ارمان، وكىنىش. ول تاپ وسى مينۋتتا نەنى ويلادى، كىمدى ساعىندى؟ قايدا شارق ۇردى؟ نەدەن بەزىندى؟ مەن ونى جان سەزىمىم ارقىلى بىلەمىن.
— ءاي، قازاق مالايى! ءبىزدىڭ ياش گۇمىرلار وشىلاي ءۇتا ءبيرا ءمىني؟ الدە، بىزگا ءدا يارىق كۇنلار كيلارمى ءالى، يۋقمى؟ كيتاسىم كيلا ءمينىم شۋل بوعاچنىڭ يۋرتىنان، كيتاسىم كيلا، ءباعرىم،— دەپ ول قولىنداعى كۇرەگىن لاقتىرىپ تاستاپ، ات قوراداعى ۇيىلگەن ءشوپتىڭ ۇستىنە شالقاسىنان قۇلاي كەتەدى. سالاحيتدەن سول جاتقاننان ادامعا ءتىل قاتپاي جاتا بەرەدى. باي ۇيىندە وينالعان گارمون داۋسى دا تىنىمسىز سارناپ، ءبىر كۇيگە ەكىنشى كۇيدى جالعاستىرىپ بەزەك قاعادى. تەرەزەدەن شارق ۇرىپ، دالاعا قۇلاش سەرمەگەن تاتار كۇيلەرى جۇرەگىمە شىمشىمداي بويلاپ، مەنى دە ءوز قۇشاعىنا تارتادى. مۇڭدى سازبەن مىڭ بۇرالعان كۇي سارىنى مەنى الدەقايدا جەتەكتەپ الا جونەلەدى. قۇدىرەتى كۇشتى ءان دۇنيەسى جالشىلىق ءومىرىنىڭ اۋىر قاسىرەتىن ۇمىتتىرادى. انادان تۋا ءوزىم كورمەگەن بالالىق داۋرەننىڭ ماعان بەلگىسىز تالاي سىرلارىن مەن ءان ارقىلى سەزەمىن.
— نە ءىشلاپ اعزىڭنى اشىپ تۇراسىڭ، قاھار سۇققىرى،—دەگەن اششى داۋىسقا جالت قاراسام، قىزىل بەت حاليۋللا ەكەن. بەتى سۇرلانىپ، كوزىنە قان تولعان، ۋداي ماس حاليۋللانىڭ ۇستىنە كيگەن تاتار شاپانىنىڭ ەكى ءوڭىرى دەلديىپ، تۇيمەلەرى اعىتىلىپ كەتىپتى. كوزى ەدىرەيىپ، ەكى قولى ەكى جاعىنا سالبىراپ ءتورت تاعانداپ تۇرعان كۇيىندە ول:
— اتنى كيتىر، اتنى، قاھار سۇققىرى،— دەپ قىرىلداپ ايعايلادى. مەن ونىڭ بۇل سياقتى ماس كۇيىن، وقىس تۇرىسىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن. كەنەت شىققان باي داۋسىنا جالت قاراعان ماعان، ول ءقازىر حاليۋللا ەمەس، اۋزىن اشقان اجداھا سياقتى كورىندى، سالاقتاعان ەكى قولىنان تىرناقتارى جىلتىلداپ، كوزىنەن وت شاشىپ، مەنى جۇتقالى كەلە جاتقانداي. قاتتى شوشىندىم. مەنىڭ اششى داۋىسىمنان سەلك ەتكەن سالاحيتدەن ورنىنان ۇشىپ تۇردى. وسىدان كەيىن نە بولعانى بەلگىسىز، قۇلاق شەكەمنەن سارت ەتكەن قاتتى جۇدىرىقتان تالىپ كەتىپپىن... كوزىمدى اشىپ قاراسام اۋزىما سۋ تامىزىپ، سالاحيتدەن وتىر ەكەن...
— ۋا، ءدۇنيا، ءدۇنيا،— دەدى ول كوزىمدى ىڭىرانىپ اشقاندا. دۇنيە قاراڭعى تارتىپ، جۇلدىزدار زاماتتا سونە قالىپتى. دەنەمدى قالتىراتىپ الدەقايدان ىزعارلى اياز قىسقانداي. جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، تىنىسىم تارىلىپ بارادى.
— سۋ بەرشى، سۋ!
شالقامنان ءتۇسىپ الدىندا سۇلاپ جاتقان مەنى تاستاي سالىپ، سالاحيتدەن جۇگىرە جونەلدى. سۋ ءىشتىم. سالاحيتدەن سۋدى ۇسىنعان قولىن كەيىن تارتىڭقىراپ، مەنىڭ بەتىمە تەسىلە قاراپ ۇزاق تۇرىپ قالدى. ءومىر تەپكىسىنىڭ تالاي تىلىكپەسىن كورگەن ازاپ ق ۇلى ماعان نە ايتقىسى كەلدى؟ نەنى ىشىنە بۇكتى؟ ەكەۋمىز دە قوسىلىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردىك...
سول ءتۇنى مەن حاليۋللا ساۋداگەردىڭ ءۇيىن تاستاپ شىقتىم. سول ءتۇنى بالا جۇرەگىمدە ءبىرىنشى رەت كەك پەن ىزا وتى تۇتانعانداي بولدى. كىشكەنتاي قوس جۇدىرىعىمدى تاس قىپ ءتۇيىپ الىپ، ۇيگە قاراي بوزداي جونەلدىم...
***
بۇل ۋاقيعادان كەيىن حاليۋللا ساۋداگەردىڭ ۇيىنە مەن قايتا ورالعانىم جوق، اكەم دە بار دەپ ايتقان جوق. انا بايعۇس سول ءۇيدىڭ بوساعاسىندا جۇرە بەردى. مەنىڭ ەندىگى ءومىرىم اكە جانىندا، اكە جۇمىسىنا كومەكتەسۋ بولدى.
ءبىزدىڭ ماڭداعى جيىرما شاقتى ءۇي كەدەيلەر تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى دامىل كورمەيدى. ءبارىنىڭ دە تارتقانى ازاپ، شەككەنى بەينەت. ءبىزدىڭ ءۇي كوشىپ كەلگەن كۇنى اكەممەن سويلەسەتىن ۇزىن اق سارى ورىستىڭ اتى گريگوريي ەكەن. ونى ءبىز كۇرگىرەي دەيمىز. كۇرگىرەيمەن اكەم دوس بولىپ الدى، ءبىرىنسىز-بىرى استارىن ىشپەيدى. ەكەۋى دە قىس بولسا شانا، جاز بولسا اربا جوندەيدى. جۇمىستىڭ ارا-اراسىندا بالتانىڭ ساپتارىن دا جاسايدى. قالانىڭ ءبىر شەتى مەن ەكىنشى شەتىنەن ءبىزدىڭ وسى ەكى ۇيگە سىنعان اربا مەن شانالارىن سۇيرەتىپ اكەپ تاستاپ جاتقان ەلدى كورەسىڭ.
تاڭ ساز بەرە تاق-تاق ەتكەن بالتا مەن بالعا داۋىستارى كۇن باتا ارەڭ توقتايدى. كۇرگىرەي مەن اكەم قولىنداعى قوس بالتا كەيدە انگە قوسىلعان ەكى ادامداي بىرگە شاڭقىلداپ بارىپ تىق-تىق ەتىپ توقتايدى. بۇل ەكەۋىنىڭ ۇنىندە دە ءبىر ءنارلى ىرعاق بار سياقتى. قوس بالتانى جارىستىرا شاپقان ەكى ادامنىڭ كۇشتى قولدارى بالتالارىن باسىنان اسىرا سىلتەپ، الدارىندا جاتقان جۇمىر دوڭبەككە قاداعاندا، مەنىڭ كوزىمە الدەنەندەي سۋرەت ەلەستەيدى. تاپ وسى قالىپتارىندا بۇل ەكەۋى ارباعا بەلاعاش شاۋىپ جاتقان ۇستالار ەمەس، اۋىر تىرشىلىكتىڭ، قاتال ءومىردىڭ ءبىز شىعا الماعان ادىر-دوڭەستەرىن، اسقار بيىكتەرىن بالتانىڭ استىنا الىپ جاتقان جاندار ءتارىزدى...
اسىرەسە، ەكەۋىنىڭ «ەھ، ەھ» دەپ ەرەگىسە سوققان دىبىس كۇيلەرى، ماڭدايلارىنان باستاپ ارقالارىنا دەيىن شىپ-شىپ اققان اششى تەرلەرى مەنىڭ وسى ويىمدى بەكىتە تۇسكەندەي.
وسىلايشا تالاي جازدار مەن قىستار ءوتتى. ءبىزدىڭ قىسقى تىرشىلىك جاز كۇندەرىنەن اناعۇرلىم اۋىر بولا باستادى. كۇرگىرەي مەن اكەمنىڭ قول جۇمىسى قىسقا قاراي ازايادى، ءبىز قول شانامەن ساحارلى تاۋىنان قالاعا وتىن تاسيمىز. قىسقى بورانداردا ءۇسىنىپ-قابىنىپ قالاعا جەتكىزگەن وتىندى كۇنى بويى بازاردا تۇرىپ ءبىر ءۇزىم نانعا ارەڭ ساتاسىڭ. تىنىسىمىز تارتقان بەينەت، اۋىر ەڭبەك جەمىسى ءۇي-ىشىمىزدى تويىندىرۋعا جەتپەيدى.
مەن ەر جەتتىم. جىلدا قاھارىن توگىپ قايتا ورالاتىن ۇيرەنشىكتى قىس بيىل تاعى ءوز سارىنىمەن وتە شىقتى. جىلت ەتىپ، كۇن جارقىراپ، جارق ەتىپ جاز كەلەدى. مايدىڭ قوڭىر سامالدى ەسپە جەلى ەركەلەپ بەتتەن سۇيەدى، دالا جاز كيىمىمەن بەزەنىپ، ارقا كەڭيىن دەدى. مەن جۇمىستان قايتىپ كەلسەم، اكەم مەن كۇرگىرەي وڭاشا سويلەسىپ وتىر ەكەن. قاستارىنا كەلىپ وتىرا كەتتىم، ولار اڭگىمەسىن بۇزباي سويلەسە بەردى. جەزدى ماڭىندا كومىر شىعادى، سول كومىر كەنىنە، جۇمىسشىلار اراسىنا جەتەيىك دەسەدى. مەن «كەن»، «جۇمىسشى» دەگەن ءسوزدى ءوز ومىرىمدە وسى اڭگىمەدەن ەسىتتىم. بۇل 1907 جىلدىڭ جازى ەدى...
ەر جەتۋ
ءومىر قاقپالاپ وتىرىپ، ءبىزدى جەزدىگە دە اكەلدى. ۇشى-قيىرى جوق جازىق دالا، اتتىڭ تۇياعى، قۇستىڭ قاناتى كۇيەرلىك ىستىق. جۇمىسشىلار تۇراتىن جەر باراقتار قاسقىردىڭ اپانىنا لايىق. بۇل جەردەگى تىرشىلىكتىڭ العاشقى حابارشىلارى تەمىر جول بويىنا كومىر تاسيتىن تۇيەلى كىرەكەشتەر.
ءبىز ساعىندىق دەگەن جۇمىسشىنىڭ جەر باراعىنا ورنالاستىق. اكەم كۇرگىرەي ەكەۋى قول ونەرىندە، مەن قارا جۇمىسپەن اينالىستىم. مەنىڭ قولىما العاشقى تيگەن كەمىر ەلەۋىشى. ول زاماندا تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان ۇساق كومىرلەردى ەلەۋىشتەن وتكىزىپ، كۇلىنەن ايىرادى. مىنە، ءبىز سول ازاپتىڭ ءبىر قۇلاعىنان ۇستادىق.
تاڭ سارىدەن تۇرىپ جۇمىسقا كەلدىم. ءۇمىتتى ءومىردىڭ ۇستاتپاس كولەڭكەسىن قۋعان قايسار اكەم وسى جەزدىنى تاپقاندا ءوز ارمانىنىڭ ءبىر بەلەسىنەن استىم با دەپ ويلاپ ەدى، ول جاڭىلعان ەكەن. بۇل ارمان بەلەسى ەمەس، ازاپ بەلەسىنىڭ ءبىر قياسى ءتارىزدى. كوز الدىمنان ءوتىپ جاتقان جۇمىسشىلار ارەكەتى ماعان وسى ويدى بەكىتە ءتۇستى. «كەل بەرى، كەل! قاشساڭ دا ەندى قۇتىلمايسىڭ» دەپ الدىمدا ازاپ دۇنيەسى تۇزاعىن قۇرىپ تۇر. مەن سول تۇزاققا ءوز موينىمدى ۇسىنا بەردىم. ازاپ دۇنيەسى مەنى ءوز تۇبىنە تارتىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي قىسا ءتۇستى. تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتقان كومىر ەكەن دەسەم، كەمىر ەمەس، مەنىڭ، مەن سياقتىلاردىڭ ماڭدايىنىڭ ارىلماس سورى ەكەن. ءبىز كۇن سايىن سول تاۋمەن الىسامىز. كۇن سايىن ونداعان كۇرەكتى كۇشتى قولدار وسى تاۋدىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. قاس قارايا تيپىلى شىعۋعا تايانىپ، شوگىپ قالعان تاۋ، تاڭ اتىسىمەن قايتا وسەدى، قايتا قاھارىنا مىنەدى، ءبىزدىڭ ارىلماس سور وسى تاۋسىلماس تاۋدىڭ ىشىندە جاتقانداي.
مۇنداعى تىرشىلىكتىڭ تۇتقاسىن قولىنا ۇستاعان اعىلشىن بەيسەكە، حاليۋللاردان اناعۇرلىم قاتال، اناعۇرلىم مەيرىمسىز. قىستىڭ ىزعىرىق قىزىل شۇناق ايازىنداي ونىڭ اۋزىنان شىققان لەپ جۇمىسشى بىتكەننىڭ ارقالارىنان قىسىپ، ولاردى قالتىراتىپ بارادى.
مەن وسى جۇمىستا ءبىر ايدان استام ۋاقىت بولدىم. ايدىڭ اياعىندا الار اقىم قارىزعا جەتپەي، اكە الدىندا ەسەپكە وتىرعانىمدا، ءبىر قاتتى ءسۇرىندىم. اكەم تاياعىمەن الدىنداعى جەردى شۇقي وتىرىپ:
— شىراعىم، ەندى جىگىت بولدىڭ، ءومىردىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن ۋاقىتىڭ جەتتى. ءوز ىسىڭە ۇقىپتى بولماساڭ، تاماعىڭدى اسىراي المايسىڭ. ورتا جاستان اسىپ كەتكەن اكەڭدى قاشانعى قانجىعاڭا بايلاپ جۇرەسىڭ،— دەدى.
مەنىڭ ەكى بەتىمنەن وتىم شىقتى. ءبىر اي جۇمىس ىستەپ، ءبىر تيىن ۇيگە اكەلە الماعانىما ءوزىم دە قاتتى نازالاندىم. كومىر ەلەۋ ىسىندە ەڭبەك ءونىمسىز بولادى ەكەن، ماڭداي تەرىمدى بەس سىپىرىپ ەتكەن ەڭبەكتىڭ ايلىق قورىتىندىسى بۇلاي بولعاندا، ەندى مەنىڭ ول جۇمىستا قالۋىمنىڭ ورنى بولماس.
وسى تۇيىنگە ىشتەي توقتاعان مەن اكە جۇزىنە قاراسام، ول ءالى سول تاياعىمەن جەر شۇقىعان قالپىندا تومەن قاراپ وتىر ەكەن.
— اعا،— دەدىم مەن.
— نە ايتاسىڭ؟
— كومىر ەلەۋىشىنەن شىعامىن، شاحتاعا جۇمىسقا كىرەم.
بۇل ايدا جارتىمدى ەڭبەك تابا الماعانىمدى مەنىڭ ىسكە شالاعايلىعىمنان، ەرىنشەكتىگىمنەن بولدى ما ەكەن دەپ كۇدىكتەنىپ وتىرعان اكەم، مەن شاحتاعا تۇسەمىن دەگەندە ءۇن قاتپادى، وتكىر كوزىن ءبىر اۋدارىپ ماعان تەسىلە قارادى. بۇل قاراس: «شاحتاعا تۇسكەندە سەن نە بىتىرەسىڭ، الدىمەن كومىر ەلەۋىشىندە ءپىسىپ قاراساڭشى، شاحتەر بولۋ سەنىڭ قولىڭنان كەلمەس»،— دەگەن كۇدىكتى ويدىڭ ءزىلدى قاراسى ەدى.
— تۇسەمىن شاحتاعا، قايتسەم دە شاحتادا ىستەيمىن، ەندى كومىر ەلەۋىشىنىڭ ماڭىنا دا بارمايمىن، — دەپ مەن، ءسوزدى كەسىپ ايتتىم. «جارايدى» دەگەندەي اكەم باسىن يزەدى.
* * *
مارالدى كومىر كەنىن باسقاراتىن اعىلشىننىڭ ورىنباسارى جىلت-جىلت ەتىپ، ءبىر جەرگە تۇرمايتىن بەزىلدەك سارى، ونى جۇمىسشىلار ءوز اتىمەن اتاماي، «ءاقتيىن» دەپ اتايدى. جۇمىسشىلاردىڭ «ءاقتيىن» دەپ اتاپ كەتۋىنىڭ ءمانىسى دە ونىڭ سۇڭگۋىر ۇيرەكتەي سۋسىلداپ، ءبىر ورىندا تۇرمايتىن سابىرسىزدىعىنان بولۋى ءتيىس. ءاقتيىن وتە قاتال، بەيباستاق ادام. ول كەلگەندە جۇمىسشىلارعا اقىرا كەلەدى. ونىڭ قولىندا دا حاليۋللا ساۋداگەردىڭ تاياعىنا ۇقساعان كۇمىستى تاياعى بار. مۇنىڭ دا اشۋى مەن تاياعى بىرگە جۇرەدى.
مەن كوپ ۇزاماي-اق جەزدىدەگى كومىر ەلەۋىشىنەن اۋىسىپ، مارالدىعا بارىپ شاحتىعا ءتۇستىم. مەنىڭ قولىما دا قايلا ءتيدى. جۇمىستى كۇنىنە 12 ساعات ىستەيمىز. قىزمەت اۋىر، ول زاماندا مۇنداي تەحنيكا دەگەن اتىمەن جوق. قانداي اۋىر ءىستىڭ ءوزىن قايلامەن ورىندايمىز، كومىردى قازۋدان ۆاگونەتكاعا ارتۋ، سىرتقا شىعارۋعا دەيىن ادامنىڭ موينىندا.
مەن جۇمىس ىستەدىم، اۋىر قايلانىڭ تەگەۋرىندى تەپكىسىنە شىدادىم دەگەنىم بولماسا، قولىما بۇدان دا ءبىر تيىن اقشا الىپ كورگەنىم جوق. ماڭداي تەرىن كۇنىنە توقسان رەت سىپىرىپ، تاس كومىرمەن الىسقان ون شاقتى ادامنىڭ اقىسىن بىرەۋ الادى. ەڭبەك جەمىسىن بىرەۋ ورادى.
ول الۋشى مەن ورۋشىنىڭ اتىن «ارتەل باستىعى» دەسەدى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ون ادامنان قۇرىلعان «ارتەلدىڭ» باستىعى باياندى شولاق دەيتىن ءبىر سۇم ەدى.
ونىڭ اي سايىن جاسايتىن «ەسەبى» بويىنشا، ءبىز ۇنەمى وعان بەرەسى بوپ شىعامىز، «پالەن سومعا ەتىگىڭدى جاماتتىم، پالەن سومعا جۇمىس كيىمىن اپەردىم، پالەن سومعا قوي ساتىپ الىپ، ەتىن ءبولىپ بەردىم، ءجۇرىپ-تۇرۋ جولدارىمەن پالەن سوم اقشام شىقتى»،— دەپ، بار جۇمىسشىنىڭ اقىسىن ءوز اۋزىنا تىعادى. «ارتەل باستىعى» بولعاندىعى ءۇشىن دە ءبىز ەڭبەگىمىزدەن وعان اقى تولەيمىز. قورىتىپ كەلگەندە، اي سايىن ءبىز وعان بەرەسى بولامىز.
اۋىر ەڭبەكپەن بىرگە باسىما تۇسكەن سوردان مەن قۇتىلا المادىم. جۇمىستان شىعىپ كەتۋگە دە مۇرشاڭ كەلمەيدى، ەگەر جۇمىستان شىعاتىن بولساڭ، باياندى شولاقتىڭ قارىزىن تولەۋ كەرەك. ول كەزدە قارىز تولەي قوياتىن قۋات بىزگە قايدان كەلسىن! جالعىز سيىردى ساحارلىدا ساتقانبىز، اكەمنىڭ تاپقانى، مەنىڭ قارىزدانىپ ءجۇرىپ ەنگىزگەن كىرىسىم ءۇي ءىشىن اسىراۋعا ارەڭ جەتەدى. اياققا ءبۇتىن ەتىك، ۇسكە ءبۇتىن كيىم كيۋ دەگەندى ول زاماندا ويلاپ تا بولمايدى. تۇرمىس سۇراپىلى مەنى وسىلاي تىق- سىرىپ ايداي بەردى. ءومىر وسىلاي ەتە بەردى.
مارالدى كومىر كەنىندە جۇمىس ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ كوپشىلىگىن تانيتىن بولدىم. جۇمىسشى دەگەن حالىق قانداي باۋىرمال كەلەدى. انە-مىنە دەگەنشە ءۇيىر بولدىق تا كەتتىك. ءبارىنىڭ دە كورگەن كۇنى مەنەن ارتىق ەمەس، ءبارىنىڭ دە تارتقانى اۋىر ازاپ، ءبارىنىڭ دە كۇتكەنى ءبىر جاقسىلىق. ءبىراق، سول جاقسىلىق قايدا؟ سول ناندى بىزگە كىم بەرەدى؟ اڭگىمەنىڭ ۇلكەنى وسىندا ەمەس پە؟
ءوزىم سياقتى جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنان مەنىڭ كوزىمە العاشقى كورىنگەننەن باستاپ ەكى ادام ەرەكشە ءتۇستى. ءبىرى — ياشا دەگەن ورىس. ول بويى ورتادان جوعارىلاۋ، جازىق ماڭدايلى، وتكىر كوزدى، ءسوزدى سالماقپەن سويلەيتىن ادام. ەكىنشىسى — ياشانىڭ قاسىندا جۇرەتىن قاسەن دەيتىن قازاق. قاسەن قازاقى پىسىق جىگىت، سوزگە دە وسال ەمەس، اشۋلانسا مىنەزى تىك، جايشىلىقتا جايدارى، ازداپ دومبىرا دا تارتىپ، قوڭىرلاتىپ ءان دە سالادى. بۇل ەكەۋى كۇرگىرەيدىكى مەن ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى-جيى كەلىپ اڭگىمەلەر ايتىپ، شاي ءىشىپ كەتەدى. ادامعا كىم جىلى سويلەسە، سول جاقىن ەمەس پە؟ بىزدەر بۇل ەكەۋىن جاقسى كورەمىز...
تۇرمىس جىلدان-جىلعا اۋىرلاي باستادى. كۇن سايىن ون ەكى ساعاتتان ىستەگەن اۋىر ەڭبەكتىڭ كورسەتەر راقاتى جوق، راقات قايدا، جۇمىستان شارشاپ كەلگەن كەزىڭدە ۇيدە جەرلىك نان بولماي قالاتىن مەزگىلدەر ءجيى ۇشىرايدى. بەينەتى كوپ، ساۋلەتى جوق وتكەن كۇننىڭ وپاسىز بەينەلەرىن امالسىز ەسكە الادى ادام. ول زامانداعى كورگەن بەينەتتى ايتا بەرسەڭ، جازۋعا قاعاز دا جەتپەس.
قاندى اۋىز اعىلشىنمەن ونىڭ اسىراندى توبەتى ءاقتيىننىڭ قورلىقتارى بىرىنەن ءبىرى اسا بەردى. بۇلاردىڭ ايۋاندىقتارىنا ىزا بولعان جۇمىسشىلار 1916 جىلى كوتەرىلىس جاسادى. بۇل مەنىڭ كورگەن ءبىرىنشى كوتەرىلىسىم. كوتەرىلىس ەل تاڭەرتەڭگى جۇمىسقا جينالعاندا، بىردەن ءدۇر ەتە ءتۇستى. بارلىق جۇمىسشى جۇمىسقا تۇسپەي تۇرىپ الىستى. بۇل كوتەرىلىستى ياشا مەن قاسەن باسقاردى. بۇل حاباردى ەستىگەن اعىلشىن، ءاقتيىندى بىزگە جىبەرىپتى. ءاقتيىن كەلە جىگىتتەر ونى قورشاپ الىپ، قولىن ارتىنا بايلاپ تاستادى...
ارناسى كەڭ تۇڭعيىق، وتكەل بەرمەس اساۋ تەڭىزدىڭ ۇلى تاسقىنىنداي كەمەرىنەن اسىپ تۇرعان جۇمىسشىلار تولقىنى ءاقتيىندى سەلدى تاسقىننىڭ قۇشاعىنا الدى. قولىن بايلاعان كۇيى ونى تاچكانىڭ ىشىنە سالدى، ءبىر كەزدە ءاقتيىن سالىنعان تاچكا اربا زىمىراي جونەلدى. ەرەگىسكەن توپ ءاقتيىندى قالا شەتىنە اپارىپ توڭكەرىپ تاستادى. ءاقتيىننىڭ كۇمىستەي جىلتىراعان اق كيىمى قارا كۇيەلەش بولىپ شىعا كەلدى. ول قورا ىشىنەن سىرتقا شىعارىپ تاستالعان ءبىر اربا ناجىستەي قوزعالماستان سول ورنىندا جاتىپ قالدى. قارا جۇرەك اعىلشىن يت جانىنان ايرىلامىن دەپ قورىقتى-اۋ دەيمىن، ءۇش كۇندەي جۇمىسشىلار اراسىنا كەلە المادى. كوتەرىلىستىڭ اقىرعى كۇنى ساحارلىدان شاقىرىلعان قارۋلى قولدىڭ كەلۋىمەن تىندى. ولار ياشا مەن قاسەندى تۇتقىنعا الدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بۇل قاتال ءىسى، ياشا مەن قاسەننىڭ تۇتقىنعا الىنۋى جۇمىسشىلار اراسىنداعى نارازىلىقتى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتە ءتۇستى. كەمەرىنەن اسىپ، اسقان شىڭعا قۇلاش سەرمەگەن جۇمىسشىلار تولقىنى ءبىر مەزگىل باسەڭ تارتقانداي بولعانمەن، ىشتە قايناعان كەكتىڭ ىزعارلى ايازى ءاربىر جۇمىسشىنىڭ قاباقتارىنان سەزىلىپ تۇرعانداي ەدى... بۇرىنعىداي ەمەس، جۇمىسشىلار ەندى ءوزارا ۇيىمداسا باستادى، زاۆود يەسىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كوتەرىلگەن ءالسىز ۇندەر ەندى قاتايىپ، الدەنەندەي ءبىر جاڭا ارناعا، جاڭا 'باعىتقا قۇلاش ۇرعان ءتارىزدى... كۇرگىرەي مەن مەنىڭ اكەم اندا ساندا، الدەقايدا كەتىپ قالادى، بارعان جەرلەرىنەن تىم اشۋلى، تىم ىزالى قايتادى... تالاي رەت سۇرايىن دەسەم دە بالا كۇنىمنەن قايمىعىپ، قورقىپ وسكەن مەن اكە نازارىنا شىدامايمىن، وزىمنەن ءوزىم سەسكەنىپ توقتاي بەرەمىن... ءوز شارۋاسىن جەكە باسقارىپ، ءوز تاعدىرىن ءوزى بيلەپ قالعان وكتەم، قارا تاستاي جۇمباق اكە، ءوز بەتىمەن ماعان سىرىن ايتىپ، ءوز ەركىمەن جۇرەك كىلتىن بەرمەيدى... وتكەن كوتەرىلىستىڭ تاستاپ كەتكەن ۇشقىنى ما، الدە قاسەن مەن ياشانىڭ كەگىن الۋ سارىنى ما، بىلمەيمىن، مەنىڭ جۇرەگىم الدەقايدا جەتەكتەپ، الدەنەندەي ءبىر كۇيدى تولعايدى، مەنىڭ كوزىمە تاعى ءبىر داۋىل ەلەستەيدى، ول داۋىلدى شاقىراتىن بۇلت — مەنىڭ اكەم مەن كۇرگىرەي، ولاردىڭ تاس ءتۇيىن بولعان ىزالى كەيپى... داۋىل ەمەي نەمەنە، بۇدان كەيىن تىنىشتىق بولمادى. اعىلشىن مەن جۇمىسكەرلەر اراسى تىم شيەلەنىسىپ كەتتى. جۇمىسشىلاردى توپ-توبىمەن جۇمىستان شىعارا باستادى، زاۆود يەسىنىڭ بۇل زۇلىمدىعىنا قارسى اشىنعان كوپ وقتىن-وقتىن كوتەرىلىپ بارىپ باسىلادى، كۇرگىرەي مەن اكەم جانجالدىڭ جۋان ورتاسىندا، مەن دە سولارمەن بىرگەمىن. جۇمىسسىزدىق باسقان كەيبىرەۋلەر از عانا جيعان-تەرگەنىن تۇگەسىپ، باراقتار جاعالاپ قايىر تىلەۋگە اينالدى. بۇلاردى كورگەن مەن شوشىنايىن دەدىم، اشتىق ادامنىڭ ەڭ قاتال جاۋى، ونىڭ تىرناعىنا ءبىر ىلىكسەڭ، قۇتىلۋ قيىن. كۇن سايىن ءبىزدىڭ ەسىكتە تەلمىرىپ نان سۇراپ تۇرعان قارا بالا اجداھاداي جالاڭداعان اشتىق ءبىزدىڭ ۇيگە دە تايانىپ تۇرعانىن، ول اپاتتان قۇتىلۋ قيىن ەكەنىن بىلدىرە كەلگەن حابارشى ءتارىزدى... سول بالانى كورگەن سايىن مەنىڭ تۇلا بويىم الدەنەگە شىمىر ەتە قالادى، كوز الدىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالعانداي... ءۇستىمدى اۋىر جۇك باسىپ تۇرعان ءتارىزدى. وسى بالاعا قۇرىعىن سالعان قاتال تاعدىر مەنى دە كوپ كەشىكپەي ءوزىنىڭ شەڭگەلىنە الاتىنداي كورىنەدى، قايدا قاشىپ قۇتىلارسىڭ؟ قاشقانمەن بارار جەرىڭ قايسى، تابار باقىتىڭ، قورعالار سايا قايدا! قولىنىڭ ۇشىن ساعان كىم بەرمەك! كىم ەسىركەمەك!
* * *
جۇمىسسىز قالعانىمىزعا ءبىر ايدان استى، نەگە كونبەگەن باس، اشتىق پەن بەينەت ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە تيگەن «بايلىق» ەمەس پە! زارىعا، سارعايا ءجۇرىپ، بىردەڭەگە قولىڭ ىلىكسە، انە-مىنە دەگەنشە ۇستاعان بۇتاعىڭ ءۇزىلىپ-اق جۇرە بەرەدى، ءبىر ساتى جوعارى كوتەرىلە بەرىپ قۇلاپ تۇسكەندەي بولاسىڭ...
وسىلايشا ءبىر باسىپ، ءبىر قۇلاپ ءومىر سۇرۋگە ءبىز ۇيرەنىپ كەتسەك كەرەك، جۇمىستان قۋىلعانىمىزدى ەستىگەندە شەشەم بايعۇس رەنجىگەن دە جوق، تاڭىرقاعان دا جوق، كوپتەن بەرى وسى سۋىق ءسوزدىڭ ايتىلارىن كۇتىپ جۇرگەن ادامداي «سولاي ما!» دەي سالدى. اكەم مەن كۇرگىرەي ەندى ۇنەمى الدەقايدا جوعالىپ كەتەتىن بولدى، كەيدە ەرتەمەن كەتسە، كەشكە كەلەدى، كەي كۇندەرى كۇن باتا كەتىپ، تاڭ الدىندا قايتادى... «قايدا باردىڭ؟ نە ىستەپ ءجۇرسىن» دەپ ءبىز ءالى كۇنگە اكەدەن سۇرامايمىز، ءبىزدىڭ ۇيدە اكە تەكسەرۋ ءتارتىبى جوق، ونداي ءتارتىپ ورناتايىن دەپ تالاپ ەتەتىن انا بايعۇسقا قۇدىرەت قايدان ءبىتسىن ال، مەن بولسام اكە ءامىرىن ەكى ەتپەي ورىنداۋدى عانا بىلەمىن، جاقسى بالانىڭ اكە الدىنداعى تاۋسىلماس بورىشى — وسيەتىن ەكى ەتپەۋ، اكە جۇرەگىنە داق سالماۋ دەپ تۇسىنەمىن...
كۇندەر وتە بەردى، بەلگىسىز جاي عانا وتكەن جوق، ءار كۇن ءوزىنىڭ باتپانداي اۋىر سالماعىمەن باسا-جانىشتاپ ەتىپ جاتتى، كەيبىرەۋلەردى كۇيرەتىپ جوق قىلادى، ەندى بىرەۋلەردى شۇبىرتىپ قايىرشى، ءمۇساپىر ەتەدى ولمەي، تەنتىرەمەي قالعان ءبىز سياقتى بەينەتكەر جانداردى ەزگىلەپ، ءيىپ سىندىرۋعا جانتالاسادى... مىنە، ءوتىپ جاتقان كۇندەر سيپاتى وسىنداي. جۇمىسكەر باراقتارداعى قاسقىردىڭ اپانىنداي جەر كەپەلەرىن كۇن سايىن تاستاپ، قىر كەزىپ شۇبىرىپ جاتقان جاياۋ-جالپى جاندار قايدا بارىپ توقتايدى، الدارىنان كەزدەسەر باقىت بار ما؟
«باقىت» دەگەن ءبىزدىڭ زاماندا ۇلكەن سوزگە اينالدى. ول كەزدە ءبىر ءۇزىم نان تاۋىپ جەۋ جۇمىسسىز ادامعا باقىت ەدى. ءوز جانىڭدى، بالا-شاعاڭدى اسىرارلىق جۇمىس تاۋىپ الۋ باقىتتىڭ ەڭ زورى ەدى. شۇبىرعان جانداردىڭ اۋىر كۇيىن كورگەندە ولارعا تىلەيتىن باقىتىم اشتان ولمەسە ەكەن، جان اسىرارلىق كاسىپ تابىلسا ەكەن دەگەن تىلەك.
مەنىڭ جۇرەگىمدى الدەنەندەي مۇڭلى كۇيلەر باسىپ، كوزىمە جاس تامشىلارى ۇيالادى. وسى ءبىر جاپان كەزىپ بارا جاتقان سورلى جانداردىڭ اۋىر حالى ماعان ورتاق. بالا-شاعاسىن قولدارىنان جەتەكتەپ يت اربامەن كۇن سايىن قىر اسقان ورىس، قازاقتىڭ ءبارى مەنىڭ ءوزىم سياقتى، يا مەنىڭ تۋىسقاندارىم ءتارىزدى، مەن ولاردى ايايمىن!.. ىشتەرىنەن ءبولىپ الارىم جوق، ءبارى دە مەنىڭ مۇڭداسىم، ءبارى دە مەنىڭ سىرلاسىم، ءبارىنىڭ دە مەنىمەن تاعدىرلارى ءبىر، ءبىز ءبىر جۇرەك، ءبىر تۇتاس ءتان سياقتىمىز. تاعدىر بىرلىگىنسىز شىن دوستىق بار ما! مەنىڭشە ادامدار اراسىنداعى ۇلى دوستىق تاعدىر بىرلىگىندە مە دەپ ويلايمىن! بۇل قاعيدانى وقىماسام دا، مەنىڭ جۇرەگىمە سول ءبىر اۋىر كۇندەر ۋاقيعاسى ۇيالاتقانى انىق. مەن ونى ماڭگى ۇمىتپاسپىن.
وسىنشا جاندى سۇيرەتىپ اكەتىپ جاتقان اپات، باقىتسىزدىق مەنىڭ باسىمدا دا تۇر، ءبىزدىڭ ءۇيدى دە جەگىدەي جەپ قۋسىرىپ كەلەدى، ءبىر كۇندەرى ءبىزدىڭ بوساعا دا كۇيرەپ قۇلاماق، ءبىز دە سوناۋ شۇبىرعان جاندار تۇسكەن سوقپاقپەن تەنتىرەمەكپىز، ءبىزدى دە قاتال تۇرمىس جىلانشا ىسقىرىپ ايداماق، قايدا ايدايدى، قانداي قىراتتاردى كەزىپ، قانداي قىسپاقتاردان وتەمىز؟ كىم ءبىلسىن؟
لەكتە
قىزىلدار كەلە جاتىر دەگەن حابار ءبىر كۇنى ساق ەتە قالدى. بۇرىننان الدەنەگە ەلەڭدەپ جۇرگەن ەل بۇل جاڭالىقتى بىردەن بىرگە قاقپاقىلداي جۇگىرتىپ لەزدە تاراتتى. زاۆود ءىشى قۇيىن سوققانداي ابىر-سابىر بولدى، اسىرەسە اكىمدەر، ولاردىڭ ءۇي ىشتەرى ءۇرپيىسىپ، قىمباتتى زاتتارىن بۋىپ-تۇيە باستادى، پاۋەسكەلەرگە جۇكتەر تيەلىپ، اتتار ابزەلدەرىمەن ءازىر تۇر. قالاعا كەلگەنىنە ەكى-ۇش كۇن بولعان اقتىڭ ءبىر توپ اسكەرلەرى مەن ستراجنيك، پوليسەيلەر ەرسىلى-قارسىلى شابۋىلداپ جارلىقتار تاراتۋدا.
مەندە ۇرەي جوق، تاڭەرتەڭ كەتكەن اكە ءالى قايتپاعان، كورشىلەر دە ساسۋدا، نە ىستەۋ كەرەك! ونى بىلەر، وعان جاۋاپ بەرەر پەندە جوق. كارى انا سىرىن دا، قايعىسىن دا، ايتار ويىن دا كوبىنە ىشكە ساقتايتىن، ابزال، پاراساتتى انا ماعان اندا-ساندا ءبىر كوز قىرىن تاستاپ پەش الدىندا الدەنەنى قامداپ ءجۇر. «قىزىلدار كەلەدى...» دەگەن جاڭا حاباردىڭ شەشۋىن تابا الماي مەن وتىرمىن. قىزىلدار دەگەن كىمدەر؟ بۇل سۇراۋدىڭ تولىق ماعىناسى ماعان جۇمباق، جۇرتتان قۇلاعىما شالىنعان ءسوز — جۇمىسكەر، كەدەي جاقتاۋشىسى. راس پا ەكەن؟! كىمدەر بولسا دا تەز كەلسىنشى!
كۇن باتىسىمەن اكەم كەلدى، قاسىندا بوتەن ەكى ادام بار، دايىندالعان تاماقتان بىرەر ۇرتتاپ ورنىنان تۇردى.
— سەن ۇيدە بول! مەن ءقازىر كەتەمىن، بۇگىن قايتا الماسپىن،— دەدى ماعان قاراپ. جۇزىندە الدەنەندەي بۇرىن ماعان بەلگىسىز ءبىر رەڭ بار، ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ ايتادى، تاعى دا ءبىر ايتىلار ءسوزدىڭ بەلگىسى كوز جانارىندا تۇرعانداي، قىرىن قارايدى. ەرجەتىپ قالسام دا بۇرىن: «بىرگە بارامىن، الا كەت»،— دەپ كورمەگەن مەنىڭ جۇرەگىمە الدەنەندەي قوبالجۋ كىردى، وسى جولى اكەمنەن قالعىم كەلمەدى. «كەتەمىن، قايتسەم دە بىرگە كەتەمىن!»
وسى ويعا ابدەن بەكىپ، اكەمە قاراسام، ول ەكى بالانىڭ بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ وتىر ەكەن. شەشەم جانسىز ارۋاقتاي بوساعادا قاتىپتى دا قالىپتى. ءومىر بويى ۇيدەن كەتىپ بارا جاتىپ بالالاردى بەتىنەن سۇيمەيتىن اكەنىڭ مىنا ءبىر نازىك، جۇمباق مىنەزى سورلى اناما ناجاعايدىڭ وعىنداي تيەدى، قايعى، قاسىرەت ساپارىنداي كورىنەدى، مەن دە ۇرەيلەنەيىن دەدىم، ادام جۇرەگى ءارى سەزگىش، ءارى نازىك قوي، مەنىڭ جۇرەگىم دە سول ساتتە ءدىر ەتە قالدى! تۇيىق تا بولسا اكە قيمىلى، اكە مىنەزى الىس، ءقاۋىپتى ساپارعا اتتانارىن حابارلاعانداي، قايتسەم دە بىرگە كەتەمىن، نە كورسەم دە بىرگە كورەمىن دەگەن وي ەندى مۇلدە بەكىدى.
— اكە! مەنى دە الا كەت، قالمايمىن، بىرگە كەتەمىن!
مەنىڭ داۋسىم وراسان قاتتى شىقتى بىلەم، اكە جولداستارى ماعان جالت قاراستى. مەن سازارعان كۇيىمدە تۇرىپ قالدىم. مەنىڭ شىن بەكىنگەنىمدى سەزدى مە قالاي، اكەم ءتىس جارىپ ۇندەمەدى. ءۇي ءىشى كوپكە دەيىن ءۇنسىز، قيمىلسىز تۇردى... بۇل كورىنىستى اكە جولداسىنىڭ ءبىرى بۇزدى: — بارسىن، كەرەگى بولار! — دەدى، داۋسى قاتاڭ، ءزىلدى ەستىلدى، بۇعان قارسىلىق ايتىلعان جوق، مەن ولارمەن بىرگە كەتە باردىم!
* * *
ءبىز شەت جاقتاعى ءبىر جەر ۇيگە كەلدىك، ەسىك الدىندا قوراسى بار ەكەن، جۇرت سوندا تولىپ وتىر. الدىمەن مەنىڭ كوزىمە تۇسكەن كادىمگى ءوزىمىزدىڭ كۇرگىرەي، يىعىندا مىلتىق، ءتۇسى ىزعارلى، ودان كوزىمدى اۋدارىپ جينالعاندارعا قارادىم، ءبارى دە وسى زاۆودتىڭ جۇمىسشىلارى، ءبارىنىڭ دە جۇزدەرى تانىس، ءبارى دە مىلتىق اسىنعان. كۇرگىرەي ءبىزدى شاقىرىپ الىپ ءبىر-بىر مىلتىق بەردى، ماعان تيگەنى بەردەڭكە ەكەن، ون شاقتى وعى بار، جينالعان توپتىڭ قاسىنا كەپ ءبىز دە وتىردىق. ۇمىتىپ بارادى ەكەم-اۋ، بۇل ءۇيدىڭ ماڭى كۇزەتشىگە تولى ما دەيمىن، ءبىزدى كەلە جاتقانىمىزدا بىرنەشە جەردەن ۇستاپ، تەكسەرگەن بولاتىن...
...ءبىز وتىرعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق تاعى دا بىرنەشە ادامدار كەلدى، ولارمەن كۇرگىرەي، مەنىڭ اكەم تاعى بىرنەشەلەرى سويلەسىپ جاتىر، جىلتىلداعان ماي شامنىڭ جارىعى ەشكىمدى انىقتاپ كورسەتەر ەمەس. ءبىر كەزدە وتىرعان توپقا قاراپ، تالدىرماش اقسارى جىگىت:—جولداستار!— دەدى. ونىڭ داۋسى ەتە اقىرىن شىقتى، ايتسە دە، وتىرعاندار ەلەگىزە قالدى. مەن دە ىنتىعا قالدىم، وسى ءبىر بەيتانىس اقسارى جىگىتتىڭ ءسوزى مەنىڭ تاعدىرىما ءبىر وزگەرىس اكەلگەندەي، مەنى الدەقانداي ءبىر اۋىر، ءقاۋىپتى جولعا سىلتەگەندەي. قانداي جول؟ نەندەي ساپار؟
ءسوز قورىتىندىسى ەرتەڭ بۇل قالانى قىزىلدار الماق، قالا ىشىندەگى ءبىر توپ اقتىڭ اسكەرى ۇرىسقا دايىندالىپ جاتىر. ءبىز اتىس باستالعان كەزدە اقتاردىڭ كوك جەلكەسىنەن تۇس-تۇستان وق جاۋدىرىپ ۇرەيىن ۇشىرۋعا، ءسويتىپ ولاردىڭ قارۋلارىن تاستاپ، اتىستى تەز توقتاتۋىنا سەبەپشى بولۋعا ءتيىستىمىز. بۇل جول وتە اۋىر جول، سوعىس شىعىنسىز، ادام ءولىمىنسىز بولماق ەمەس، كىمدە-كىم قاۋىپتەن قورىقسا قارۋلى جۇمىسشىلار توبىنىڭ قاتارىنا وسى باستان كىرمەۋگە حاقى بار. اڭگىمە وسىمەن تىندى، قاۋىپتەن قورقىپ توپتان شاشاۋ شىققان ەشكىم بولعان جوق. اقسارى جىگىت ماتۆەيەۆ ەكەن، ول ءبىزدى بەس، وننان ءبولدى، ءارقايسىسىنا باستىقتار تاعايىندادى، ءبىز اكەم ەكەۋمىز كۇرگىرەي توبىنا قوسىلدىق. اركىم ءوز توبىمەن بەلگىلى جەرىندە اتىستىڭ باستالۋىن كۇتەتىن بولدى، قىزىلدار جاعىنان مىلتىق اتىلماي ەشكىم قوزعالمايدى، كەرەكتى بۇيرىقتاردى ماتۆەيەۆتەن كەزىندە الىپ تۇرماق. جۇرت تارادى، ءبىز دە كۇرگىرەيگە ەرىپ ءوز جونىمىزگە اتتاندىق. مەنىڭ جۇرەگىم دامىلسىز ءدۇرسىل قاعادى، تۇلابويىمدا الدەنەندەي بەلگىسىز ءبىر قوبالجۋ، ورەكپۋ بار. قۇس مىلتىقتى كيىمنىڭ ىشىنە تىعىپ الىپ، اياڭداپ كەلەمىن، ءبىراق ويىم الدەقايدا. قىزىلدار، سوعىس، ءولىم... وسى ءۇش ءسوز ويىمدى بيلەيدى، وسى ءۇش ەلەس كوز الدىمنان كەتپەيدى، اياعىمدى باسقان سايىن وسى ءۇش قۇدىرەتتىڭ الىپ قۇشاعىنا كىرىپ بارا جاتقان ءتارىزدىمىن...
***
كەلەسى كۇنى ءتۇس اۋا بەرە اتىس باستالدى. ءبىزدىڭ از عانا توپ جاۋدىڭ ماڭدايىنان ءتيدى. كۇتپەگەن جەردەن، تۇس-تۇستان اتىلعان مىلتىق داۋسى اقتاردىڭ ۇرەيىن الدى، كەيبىرەۋلەرى قارۋلارىن تاستاپ بەت-بەتىمەن قاشا باستادى، قىزىلدار جان-جاقتان تارپا باس سالدى. ءبىز ءالى جانتالاسىپ اتىسۋدامىز، الدىمىزداعى اقتار توبى بەرىسەر ەمەس، العاشقى قارقىندا باسىپ قالعان وكوپتان ءبىر پۋلەمەت، بىرنەشە ۆينتوۆكا قولعا تۇسكەن. بىزدەگى بار قارۋ، جاۋعا كۇش كورسەتەر قارۋ وسى عانا. اتىس بارعان سايىن قىزۋدا، جارالى، وققا ۇشقان ادامدار كورىنە باستادى. جاۋ باياعىداي ەمەس، بار كۇشىن بىزدەردى قورشاۋعا ارناعان سەكىلدى. ۋاقىت وتكەن سايىن جان-جاقتان قىسىپ كەلە جاتقانى سەزىلەدى، جۇمىسشىلار ساسايىن دەدى، ءبىراق جاۋعا بەرىسكەن جوق. قولداعى بار قارۋدان وق جاۋدىرىپ بەتىن قايتارىپ تۇر. كۇرگىرەي: — جاۋ ەندى ءبىرازداسىن قارسىلىعىن توقتاتادى، ويتكەنى اقتاردىڭ كۇشى بىتۋگە جاقىن، وسى ءبىر اتىس جۇرگىزىپ جاتقان جەردەن باسقا جەرلەردىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ قىزىلدار الدى، تەك بىرەن-ساران قارسىلىقتار بولىپ جاتسا كەرەك، ولاردى لەزدە جويماق، بىزگە بەرىلمەسىن دەپ حابار جىبەرىپتى،— دەدى. بۇل ءسوز جۇرتقا قايرات بەرىپ، جىگەر قوستى، اتىس ۇدەگەن ۇستىنە ۇدەپ، تارتىس قىزا بەردى. اقتار دا مۇلدە اشىندى بىلەم، وقتى بۇرشاقتى جاۋىنداي سەۋىپ، باس كوتەرتپەيدى. كۇن دە باتۋعا اينالدى، ءبىزدىڭ قاتاردا ادامدار سەلدىرەدى، ءار جەردە ءبىرلى-جارىم مىلتىق داۋسى ەستىلەدى، تەك دامىلسىز وق شاشىپ ازىناپ پۋلەمەت تۇر، مەن دە ۇزدىكسىز اتىپ جاتىرمىن. كۇرگىرەيدىڭ كوزگە كورىنبەگەنىنە، نە بۇرىنعىداي داۋسى ەستىلمەگەنىنە ءبىراز بولدى. مىنە، ازىناپ تۇرعان پۋلەمەت ءۇنى دە كەنەت باسىلا قالدى، مەنىڭ جۇرەگىم «زۋ ەتە» ءتۇستى، نە بولدى، ءبارى دە وسىمەن بىتكەنى مە؟ جاڭا عانا جاۋعا قارسى وق جاۋدىرىپ جاتقان ەسىل ەرلەر تەگىس اپاتقا ۇشىراعانى ما! ءومىر بويى بەينەتتەن كوزىن اشپاعان سورلى اكەم، قىمباتتى اكەم ماعان،«قوش!» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن ايتا الماي جان تاپسىرعانى ما؟ كوز جۇمار الدىندا، ۇزاق قايرىلماس ساپارعا اتتانار الدىندا ءوز قولىمنان ءبىر جۇتىم سۋ بەرىپ، قاسيەتتى اكە جۇزىنە ءبىر قارامادىم-اۋ! قايداسىڭ مەنىڭ قامقورىم، اسىل ابزال اكەم!
مەن اكەم جاتقان تۇسقا قاراي تۇرا جۇگىردىم...
***
كۇن باتا قالانى قىزىلدار الدى. اقتاردىڭ ءبىرازى قاشىپ، قالعانى قولعا ءتۇستى. مەن جارالى اكەمنىڭ قاسىندا وتىرمىن. اكەم ەسىن بىلمەيدى، جاراسى وتە اۋىر، وڭ اياعى مەن كەۋدەسىن مىقتاپ تاڭىپ تاستاعان. اندا-ساندا دارىگەر كەلىپ كورىپ كەتەدى، ءوزارا الدەنە دەپ سويلەسكەنى بولماسا ماعان ەشتەڭە ايتپايدى. انام بايعۇس اكەمدى ۇيگە اكەلگەننەن بەرى ەكى كوزى بۇلاۋداي... العاش كورگەندە قورىققانىنان تالىپ قالعان ەدى، قايتا ءقازىر باسىن كوتەردى، ءبىراق ءالى ەس-تۇسىن بىلمەيدى، تەك ەڭىرەپ، بوزداپ جىلايدى، ەسىن بىلمەي قينالىس كورىپ جاتقان اكەنى قۇشاقتاپ توقتاۋسىز جاس توگەدى. شارشاعاندىعى ما، الدە قورىققانىنان ءتىلى بايلانىپ قالدى ما، كىم ءبىلسىن! ايتەۋىر عارىپ انا اقىرىن ءالسىز عانا وكسيدى، اكە جۇزىنەن كوز المايدى. مەن جۇباتامىن: «ءسۇرتشى كوز جاسىڭدى، وكسىگىڭدى باسشى، اپاتايىم! جىلاماشى!» مەنىڭ بۇل سوزدەرىم انا قايعىسىن قاق جارىپ، ونىڭ عارىپ جۇرەگىنە جارىق ساۋلە تۇسىرە المايدى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ جەر كەپە قايعى مەن قاسىرەت داۋىلىنان قالتىراپ، تەربەلىپ تۇرعانداي. مانادان بەرى اققان انا بايعۇستىڭ كوز جاسى قاسىرەت كولىنە اينالىپ، ءبىزدىڭ جەر كەپە كول ۇستىندە باتقالى تۇرعان يەسىز قايىققا ۇقسايدى. باقىتسىز انا وكسىگەن سايىن كول اقىرىن عانا شايقالىپ، تەربەلەدى، كەل ۇستىندەگى ءبىز دە يەسىز قايىقپەن بىرگە تەڭسەلەمىز. جەل قاتتىراق ۇرلەسە اۋدارىلعالى تۇرعانداي جەر كەپە قالتىرايدى، ءبىز دە قالتىرايمىز... كۇرگىرەي دە جارالى، ءبىراق ونىڭ جاراسى ءقاۋىپسىز دەپ ەستيمىن، باسقا جولداستاردىڭ كوبى وققا ۇشقان. ءبىزدىڭ توپتىڭ تاپ بەرگەنى اقتاردىڭ باستىعى ەكەن، سوندىقتان دا بۇل جەردە ۇرىس قاتتى بولعان عوي. اقتاردىڭ اتامانى سەمەنوۆ دەگەن بىرنەشە ادامدارمەن قولعا تۇسپەي قاشىپ كەتىپتى. وسى ءيتتى نەعىپ ۇستاي الماي قالدى ەكەن؟ الدە ايلاكەر قۋ نەمە اداستىرىپ كەتتى مە، الدە قىزىلداردىڭ كۇشى جەتپەي قالدى ما؟ نەلىكتەن قۇتىلىپ كەتتى؟ مەنىڭ اكەمدى اتقان ءدال سونىڭ ءوزى ءتارىزدى، مەنىڭ اتا جاۋىم، قاس جاۋىم سول سياقتى، دۇنيەدە ءتىرى جۇرسەم كەگىمدى سونان الارمىن! ەگەر اۋىر حال ۇستىندە جاتقان ابزال اكە وسى جارادان مەرت بولسا، اكە قۇنىن سونان سۇرارمىن!
تاڭ بوزارىپ كەلە جاتقان شاقتا اكەم از عانا دامىلداعانداي بولدى، كوزىن اشىپ ماعان ءبىر، اناما ءبىر قاراپ الدەنەلەردى ايتقىسى كەلگەندەي، ءبىراق شاما جوق، ءۇنسىز، ءتىلسىز... مەنى كوزىمەن ىمداپ شاقىرعان سياقتى، مەن بەتىنە بەتىمدى تاقادىم، سۇيەر مە ەكەن، الدە بىردەڭە ايتار ما ەكەن! جوق، سۇيگەن دە جوق،. ەشتەڭە ايتقان دا جوق، تەك قوش دەگەندەي ەكى كوزىن بىرەر مارتەبە اشىپ-جۇمدى دا، اپ-ساتتە ءۇزىلدى. ءۇي ىشىندە جىپىلىقتاپ جانعان بىلتە شام ءسوندى، ەسىك پەن تەرەزەدەن تاڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ، ءۇي جارىققا — كۇن نۇرىنا تولدى...
توقسان اڭگىمەنىڭ ءدال وسى جەرىنە كەلگەندە اۋىر كۇرسىندى دە قالتاسىنان ورامالىن الىپ كوزىن سۇرتكەندەي بولدى... وت مازداپ جانىپ تۇر، وتقا قىرىن بەرە جانتايىپ جاتقان اقساقالدىڭ ءجۇزى ماعان كورىنبەيدى، ايتسە دە ونىڭ كوزدەرىنەن مونشاقتاپ جاس تامعانىن سەزگەندەيمىن. اكەسىنە دەگەن زور ادامگەرشىلىك ماحابباتى ءالى ءسونىپ بولماعان وسى ءبىر جاننىڭ ەسكى جاراسى كەنەت اشىلىپ كەتىپ، ءبىر سوت شانشىپ اۋىرعانداي...
نەتكەن عاجاپ! ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندە ەكى قۇبىلىستىڭ ەكى سەزىمنىڭ نىشانى قاتار ءجۇر. ازالى ءۇيدىڭ قاسىرەت، زار-كۇيى، كۇڭگىرت، اۋىر، ازا ۇستىندە اتىپ كەلە جاتقان تاڭ، جارىق ساۋلە، قىزىل اراي، ادەمى كۇن نۇرى. شىركىن، ءومىر، نە دەگەن كەرەمەتسىڭ! ءولىم ۇستىندە، ولىك بەتىن جەرگە جاسىرماي-اق، اعارىپ تاڭىڭ، كۇلىمدەپ كۇنىڭ شىعا بەرەدى-اۋ!
وسى ءبىر تاڭ الدىندا ومىرمەن قوشتاسقان قازاق شالى ريەۆوليۋسيا ءۇشىن كۇرەسكەن كوپتەردىڭ تاڭعا قاراي اتتانعان الدىڭعى ساپىندا ۇرىس سالعان قاھارماندارىنىڭ ءبىرى، باقىت جولىنداعى كوپ قۇربانداردىڭ ءبىر ەلەۋلىسى سەكىلدى كورىندى! مەن كوزىمە جاس الدىم، بۇل جاس ءبىزدىڭ جاڭا زامان ءۇشىن قاندى شايقاستاردا سەلك ەتپەگەن قىمباتتى اتالار رۋحىنا سۇيسىنگەن، ماقتان ەتكەن جۇرەكتەن شىققان ريزالىق بەلگىسى ەدى.
ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ اقساقال ءسوزىن جالعاستىرىپ اكەتتى:
— ولىكتى تازا ارۋلاپ قويدىق. قابىر باسىنا ءوزىنىڭ جولداستارى جانە قىزىلداردىڭ باستىعى باردى، كوپتەگەن سوزدەر سويلەندى. مەن اكە رۋحىنىڭ الدىندا قىزىلدار قاتارىنا كىردىم قىمباتتى اكەنىڭ ءولىمى دە، ءومىردىڭ قاتال شىندىعى دا مەنى كۇرەسكە شاقىردى، العا سۇيرەدى.
اداسۋ
قاشقان اقتاردى قۋىپ كەلەمىز. ارقارلى دالاسىنان قاپتاعان ەل كەبىنە قازاق ەلى ەكەن، اندا-ساندا ۇشىراسىپ قالاتىن بىرەن-ساران ورىس قالالارى جولدا كوپ كەزدەسپەيدى. استىرتىن ادام جىبەرىپ، يا سول جەردىڭ كەزىككەن ادامىنان سۇراپ، ءبىلىپ اۋىلعا كىرەمىز. ءازىر اقتار بىزگە دۋشار بولا قويعان جوق، ءبىراق ولار ءجۇرىپ كەتكەن جەردىڭ ءبارى ءورت تيگەندەي تىپ-تيپىل توناۋ، كىسى ءولتىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ نەشە ءتۇرلىسى الدىمىزدان شىعىپ جاتىر. اقتاردان جاپا كورگەن اۋىل ادامدارى العاشقى كەزدەردە بىزدەن دە قورقىپ تىعىلىپ، قاشا باستادى، اۋىلدا قالعان كەمپىر-شالعا، اياعى اۋىر ايەلدەرگە، جاس بالالارعا جىلى شىرايمەن قاراپ، قامقورلىق ەتكەنىمىزدى كورگەننەن كەيىن ەل بىزگە سەنىممەن قارايتىن بولدى. اعاش، تاۋ اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەندەرى قايتىپ كەلىپ اقتاردان كورگەن زورلىق، جابىرلەرىن ايتا باستادى. ەلدىڭ سوزىنە قاراعاندا تالاۋشى اقتار اراسىندا، اسىرەسە، تىم مەيىرىمسىز، قاتال ءبىر جيرەن وفيسەر كورىنەدى، ول باستاعان اقتار توبى قولدارىنا تۇسكەن قىز، كەلىنشەكتەردى زورلاپ، جازىقسىز ادامداردى اتىپ كەتەدى ەكەن. بۇل ماڭايدىڭ ادامدارى ول وفيسەرگە «جەزمۇرت» دەپ ات قويىپتى. «جەزمۇرت» توبى ءبىز كىرگەن اۋىلعا سوقپاي بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن ىلگەرى استى دەگەن حاباردى انىقتاپ، ەل ادامدارىنىڭ سىلتەگەن جونىمەن ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك. جولشىباي بىر-ەكى قازاقتان باسقا ەشكىم كەزدەسكەن جوق. ەندىگى باراتىن اۋىل 35—40 شاقىرىم. جولدا كەزدەسكەن ادامدار كەشە ساسكە تۇستە الداعى اۋىلدى اقتار شاۋىپ كەتكەنىن باياندايدى، ءدال سانىن ايتا المايدى. وتە كوپ، كەز كەلگەندى قيراتىپ، جويىپ بارادى دەسەدى.
مەن بارلاۋشىلار قاتارىندامىن. ءبىزدىڭ اسكەر باسىمىز لوگينوۆ دەگەن كىسى، وتە بايسالدى، تاربيەلى ادام، كوپتەن بەرى بىرگە ءجۇرىپ، تالاي قاندى ۇرىستاردى بىرگە وتكىزگەن قىزىلاسكەرلەر وتە ەر، ايقاسقان جاۋىن الماي قويمايدى دەپ ماقتاسادى. لوگينوۆ جۇرگەن جەرىنىڭ بارىندە ەلدى جيناپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ، بولشيەۆيكتەردىڭ،— ۇلى لەنيننىڭ كىم ەكەنىن، نەنى كوزدەپ، الدارىنا قانداي ماقسات قوياتىنىن ۇنەمى ءتۇسىندىرىپ وتىرادى. قىزىلاسكەر قاتارىنا كىرگەننەن بەرى مەن دە جاڭا ءومىر تۋرالى كوپ نارسەنى اڭعارىپ قالدىم، اسىرەسە لەنين اتى ماعان تىم جىلى، تىم جاقىن كورىنەدى.
جولشىباي پالەندەي ۋاقيعا بولا قويعان جوق. اقتار «اندا كەتتى، مۇندا كەتتى» دەگەن حاباردان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ، تونالعان اۋىلدار وتە ءجيى ۇشىرايدى. ادەمى كيىم، باعالى زاتتاردان باستاپ، سەمىز جىلقى، ەرتتەۋلى اتقا دەيىن سىپىرىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ قول ءتۇس كەزىندە ءبىر ورىس پوسەلكەسىنە كەزدەسىپ، سوندا ءبىراز تىنىستايتىن بولدى-اۋ دەيمىن، ۇي-ۇيگە ءبولىنىپ تۇسە باستادى. ءبىز دە ءبىر كەدەيلەۋ ۇيگە كەلىپ تۇستىك. بارلاۋشىلار وتريادىنىڭ كومانديرى زاحاروۆ مەنى جاقسى كورەدى. ءوزى بۇرىن قازاق اراسىندا تۇرعان بولار، ەپتەپ قازاقشا دا بىلىڭكىرەيدى. جاڭا عانا ورنالاسا بەرگەنىمىزدە زاحاروۆتى ۇلكەن باستىقتار شاقىرىپ اكەتتى. زاحاروۆ لەزدە قايتا ورالدى، ءبىز بارلاۋ جۇمىسىنا اتتاناتىن بولدىق. بەتىمىز قازاق اۋىلدارى، سۋىت ءجۇرىپ كەلەمىز، الدىمىزدان بۇيراتتار، كىشكەنە قويتاستار مەن توبەلەر كەزدەسىپ قالادى. مۇنداي كەزدەردە وترياد توقتايدى، زاحاروۆ بۇيراتتارعا شىعىپ قاراۋىل قارايدى، الدەنەلەردى انىقتايدى، كەيدە قاسىنا بىرەۋىمىزدى ەرتەدى دە، ءوزى ىلگەرى كەتىپ قالادى، ول قايتىپ ورالعانشا ءبىز تىنىعىپ، بوي جازىپ قالامىز. مىنە، الدىمىزدا تاۋلار مەن ورماندار كورىنەدى، بۇل جەردىڭ تاۋلارى وتە ىقشام، ادەمى، قاتار-قاتار تىزبەكتەلىپ، سوزىلا بەرەدى. كەيدە ساندىقشا-ساندىقشا كىشى تاۋلار ساتى-ساتى بوپ تىركەسىپ جاتادى. تاۋ ەتەكتەرىنە جامىراي بىتكەن ورمان، اۋەلى قىزىل شىلىكتەن باستالادى دا، تاۋعا ورلەگەن سايىن جىنىس ورمانعا اينالىپ كەتەدى.
الىستان قاراعاندا بۇل سۋرەت كوز تۇرسىن، كوڭىل تويماس سۋرەت ەمەس پە! تاۋ مەن اعاشتار ءبىرىن-بىرى بەزەندىرىپ، اشەكەيلەپ، ءتۇرلى ءتۇستى قۇبىلىستارعا بولەپ تۇر. تىركەس-تىركەس تىزبەكتەلە مۇنارتقان تاۋلار سۇلۋ ما، بولماسا اق قايىڭدار مەن قاراعايلارى، شىلىكتەرى مەن توبىلعىلى تالدارى ارالاسا وسكەن ورمان سۇلۋ ما! ونشاسىن بىردەن ايىرا قويۋ وتە قيىن. تابيعات شەبەر، سۇلۋ، دانىشپان عوي! ونىڭ قۇدىرەتىمەن جاسالعان دۇنيەدە نە كەرەمەت، نە تاماشا جوق. مەن دالادا تۇرعاندىقتان با، قالاي، تابيعات زەينەتتەرىن جانىممەن بەرىلە سۇيەمىن. مەنىڭ كوز الدىمدا تابيعات قۇبىلىپ، سايراپ كەتەدى، الدىمدا تۇرعان ءومىردىڭ ءبارى جاندى سەكىلدى، ولاردىڭ نازىك، تەرەڭ سىرلارىن، سۇلۋداي سىرلى كوركىن مەن باسقا جۇرتتان ەرەكشە ءبىر سەزىم جولدارىمەن ۇعاتىن ءتارىزدىمىن! مەنى اقىندارشا سويلەيدى ەكەن دەپ سوگە كورمە، ەجەلدەن وسىلاي سويلەيتىن ادەتىم بار، كىم بىلەدى، ماعان دا تابيعاتتىڭ بەرگەنى از ەمەس شىعار، ءبىراق سونىڭ كوبىن توگىپ، شاشىپ، ىسكە ۇقساتا الماعان جايىم بار ما، قالاي!.. ادام بويىندا تولىپ جاتقان جاقسىلىق، ونەر نىشانىمەن قاتار، ىسىراپشىلدىق، كورىنىپ تۇرعانعا قىزىعىپ، سونىڭ ماڭىنان شىقپاي اينالشاقتاۋ دەگەن سياقتى قىرسىقتار دا از ەمەس قوي. ايتەۋىر سەن نە دەسەڭ و دە، سەنىڭ الدىندا تاقىلداپ سويلەپ وتىرعان شالدىڭ بارى وسى... ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ بارا جاتقانىمدى قاراشى! سونىمەن ءبىز الگى تاۋلى، ورماندى تۇسقا كەلگەندە، زاحاروۆ وتريادتى توقتاتتى:
— مىنا باستاۋشى (پروۆودنيك) قازاق، وسى تاۋدىڭ ارعى قويناۋىندا ءۇش ۇلكەن اۋىل بار دەيدى، ارالارى بىر-بىرىنەن 15—20 شاقىرىم بولسا كەرەك، اقتار وسى اۋىلداردىڭ بىرىندە بولۋعا ءتيىس دەدى. سودان كەيىن وتريادتى ۇشكە ءبولدى، ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەندە وسى ارادان تابىسامىز دەپ ءوزى وڭعا قاراي بەت الدى. مەن عالاۋ دەگەنگە ەردىم، ءبىز بەس ادامبىز. ءاربىر توپ ءوز جوندەرىندەگى تاۋ قويناۋلارىنا ءسىڭىپ جوق بولدى. ىمىرت جابىلماي اۋىل قاراسىن الىستان بولسا دا كورەتىن جەرگە جەتۋ كەرەك، ايتپەگەندە ءتۇن ىشىندە تاۋ مەن ورمان اراسىندا اداسىپ كەتۋ وپ-وڭاي ەمەس پە! ءبىزدى باستاۋشى جىگىتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اۋىل تاۋ باۋىرىن ەتەكتەي ورناعان. بۇل ەلدىڭ سول جاعىن سىرتتاي وتىرعان تاعى دا بىرنەشە اۋىلدار بار. ءبىز اعاش-اعاشتىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، كۇن ەڭكەيە بەرگەندە ءبىر كىشىرەكتەۋ جارتاستىڭ تۇبىنە كەلدىك، ازىراق ايالداپ ماڭىمىزعا كوز جىبەردىك، جارتاس قاسىندا ادامنىڭ، اتتاردىڭ ءىزى بايقالادى. عالاۋ اتتان ءتۇسىپ شىڭنىڭ باسىنا ەپتەپ ورمەلەدى، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز ءدۇرسىل قاعادى، كىم بىلەدى، جارتاستىڭ ارجاعىندا مىلتىقتارىن قۇرىپ تاستاپ اقتىڭ سولداتتارى ءبىزدى قاراۋىلعا الىپ، تىرپ ەتكەنىمىزدى اڭدىپ وتىر ما! سوعىس جاعدايىندا نەندەي كەرەمەتتەر بولمايدى!
عالاۋ الدەن ۋاقىتتا قايتىپ كەلدى. اۋىل وسى جارتاستىڭ ىعىنداعى كىشىرەكتەۋ بولەك تاۋدىڭ باۋىرىندا ەكەن. سەزىكتى ەش نارسە كوزىمە تۇسكەن جوق، ايتسە دە اتتاردى وسى جارتاسقا قالدىرىپ، بولەك تاۋدى باسپالاپ اۋىل ادامدارىن اڭديىق، مۇمكىن قاس قارايعانشا بىرەۋ-مىرەۋ ماڭىمىزدان وتەر، بولماسا كۇن باتىپ، قاس قارايعان سوڭ اقىرىنداپ اۋىلعا كىرەمىز دە، بەرگى شەتكى ۇيدەن اقتار جايىن تولىق سۇراپ بىلەرمىز. ازىرشە ساقتانعان ءجون، كىم بىلەدى، اقتار وسى اۋىلدا شىعار. عالاۋدىڭ بۇل ءسوزىن ءبارىمىز دە دۇرىس كوردىك. بۇقپالاپ بارىپ تورتەۋمىز بولەك تاۋدان ورىن الدىق تا، اۋىلدان شىعار ادامداردى اڭدىپ وتىرا بەردىك.
اۋىل ءومىرى ءوزىنىڭ كانىگى قالپىندا ءتارىزدى، ءار ءۇيدىڭ مۇرجالارىنان ءتۇتىن بۋداقتاپ شىعىپ جاتىر، مەنىڭ مۇرنىما ءپىسىرىلىپ جاتقان ناننىڭ، اسىلىپ جاتقان سەمىز ەتتىڭ ءيسى كەلگەندەي بولادى، اناۋ بىزگە جاقىن تۇرعان شەتكى ۇيدە بارقىت قامزول كيگەن سۇلۋ كەلىنشەك ەكى جەڭىن سىبانىپ الىپ قامىر يلەپ جاتقان سەكىلدى. ءتىپتى ونىڭ كەلبەتى، ءجۇرىس-تۇرىسى مەنىڭ كوز الدىمدا ايقىن، اشىق، انە ونىڭ قوس ەتەك كويلەگى كولەڭ-كولەڭ ەتەدى. انە، ول ماعان قاراپ اقىرىن عانا كۇلىمسىرەپ: «قۇربىم! تاۋ باسىندا نەسىنە توڭىپ وتىرسىڭ، ۇيگە كىر، تاماق ءىش!» دەگەن سياقتى. مەن اۋىر كۇرسىنەمىن، ۇيدەن اتتانعانىما ونشا كوپ بولماسا دا ءۇيدى، تىنىش ءومىردى، پەش اۋزىندا مازداپ جانعان وتتى، سورلى انام مەن ىنىلەرىمدى ساعىنعان سەكىلدىمىن. جاڭا ءبىلدىم عوي!
كۇن دە باتتى. ءبىز اۋىلدان شىققان پەندەنى سەزگەمىز جوق. ۇيلەر اراسىندا قىدىرىپ جۇرگەن بىرەن-ساران بالا-شاعادان باسقا ەشكىم كوزگە تۇسپەدى. ەل ابدەن ورىنعا وتىردى-اۋ دەگەن كەزدە ءبىز اتتارعا كەلدىك، اتتاردى كۇزەتىپ وتىرعان سولدات، ءبىز كەتكەلى ەشبىر ادام كورىنگەن جوق، ەشبىر بوتەن دىبىس ەستىلگەن جوق دەپ حابارلادى. عالاۋ ەكەۋمىز قاتار، الدا، قالعان ۇشەۋى ارتتا كەلە جاتىر. ماڭاي تىم-تىرىس. اۋىلعا جاقىنداپ قالدىق، اقتار مۇندا جوق ەكەن عوي دەگەن سەنىم ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزگە بىردەي ورناعان، ەندى دابىرلاپ سويلەي باستادىق. عالاۋ cap جەلىسكە سالىپ ايداي جونەلدى، مەن دە قاتارلاسىپ كەلە جاتىرمىن. كەنەت قارا ءتۇندى قاق جارىپ پۋلەمەت داۋسى قارسى الدىمىزدان سارناپ قويا بەردى، ءبىز جالت بەرەمىز دەگەنشە جان-جاقتان مىلتىق داۋىستارى شىعا باستادى. مەنىڭ اتىم الدەنەدەن شوشىپ سولعا قاراي الا جونەلدى، اتپەن الىسۋعا شامام جوق، ەركىنە جىبەردىم، اۋىلدان قۋعىندار شىقتى بىلەم، شاپقان اتتاردىڭ ءدۇبىرى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن شىعادى، تۇس-تۇستان مىلتىق داۋىستارى لەزدە جاۋدى دا كەتتى. مەن قاشىپ كەلەمىن، جولداستارىم قايدا ەكەنى بەلگىسىز، تەك ولاردىڭ دا قاشا جونەلگەنى ەسىمدە. الداعى ءبىر تاۋ جىقپىلدارىنا كەلگەنىمدە اتىم جەلىگىن باسايىن دەدى، سوندا دا مەن شىرەنە تارتىپ ارەڭ توقتاتتىم، ارتىمدا قۋعىنشى دىبىسى ەستىلمەيدى، الدىمنان كەزدەسكەن ءبىر شاتقالعا جاسىرىنىپ تۇرىپ تىڭ تىڭدادىم. ماڭايىم قۇلاققا ۇرعان تاناداي. شاتقالدان شىعىپ جان-جاققا قارادىم دا، بەتالىسىمدى انىقتادىم، ەندى جولداستارىمدى باياعى جينالۋعا ۋادەلەسكەن جەردەن تاپپاسام باسقا جەردەن كەزدەسە قويۋىم مۇمكىن ەمەس. تاۋەكەل دەپ تاۋ اراسىمەن جورتا جونەلدىم. ءتۇن قاراڭعى، جاپادان جالعىز مەن كەلەمىن، نە ۇشقان قۇس، نە جورتقان اڭ جوق! كەيدە ەتەكتەردەن جازىق كەزدەسەدى، كەيدە قويتاستار ءتارىزدى دوڭەستەردى باسىپ تاۋ ارالارىنا كىرەسىڭ، الدە ءبىر شاتقالدارعا ءتۇسىپ كەتەسىڭ، مىنە وسىلايشا كەيدە اياڭداپ، كەيدە جەلىپ مەن كەلەمىن. الدىمنان ۇلكەن جارتاس كورىندى، قىزىق! الدەكىمگە ەڭكەيىپ ەكى قولىن بىردەي سوزعان ەڭگەزەردەي داۋگە ۇقساپ ەڭكەيە بىتكەن، سوزىلىپ تۇرعان ەكى قول ءتارىزدى سۇيرىگى بار، دالدەپ ايتقاندا قول ەمەس جىلىگىنەن كەسىلگەن ەكى شىنتاققا ۇقساس. مەن قالقايىپ تۇرعان جارتاستىڭ استىنان وتە بەردىم، سول ساتتە ءبىر قۇدىرەت مەنى ات ۇستىنەن بالاشا جۇلىپ الدى دا، اسپانعا كوتەرىپ اكەتتى، ەسىم اۋىپ كەتسە كەرەك، بۇدان كەيىن نە بولعانىن سەزبەدىم... ءبىر مەزگىلدە قۇلاعىما: «ءوزى قازاق قوي، تەگىندە اسكەرگە تىلەنىپ كىرگەن-اۋ! بايعۇس، ەسىن جيناي الماي ءولىپ كەتەر مە ەكەن! بايقاماعان ەكەنسىڭدەر!» دەگەن قازاقتاردىڭ سوزدەرى ەستىلەدى. مەن ەكى كوزىمدى اشتىم، بىلتە شام جانىپ تۇر، قاسىمدا تولعان ادامدار، ءبىر كىشىرەكتەۋ ءۇيدىڭ تورىندە شالقامنان جاتىر ەكەنمىن...
تۇتقىن
كوزىمدى العاشقى اشقانىمدا ءجوندى ەش نارسە ايىرا المادىم، كوز الدىم بۇلدىراپ، الدەنەلەر ەربيىپ ماعان ءتونىپ تۇرعانداي، ءبىراق، نەلەر ەكەنى بەلگىسىز... كوزىمدى جۇمىپ قايتا اشقانىمدا ماعان تەسىرەيە، تەلمىرە قاراپ وتىرعان ەكى-ۇش ادامدى انىق بايقادىم. بىرەۋى ەرەسەكتەۋ، قالعانى جاس جىگىتتەر، ەرەسەگى قويۋ قارا مۇرتتى، ىقشام عانا دوڭگەلەتە قويعان ساقالى بار، قارا كىرپىكتەرى ەربيىپ، شۇڭىرەيگەن كوزدەرىن جابا قويىپتى. قايراتتى كوزدەردەن شاشىراعان وت ۇشقىندارى تىم ارىدەن، تەرەڭنەن جىلتىرايدى، مەنىڭ كوزىمە قاۋلاي جانىپ تۇرعان وت قىزۋىن سامساعان تورلارمەن قورشاپ قويعانداي. ودان باسقالارىنىڭ جۇزدەرى ماعان ءالسىز شام جارىعىنان ءجوندى كورىنبەيدى...
ەكى قولىممەن اياعىمدى ەپتەپ قوزعادىم، امان سياقتى، تەك قانا باسىم مەڭ-زەڭ. وسىلاي تاعى دا ويدا، ءۇنسىز ءبىراز جاتتىم دا، قانىم كەۋىپ بارا جاتقان سوڭ سۋ سۇرادىم، ءبىر ۋىلدىردەي جاس جىگىت ماعان سۋ اكەلىپ بەردى...
* * *
شۇڭىرەك كوز قارا مەنى تەرگەۋگە الدى، ءمان-جايىمدى سۇراپ، ابدەن ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن قالدىرمادى، مەن دە جاسىرماي شىنىمدى ايتتىم. جولداستارىمنان قالايشا ءبولىنىپ قالعانىمدى بايانداعانىمدا شۇڭىرەك كوزدىڭ كىرپىكتەرى جالىن اتىپ، ەكى بەتى سۇرلانىپ، ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز وتىردى، الدىندا وتىرعان مەنى مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەندەي ەكى كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ ويعا كەتتى.
— قىزىلدارعا ءوزىم تىلەنىپ كىردىم دەيسىڭ بە؟
— ءيا.
— ءبىزدىڭ جىگىتتەر سەنى قاتەدەن ۇستاپتى، قىزىلداردا بۇل ەلدىڭ كەگى جوق. اقتار ءجابىر كورسەتىپ، توناپ، جازىقسىز ادامداردى ولتىرە باستاعان سوڭ، باس قوسىپ قارۋلانىپ ەدىك، ونىڭ ۇستىنە «جەزمۇرت» دەگەن بالە شىعىپ ءبىر توپ اسكەرىمەن وسى اۋىلدى تالاپ، اقىلباي دەگەننىڭ قىزىن تارتىپ اكەتتى. بۇرىننان اشۋى القىمدارىنا تىعىلىپ تۇرعان ەل جىگىتتەرى، كەنەتتەن كەك الۋ شەشىمىنە توقتاپ ەدى، ساناپ قاراساق قارۋ تىم از ەكەن، سودان كەيىن وسى بۇگىن تۇندە وسى اۋىلعا كىرگەن 20-30 ادام اقتاردى ءولتىرىپ قارۋ-جاراقتارىن الدى. ەندى «جەزمۇرتتى» قۋماقپىز، ول قوستوبە دەگەن جەردە جاتىر دەسەدى، ءوزى ءبىر بارىپ تۇرعان قانىپەزەر بولسا كەرەك، كۇنى كەشە سول ماڭداعى ەلدەردى تالاپ، ەكى-ۇش ادامىن اتىپ كەتىپتى. ساعان مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم بار. ءبىزدىڭ ىشىمىزدە اسكەر ونەرىنە جەتىك ءبىر دە ءبىر جان جوق، ءوزىڭ بوتەن بالا ەمەس كورىنەسىڭ، بىزبەن بىرگە «جەزمۇرتتى» ۇستاۋعا بارساڭ قايتەدى. ەگەر تىرىدەي ۇستاپ الساق قىزىلداردىڭ قولىنا بەرگىمىز كەلەدى، سوندا سەن دە ءوز جولداستارىڭا از ولجامەن قايتپايسىڭ.
شۇڭىرەك كوز وسىدان كەيىن مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتتى عوي دەيمىن، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. مەن دە لەزدە جاۋاپ بەرە قويعانىم جوق. ءبىر ساتتە باسىما الدەنەشە ويلار كەلدى، ەگەر بوساتا قالسا ءوزىمىزدىڭ ادامداردى قايدان، قالاي تابامىن، جالعىز ىزدەپ ءجۇرىپ تاعى ءبىر پالەگە دۋشار بولسام قايتەمىن... مىنە، بۇعان جالعاسا كوز الدىما قارۋ-جاراعى جوق مومىن ەلدى جابىرلەپ جۇرگەن «جەزمۇرتتىڭ» سۇپ-سۋىق مەيىرىمسىز كەلبەتى ەلەس بەرەدى. مىنا جىگىتتەرمەن بىرگە سوعان بار، سول جاۋىزدى قۇرتىڭدار دەگەندەي قۇلاعىما الدەقايدان ءۇن كەلەدى. كەيدە «جەزمۇرت» ءدال كوز الدىما مەنىڭ اكەمدى ولتىرگەن وفيسەرگە، مەنىڭ قۇنىكەرىمە ۇقسايدى. «بارۋ كەرەك!» «جوق، قايتۋ كەرەك!» دەگەن ەكى وي قاباتتاسىپ بىرىنە-بىرى بوي بەرمەيدى، مەن قاي جاعىنا اۋارىمدى بىلمەي دەل-سال بولامىن.
— سەنىمەن كوپ سويلەسىپ وتىرار ۋاقىت جوق، بىزدەر ءقازىر اتتانامىز، ەگەر بىزگە ەرگىڭ كەلمەسە جونىڭە جۇرە بەر!
مەن ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتتىم. سول ساتتە بۇلار بارىپ ۇرىس جۇرگىزەتىن جەردەن ءوزىمنىڭ جولداستارىمدى دا تاۋىپ الۋىم وڭايىراق بولار-اۋ دەگەن ءبىر ويدىڭ ۇشىعى كەرىنە قالدى.
— جارايدى، بارايىن،— دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالىپپىن.
جورىقتا
قارۋلى ەلۋ شامالى جىگىت باۋىرىنان جاراپ تۇرعان ءبىر-بىر سايگۇلىكپەن جورتا جونەلدىك. توپتىڭ ەڭ الدىندا ماناعى مەنەن جاۋاپ الاتىن شۇڭىرەك كوز، ونىڭ اتى ءسادۋاقاس ەكەن، قاسىندا ەكى جىگىتى بار، بىرەۋى ماعان سۋ اپەرگەن ادەمى، تالدىرماش اق سارى جىگىت — شاكەن، تاعى ءبىرى كومىر قارا، ءتورتباق — ونى بۇرالقى دەپ اتاسادى. ءسادۋاقاس مەنى ءوز قاسىنا الدى. اۋىلدان شىعىسىمەن ول جىگىتتەرىن ون-وننان ءبولىپ، ءار توپتىڭ باستىقتارىنا جۇرەر جولدارىن تاپتىشتەپ ۇعىندىردى، تابىسار جەردى بەلگىلەدى، جولدا اقتارعا كەزدەسىپ قالساڭدار، ۇرىسقا كىرمەي جالتارىپ، اداستىرىپ كەتۋگە تىرىسىڭدار، ال جولدارىڭ بولسىن، بوگەلمەي تەز جەتۋ شارت، ءىستىڭ كىلتىن ءبارىڭنىڭ مەزگىلىمەن تۇيىسۋلەرىڭ شەشەدى. وسى سوزدەردى ايتىپ، ءسادۋاقاس جىگىتتەر توبىن اتتاندىرىپ تۇر، ەڭ اقىرعى توپپەن بىرگە ءبىز دە جونەلدىك. الدىمىزدا ونىڭ ءوزى، وسى ساپارعا بۇل اۋىل وتە ۇقىپتى دايىندالسا كەرەك، سايلاپ مىنگەن اتتارى مەن ءسادۋاقاستىڭ سىڭايى سونى اڭعارتتى. ايسىز تۇندە، تاۋ اراسىندا اتتار اياعىن وتە جەڭىل باسادى، ءبارى دە ىڭعايلى، جۇرىسكە بەرىك. ءسادۋاقاس تا ءومىر كورىپ، ىسىلعان، بۇرىن دا قاندى جورىقتا بولعان ادام با دەيمىن. ءوز شەشىمىنە سەنىمدى، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار، كوزقاراسى مەن سويلەگەن ءسوزى كۇش، قايراتقا تولى. ءتۇن جامىلىپ جورتىپ كەلەمىز، ارتىمىزدا تالاي-تالاي اسۋلار مەن بوگەتتەر قالىپ بارادى، وسىلاردىڭ بارىنەن ءسادۋاقاس وتە ءبىر ەپتىلىك، اسقان شەبەرلىكپەن الىپ وتەدى. بىتىرا مەن ءشيتى مىلتىقتان باسقا بۇرىن قولدارىنا قارۋ الىپ كورمەگەن وسى ادامدار، قورلاۋ مەن زورلىقتىڭ ىزعارى ساي-سۇيەكتەرىنەن وتكەن كەزدە باتىر دا، ەر بولعان، ولىمگە باس بايلاپ، كەك الۋعا اتتانعان. العان بەتتەرىنەن قايتار ەمەس، نە جاۋدى قيراتىپ ەسەسىن الماق، نە سول ءبىر نامىس پەن ار جولىندا قىزىل قانعا باتپاق. ونسىز توقتار بۇلار جوق! الدارىندا نە تۇر، ءومىر مە، ءولىم بە؟ ونى بولجاپ ءبىلۋ قيىن! اسىرەسە مەن ءۇشىن وسى ساپار تۇگەل جۇمباق، الدى-ارتى تۇيىق بىردەڭە. مەن ەرىپ كەلەمىن، ءبىراق وسى جورىقتىڭ ءمان-جايى دەگەننەن بىلەتىنىم اۋىلدىڭ جازىقسىز ادامدارىن ءولتىرىپ، توناپ، اياۋلى قىزدى، بىرەۋدىڭ ەت جۇرەگىن جارىپ شىققان بالاپانىن، سۇيىكتى، ۋىزداي ۇلبىرەگەن پاك جاندى، اسىل جاندى تارتىپ اكەتكەن. جاس پەندەنىڭ ۇياسىنان ايرىلعان بالاپاننىڭ ايانىشتى ءۇنى ۇيقىدا قالعىپ وتىرعان ەل ازاماتتارىن وياتىپ كۇرەسكە، مايدانعا شاقىرعان، وسى جورىق سول زارلى ءۇندى، تۇتقىندا وتىرعان سورلى جاندى ىزدەپ شىققان ساڭلاقتار جورىعى. مىنە، مەنىڭ بىلەرىم وسى. ءسادۋاقاس ءازىر بۇدان باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق. ءالى جورتىپ كەلەمىز، جول-جونەكەي بوتەندەي ءبىر ۋاقيعا بولا قويعان جوق. ءتۇن ورتاسىنان اۋعان شاقتا ءبىر قاقپا تاستىڭ ماڭىنا كەلدىك. ءسادۋاقاس كەنەت توقتاي قالدى دا، سەكىرىپ اتتان ءتۇستى، ءبارىمىز دە قارعىپ جەرگە تۇستىك، جان-جاعىمىز ۇيدەي تاستار. اتىن جەتەلەپ ءسادۋاقاس تاستى اينالا بەردى. ءبىز دە اتتاردى جەتەلەپ سوڭىنان ەردىك، قاقپا تاستاردىڭ ارجاعى قۋىس ەكەن، جان-جاعىن شىڭدارمەن قورشاعان وسى ءبىر الاڭ ارقانىن، مال قامايتىن وتە كەڭ شارباعىنا ۇقسايدى، ءتورت قابىرعاعا ۇقساس بىتكەن جارتاستار، ورتاسى ۇلكەن، كەڭ الاڭ. الاڭعا تىعىلعان ادامدى ءدال ۇستىنەن شىققاندا بولماسا اڭعارىپ بولار ەمەس. بىزدەن بۇرىن مۇندا الدىڭعى توپتار تەگىس كەلىپ جەتكەن ەكەن، ولارمەن سويلەسىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىنا تولىق قانعان ءسادۋاقاس:
— اۋىل ادامدارىمەن حابارلاستىڭدار عوي! اقتاردىڭ جانىن ابدەن بىلدىڭدەر مە؟ وسى ءتۇننىڭ سەرتتى ءتۇن ەكەنىن عايني (جەزمۇرت قولىنداعى قىزدىڭ اتى عايني ەكەن) بىلەدى دەدىڭىزدەر مە؟—دەپ قايتالاپ سۇرادى. ءسادۋاقاستىڭ قاسىندا تۇرعان ۇزىن بويلى اق سارى جىگىت: — ءبارى دە ورىندالدى، اۋىلدان كەلگەن حابارشىنى جاڭا قايتاردىق، قۇداي بۇيىرسا ءىستىڭ ءساتى بولار،—دەپ جاۋاپ بەردى.
بۇدان كەيىپ ءسادۋاقاس جىگىتتەردى ءۇش توپقا ءبولدى، ءار توپقا باسقارۋشى تاعايىنداپ، بارلىعىنىڭ مىندەتتەرىن ءتۇسىندىردى، ەگەر كەنەتتەن اتىس باستالىپ كەتسە قاشا جونەلمەڭدەر، جاۋعا قارسى وق اتىڭدار، تاباندى بەرىك بولىڭدار، ەگەر كەيىن شەگىنۋ كەرەك بولسا ءوزىم حابارلاندىرامىن، جانىنان قورىققاندار وسى باستان بۇل ىسكە ارالاسپاسىن، اتىس بولىپ جاتقان كەزدە ءبىر قورقاقتىڭ ويبايىن سالىپ قاشا جونەلگەنى بارلىق قىرشىن جاستاردىڭ اجالى بولادى جانە كىم دە كىم قالامىن دەسە ءقازىر ايتسىن، مۇنداي ءىس قۇرباندىقسىز بولماق ەمەس!
وسى ءسوزدى ايتىپ ءسادۋاقاس ءبىراز ءۇنسىز تۇردى، شارشى توپتان ەش ادام جاۋاپ قاتقان جوق، الدەن ۋاقىتتا بىرەۋ:
«ۇيدە تىنىش جاتقانمەن جان قالمايتىنىن وسى كوپتىڭ ءبارى ءوز كوزدەرىمەن كورگەندەي بولعان جوق پا، ەندى ارتقا قارار ءجون جوق، باستاڭدار، سىباعامىزدى الىپ، جاستىعىمىزدى جاستانا قۇلارمىز»،— دەدى. بارلىق جىگىتتەر وسى ءسوزدى ماقۇلداعانداي بولدى، ىزالى توپتار بىرتىندەپ ورىندارىنان قوزعالا باستادى، مەن ءسادۋاقاستار توبىندا قالدىم، ءبىزدىڭ بەتىمىز «جەزمۇرت» سۇمنىڭ تۇسكەن ءۇيى...
* * *
جەر ءۇستى قۇلاققا ۇرعان تاناداي، ءتۇن ءالى دە تاستاي قاراڭعى، اي تۋار كەزگە ءالى دە ءبىراز ۋاقىت بار، ءىسىمىز وڭعا باسسا جارار ەدى، اۋىر جولدىڭ الدىن بولجاۋ قيىن عوي، العا توسقان نىساناعا ءتۇزۋ جەتكەنشە، كوڭىلگە ورناعان وي ورىندالعانشا نەلەر كەزدەسپەيدى! بوگەتسىز داڭعىل دەگەنىڭىز اسۋ بەرمەس، اسقار بولۋى عاجاپ ەمەس قوي، مىناۋ جىم-جىرت دالا قوينىندا يە پالە جاتقانىن كىم بولجاماق! از دا بولسا سوعىستى كورىپ قالعاندىعىم با، مەنىڭ ويىما تولىپ جاتقان كۇدىكتەر ۇيالايدى، مەنىڭ كوز الدىمنان تالاي قاۋىپ-قاتەرلەر تىزبەگى وتەدى. ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز. كەيدە جەر باۋىرلاپ، كەيدە ەڭكەيىڭكىرەپ العا جىلجيمىز، ءسادۋاقاس ءبىر كەزدەرى توقتاپ جاتا قالادى دا تىن تىڭدايدى، سونان كەيىن تاعى ىلگەرى باستايدى. بىزدەن ءبولىنىپ كەتكەن توپتاردان ءازىر حابارىمىز جوق، نە بولار ەكەن؟ نەمەن تىنار ەكەن بۇل ساپار؟
ءبىر كەزدە الدىمىزدان قارايعان ۇيلەر كورىنە باستادى، ءبىز ءجۇرىستى جىلدامداتا باستادىق. اۋىل سىرتىندا كۇزەت جوق سياقتى، جۇرتتىڭ كوبى ۇيقىعا جاتقان، تەك قانا ءار جەردە بىرەر ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن ءالسىز شام جارىعى سىقسيادى. شەتتەگى ءبىر شىم ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلدىك. ءسادۋاقاس بۇرالقىنى سوندا جۇمسادى، ءبىز مىلتىعىمىزدى وڭتايلاپ ۇستاپ ونىڭ ورالۋىن كۇتتىك، نە حابار اكەلەر، تەگى ءبىزدى شەتتەگى ەلمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان ارقاننىڭ ءبىر ۇشى وسى بالشىق ءۇي ءتارىزدى. ءار ادام ءتىلسىز، تۇرعان جەرىندە قاتىپ قالعان، بىرەۋگە بىرەۋ سىبىر ەتپەيدى، قاسىڭدا تۇرعان ءتىرى ادام ەمەس، شەشۋى قيىن جۇمباق، ونىڭ نەنى ويلاپ، ءدال وسى ساتتە نەگە بەكىپ تۇرعانىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس!.. ءقازىر كەنەتتەن اتىس باستالىپ كەتسە، كىم نەندەي قايرات كورسەتەر، نەندەي امال جاسار؟ مەنىڭشە ور ادام وسى تۇرعاندا ءوز جايىن ويلاپ، ءوزى ىستەر ىسىنە بەكىنىپ، ءوز قايراتىنىڭ جەتەر مولشەرىن شامالاپ تۇرعانداي؛ وزگەنى بىلمەيمىن، مەن ءقازىر وسىنى ويلاپ ءوز تاعدىرىما ۇكىمىمدى دايىنداپ تۇرمىن... بۇرالقى قايتىپ ورالدى، بوتەن حابار اكەلمەگەن بولار، ءبىز سولعا قاراي بۇرىلىپ تەز-تەز جۇرە باستادىق. ەندىگى ءار قادام الدا تۇرعان قاۋىپ-قاتەرگە بارعان سايىن ءبىر تابان جاقىنداتا بەرمەك، مەن ءوز جايىم ارقىلى قاسىمداعى سەرىكتەرىمنىڭ سەزىم-كۇيىن بىلگەندەيمىن، تۇلابويىمدى الدەنەندەي وراسان ءبىر كۇش قاپسىرا ۇستاپ الىپ قىسقانداي، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلادى، بىرەسە دەنەم شىمىرلاپ، ونەبويىم بەزگەك جايلاعانداي قالتىرايدى، القىمىمدى باسىپ، دەنەمدى كەرنەگەن ۇرەيمەن الىسامىن، جان ءتاتتى ەمەس پە! ارمان، ۇرەي، اقىل مەن سەزىم اشىق مايداندا! مىنە، وسىلاي ءبىز كەلەمىز. ءبىر ۇلكەن اعاش ءۇيدىڭ تۇسىنا جاقىنداعاندا ءسادۋاقاس ءبىزدى توقتاتتى. «جەزمۇرت» وسىندا ەكەن، بىرنەشە ادام تەرەزە تۇستارىندا قالاتىن بولدى، ءبىز قورا جاقپەن ۇيگە كىرەتىن بولدىق، يا ءسات! ءىسىمىز وڭعا باسسا ەكەن!
* * *
مەن زىپ بەرىپ قاقپادان كىردىم دە، ءبىر قاراڭعى بۇرىشقا جاسىرىنا قويدىم، ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا فونار قىستىرىپتى، وندا جىپىلىقتاپ ماي شام ءالسىز عانا جانىپ تۇر، الاسا باسپالداقتاردىڭ بىرىنە قيسايا كەتكەن سولدات وتىرعان كۇيىندە ۇيقىعا كەتىپتى. مىلتىق داۋسىن شىعارماي جايراتايىن دەپ وڭتايلانا بەرگەنىمدە دالادا مىلتىق داۋىستارى جامىراپ قويا بەردى، تەگىندە ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءىزىن ءبىلدىرىپ العان-اۋ! سولدات ويانا كەتىپ، قاقپاعا قاراي اتا باستادى، كوك جەلكەسىندە تۇرعان مەن ونى اتىپ ءتۇسىرىپ، ۇيگە قاراي ۇمتىلا بەرگەنىمدە ءۇي ىشىنەن دۇركىن-دۇركىن مىلتىق داۋسى شىقتى، الدەقايدان قاڭعىپ كەلگەن وق ءتيىپ، فونار اينەگى كۇل-تالقان بولدى، ءالسىز دە بولسا جانىپ تۇرعان ماي شام جالت ەتىپ سونە قالدى. مەن ۇيگە قاراي ۇمتىلدىم، ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ كىرىپ كەلسەم، ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى ەكەن، كوزگە ەش نارسە كورىنەر ەمەس، تەرەزەنىڭ قاقپاعىن جاۋىپ تاستاعان. ءۇي نەشە بولمە، اۋىز ۇيدەن كەيىنگى بولمەلەر قۇرىلىسى قانداي؟ مىنە، مەن بۇلاردى جولداستارىمنان سۇراماعان ەكەنمىن! نە ىستەۋ كەرەك! دالادا اتىلعان مىلتىق داۋسى تىم جيىلەپ بارادى، اسىرەسە وسى ءۇيدىڭ ماڭىندا اتىس ۇدەي باستادى، مەن جۇگىرىپ قوراعا شىقتىم دا قاقپا تۇبىندەگى ۇيىلگەن اعاشتاردى پانالاپ الدىما كوز جىبەردىم، بىرنەشە اقتىڭ سولداتى بىزگە جاقىنداپ قالىپتى، الدىڭعى بىرەۋىن نىساناعا الىپ اتا باستادىم. مەنىڭ قاتارىمدا وڭدى-سولدى ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەكەن، ولار دا اتقىلاپ جاتىر. اۋىل قىم-قۋىت، تۇس-تۇستا اتىلعان مىلتىق، اندا-ساندا بىرەۋلەردىڭ ايعايلاعان داۋىستارى كەلەدى. ءبىز دە قاسارىسىپ بەرىسپەي جاتىرمىز، مىلتىق وتە ءجيى اتىلىپ، ۇرىس قىزا باستادى، جان-جاقتا جامىراعان مىلتىق داۋسىنان كىمدى كىم اتىپ جاتقانىن ءبىلىپ بولمايدى. قالىڭ اتىس ءبىر كەزدە ون شاقتى، ودان كەيىن بەس-التى، بارا-بارا جالعىز-جالعىز جەكەلەگەن اتىستارعا اينالدى دا، كەنەت تىنا قالدى. ءبىزدى باستىرمالاپ جاتقان اقتار توبى دا بۇدان كەيىن بەتىن اۋدارىپ شەگىنىس تاپقانداي. اتىس مۇلدە توقتاپ قالعان جوق، قاقپا الدىن، تەرەزە ماڭدارىن ءالى دە اتقىلاپ، ءبىزدى ۋىسىنان بوساتپاي قىسىپ-اق تۇر، ايتسە دە ماناعىدان كورى تارتىس باسەڭدەۋ. مىلتىعىمنىڭ بەس وعىن شىعارىپ بولىپ، ءبىر تىزبەك وقتى وڭتايلاي بەرگەنىمدە وڭ جاعىمنان جارالى ادامنىڭ اۋىر ىڭىرسىعان داۋىسى شىقتى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن تۇلابويىم شىمىر ەتىپ، جۇرەگىمە ۇشكىر بىردەڭە قادالا قالعانداي بولدى، ورنىمنان تۇرا جۇگىردىم. جەتىپ كەلسەم باياعى ماعان سۋ بەرەتىن شاكەن دەگەن بالا جىگىت مىلتىعىن كەزەگەن قالپىندا قۇلاپ تۇسكەن. كەلە سالا باسىن كوتەرىپ جاراسىن قارادىم، وق وڭ قولىنا تيسە كەرەك، قان ساۋلاپ اعىپ تۇر، جەڭىن شەشىپ جىبەرىپ كويلەگىنىڭ شۇبەرەگىمەن ورادىم دا مىقتاپ بايلاپ تاستادىم. سودان كەيىن جەردەن كوتەرىپ الىپ، قوراعا ەنگىزدىم، بۇل كەزدە تاڭ بوزارىپ ءۇي ماڭىنداعى اتىستار الىستاپ بارا جاتتى، مەن شاكەندى قورا ىشىنە ورنالاستىرىپ قاقپادان شىعا بەرگەنىمدە الدىمنان ءسادۋاقاس كەزدەستى، ول دا ءبىر قولىن بەلبەۋىمەن موينىنا تاڭىپ الىپتى. ءتۇسى ءورت سوندىرگەندەي، قينالعان جۇزىندە شارشاپ، تالۋ ەمەس، ورشەلەنگەن ىزا بەلگىسى تۇر. ەسىك الدىنداعى ۇرىس باسىلىپ، جىگىتتەر قاشقان اقتاردى قۋىپ كەتكەن ەكەن.
ول ماعان «ءجۇر!» دەگەندەي ىم قاقتى، مەن شاكەننىڭ جارالى بولعانىن ايتىپ تا ۇلگىرمەدىم، ايبىندى اكەسىنىڭ سوڭىنا ەرگەن جاس بالاداي ءسادۋاقاسقا ەردىم دە جۇرە بەردىم، ەكەۋمىز اعاش ۇيگە كىرە بەردىك.
* * *
ءبىز ىشكى ەسىكتى سىندىرىپ، ىشكى بولمەگە كىردىك. ءبىر جاعى اشىلىپ قالعان تەرەزە قاقپاعىنان بولمە ىشىنە ازداپ جارىق ساڭىلاۋى تۇسە باستاپتى. ءسادۋاقاس تورگە قاراي ۇمتىلا بەرىپ: «سۇمدىق، سۇمدىق!» دەپ وز-وزىنەن ايعايلاپ جىبەردى. ءالى ەش نارسەسىن جوندەپ اڭداي الماسام دا، ءسادۋاقاستىڭ ۇرەيلى داۋسى ماعان ادام ايتقىسىز ءبىر اۋىر كۇيدىڭ قورقىنىشتى كەيپىن كوز الدىما اكەلە جاتقانداي كورىندى، دەنەم لەزدە شىمىر ەتىپ، ەكى وكپەم القىمىما تىعىلدى. جان تۇرشىگەر ءبىر وقيعانىڭ بولعانىن سەزە قالدىم، مەن دە ءسادۋاقاسقا جاقىن تايانا بەردىم، توردە ساكى ۇستىندە ىڭىرسىعان ءبىر جاننىڭ ءالسىز ءۇنى ەستىلەدى. ءسادۋاقاس سول ءۇن شىققان جاققا قاراپ مەلشيىپ قاتىپتى دا قالىپتى. مەن قاسىنا كەلگەندە ول ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتە قالدى...
ءبىر عانا تەرەزەدەن ءتۇسىپ تۇرعان ءالسىز جارىق بولمە ىشىندە قارا كولەڭكە تارتادى، نازىك قانا شىققان ادام دىبىسى ءۇزىلىپ بارىپ قايتا جالعانادى، اقىرعى دەم، اقىرعى تىنىس... ەندى بۇرىلىپ قاراسام ءسادۋاقاس قاراڭعىلاۋ تارتقان بۇرىشتاعى ءالسىز جاندى الدىنا الىپ، جانسىز بەتىنە تەلمىرىپ وتىر ەكەن. ونىڭ ەكى كوزىنەن جاس تامشىلارى تىنىمسىز قۇيىلادى، ەرىندەرى كۇبىرلەپ الدەنەنى قايتالايدى. «جانىم، ساۋلەم، قوش!» دەگەن سوزدەر مەنىڭ قۇلاعىما كەلەدى. مەن وعان جاقىنداي تۇسەمىن، مىنە مۇلدە تايانىپ كەلدىم، اشىق قالعان جارتى قاقپاقتان سىقسيا قاراعان نۇر بىرتىندەپ بولمە ءىشىن جايلاپ بارادى. قارسى الدىمدا ءسادۋاقاس وتىر.
قاتال، ءامىرلى ەر جىگىت لەزدە مايىسىپ، لەزدە كۇيرەۋگە بەت قويدى، ولىمگە قارسى شاپقاندا، قايىسپاعان بەلى، قايتپاعان جۇرەگى ءبىر ساتتە جاسىپ، كۇرت سىندى. ءسادۋاقاستىڭ ەندىگى كەيپى جاۋ تۇسىرەتىن ەردەن گورى باسىنا قارا جامىلعان قايعىلى جارعا، قاسىرەتتى اناعا ۇقساس... ول اندا-ساندا داۋسىن سوزىپ «عايني، جانىم، ەندى مەنىڭ كۇنىم نە بولار، قوش!» دەپ قايتالاعاندا مەنىڭ دە جۇرەگىمە ايانىش ۇيالاپ، كوزىمە جاس تىعىلادى. ءسادۋاقاس، عايني جايلارى مەن ءۇشىن شەشۋسىز ءبىر جۇمباق. جۇمباق بولسا، بولا بەرسىن! قيماس جانىن جوعالتقان ەر قايعىسى كىمدى تەبىرەندىرمەس! جاۋىز-اي، ناعىپ قانا ولىمگە قيدى ەكەن! ناعىپ قانا ابزال جاندى قور ەتتى ەكەن!..
ادام ازباسىن دەسەڭىزشى، ازعان جان قىمبات، تازا دەگەندەردى كەرەك ەتە مە! ونىڭ جۇرەگىمدە اياۋ، ءسۇيۋ، وكىنۋ، ۇيالۋ سەزىمدەرى قانداي بولماق! ول نەندەي اياۋلىڭدى اياققا باسىپ، نەندەي قىمباتتاردى كۇيرەتپەيدى!
مەنى ءسادۋاقاس زارى الدەقانداي ءبىر اۋىر، اششى مۇڭعا باتىردى، مەنىڭ ەكى كوزىم عاينيدا، ونىڭ كوركىن جەتكىزىپ ايتۋ تىم قيىن، كۇناسىز ادال نارەستەنىڭ اق بەتى ءالى دە ءوزىنىڭ ەرەسەن سۇلۋ كەيپىن جويماعان. مۇنداي كىرشىكسىز اق ءجۇزدىڭ تاماشا سيپاتىن مەن بۇدان بۇرىن ەشقايدا ۇشىراتقان ەمەسپىن! تۇندە عانا جاۋعان اپپاق ۇلپا قاردا تاڭ ساۋلەسى ويناعانداي ءارى تازا، ءارى جۇمساق قىز جۇزىندە ءومىر ساۋلەسى كەتە الماي قالىپ قويعان ءتارىزدى... ونىڭ جانسىز كەلبەتىنىڭ ءوزى ادامعا اسا سۇيكىمدى، تىم جىلى.
ەكى يىعىن جاپقان قويۋ قارا شاش، ماڭدايدان تىك تارتىلعان كەلىستى مۇرىن، ىقشام بىتكەن جۇقا قوس ەرىن، قيعاش تارتىلعان جىڭىشكەلەۋ قارا قاستار شىن ءبىر نازىك سۇلۋدىڭ سيرەك كەزدەسەر قياپاتى عوي... ءولىم الدىنداعى جانتالاس، قورقىنىش ۇرەيى بولار، قارا كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، ۇزىن كىرپىكتەرىندە جاس تامشىلارى تۇرىپ قالىپتى...
ءبىر كەزدە ءۇي ىشىنە كىرە باستاعان سىرتتاعى ادامداردىڭ دىبىستارى، دابىرلاپ سويلەگەن سوزدەرى ەستىلە باستادى، ءسادۋاقاس ولىكتىڭ جانىنان تۇرىپ ماعان جاقىندادى.
— ءجۇر، كەتەيىك! ەندىگىسىن وزدەرى دە رەتتەر!
ول ەسىككە قاراي ۇمتىلدى، مەن دە ىلەسە بەردىم. دالادان بىرنەشە قارۋلى ادامدار cay ەتىپ تورگى بولمەگە كىردى. ءسادۋاقاس ولارعا كوڭىل اۋدارعان جوق، ەكەۋمىز لەزدە دالاعا شىقتىق. دالا جاپ-جارىق. مەن ماڭايعا كوز جىبەردىم، بۇرىنعىداي ەمەس، وسى ءبىر شاقتا كوپتەن مۇلگىپ جاتقان قازاق دالاسى ماعان تىم جىلى، تىم ىستىق كورىندى. بۇرىن دالاعا قاراسام باياۋ، ءۇنسىز، تۇيىق ومىرگە كوز جىبەرگەندەي بولۋشى ەدىم، ال بۇگىن، ءدال وسى ساتتە دالا وزگەرىپ باسقا كۇيگە، جاڭا كۇيگە تۇسكەندەي. تۇندە ءوزىم پانالاپ جاۋعا وق اتقان اعاشتاردان باستاپ بارلىق مەنى قورشاعان دۇنيە گۇل بوپ جايناپ، ءانشى قۇستارشا سايراپ كەتكەن، مەنىڭ كوپتەن اشىلماي جۇرگەن جۇرەك سىرىمدى جاڭا ۇققانداي، مەن اتقان وق ونى دا سەرگىتىپ، ونى دا ۇيقىسىنان وياتىپ جىبەرگەندەي.
ءسادۋاقاس قارۋلى بەس جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، بۇيرىق بەرىپ تۇر. بۇلار ون باسىلار، قازاق اراسىندا مۇنداي جىگىتتەردى اربىرەۋى ۇستاسا كەتسە ون ادامعا بوي بەرمەيتىن مىقتى دەسەدى، ايتسا ايتقانداي باسقالارمەن سالىستىرعاندا بۇلاردىڭ تۇستەرى بولەك، كوزقاراستارى وتكىر، قيمىلدارى شاپشاڭ، بارىندە ءبىر-بىر كەسكەن ۆينتوۆكا، بەلبەۋلەرىنە كولدەنەن قىستىرا سالعان وسى ءبىر شولاق مىلتىق ءارى جاراسىپ، ءارى وتە ءبىر ايبىن بەرىپ تۇر. مەن بۇل جايدى ءتۇن قاراڭعىسىمەن بايقاماعان ەكەم.
— الدىمەن جارالىلار، ولىكتەر جونەلتىلسىن، ونىڭ ارتىنان قولعا تۇسكەن اق سولداتتارىن الىپ جۇرەرسىڭدەر، كۇزەتشىلەرىن. مىقتى بولسىن، بۇل ىسكە پىسىق جىگىتتەردى بولىڭدەر، كۇزەتشىلەر توبىن، قويباعان، سەن باسقار، جول-جونەكەي سولداتتاردى جابىرلەۋشى بولماڭدار، ولار باتىر قولىنداعى سەمسەر ەمەس پە! ءبىزدىڭ كەگىمىز سەمسەردە ەمەس، باتىردا! قاز اشۋىن تىرنادان الماي-اق قويسىن! مەن مىنا توقسانمەن بىرگە توتەلەپ كەتپەكپىن. جولدا ساق بولىڭدار. باسقارۋ ءىسىن بۇرالقىعا تاپسىرامىن، ەندىگى شارۋانى وسىدان سۇراڭدار، ال جولدارىڭ بولسىن، اۋىلدان تابىسارمىز!
ءسادۋاقاس وسى سوزدەردى ايتىپ، جىگىتتەردى جونەلتىپ سالدى. جۇرت اۋىلدان قارا ءۇزىپ كەتكەنشە، ءبىز قوتاننىڭ ءبىر دوڭەستەۋ بيىگىنە شىعىپ ارتتارىنان قاراپ تۇردىق.
ەر سىرى
دايار تۇرعان اتتارعا قوندىق تا، جورتا جونەلدىك. شىنىن ايتسام مەنىڭ ويىم ءسادۋاقاسقا ەرە بەرۋ. جاۋدان ءتۇسىرىپ العان جاپ-جاڭا بەساتاردى (ۆينتوۆكا) تاقىمىنا باسا سالعان ءسادۋاقاس، ءبىراز جولدى ءۇنسىز، قاسقىر جورتاققا سالىپ، ودان كەيىن بۇكەڭ جەلىسپەن قاربىتىپ الدى دا:
— «جەزمۇرت» تەرەزەدەن قاشىپ قۇتىلىپ كەتتى، قىرىق كۇن قان جاۋسا دا اجالدى ولەدى دەگەن وسى-ay! ءيتتىڭ ءالى دە تاتار ءدامى الدا ەكەن، بۇگىن كەگىمدى المايمىن-اۋ دەگەن ويىم جوق ەدى،— دەدى.
— تەرەزە الدىن باققان جىگىتتەردەن قالاي امان قۇتىلىپ كەتتى ەكەن؟
— قۇتىلعانى سول، نىعمەت دەگەندى ءولتىرىپ تە كەتىپتى. جوق، مەنەن قۇتىلماس، بار ءومىرىمدى ارناسام دا، «جەزمۇرتتى» قۇرتپاي تىنباسپىن! جەر ۇستىندە ول ەكەۋمىزدىڭ ءبىرىمىز عانا ءومىر سۇرەتىن شىعارمىز...
مىنا قولعا تۇسكەن سولداتتاردى ەندى تىنىش جاتقان قازاقتارعا تيمەي، ۇيىمە قايتامىن دەگەن انت بەرسە بەت-بەتىمەن جوندەرىنە قويا بەرەمىن، بۇلاردا نە جازىق بار، «ات» دەسە اتادى، «شاپ» دەسە شابادى.
«سولاي ەمەس پە»،— دەگەندەي ءسادۋاقاس ماعان قارادى. مەن باسىمدى يزەدىم. ەندى ءبىر ءسوز سۇرايىن دەگەنىمشە ول تاعى كوكجال بورىدەي جورتا جونەلدى...
مەنىڭ ويىم شارتاراپتا... مەن نە كوردىم! ءسادۋاقاس پەن عايني مەنىڭ كوز الدىمدا وتكەل بەرمەس ەگىز داريا، سىر بىلدىرمەس ەكى بيىك شىڭ ءتارىزدى. سۇيگەن جارلار ما، ارماندا كەتكەن ەكى عاشىق پا؟ قادىرلەس قۇربى، جاناشىر تۋىسقان با؟ كىم ايتار ماعان بۇل سىردى، كىم شەشەر ماعان بۇل جۇمباقتى؟ تەك قانا ءسادۋاقاس، ودان باسقا پەندە بۇل سىرعا ورتاق بولماۋعا كەرەك. تۇنگى ولىك باسىنداعى ءسادۋاقاس زارى وسىنى عانا اڭعارتقانداي، تۇيىق ءبىر جايدى مەزگەگەندەي. مەن سولاي جورامالدايمىن. قالاي بىلسەم ەكەن، قالاي سۇراسام ەكەن؟
— توقسان، مەنىڭ بايقاۋىمشا سەن وقىعان، كوپتى كورگەن جاستىڭ ءبىرى سياقتىسىڭ! «انا قازاقتارىڭا بارىپ ايت، بىزگە قوسىلسىن!» دەپ، قىزىلدار ادەيى سەنى بىزگە جىبەردى مە، وندا مەنىڭ ازىرگە ءىسىم جوق. سەن ايتپاساڭ دا ءبىز قىزىلدارعا قوسىلارمىز، ايتپەگەندە مىنا الاساپىران كەزىندە بوسقا شىعىن بولىپ كەتۋ وپ-وڭاي. مەن ءوزىم دە سەنىمەن بىرگە باستىعىڭا كىسى جىبەرمەك نيەتىم بار، ءبىزدى ءوز اسكەرىنىڭ ىشىنە قوسىپ السىن! بۇل اڭگىمە وزىنە باسقا.
نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، تۇندەگى ۋاقيعادان كەيىن سەنىمەن وڭاشا سويلەسىپ ءبىر سىرىمدى اقتارعىم كەلەدى دە تۇرادى. قانشا قارا تاستاي قاتىپ قالعىم كەلسە دە ەركىم جوق، سەنەن الىستايىن دەسەم الدەنەلەر ساعان قاراي يتەرمەلەپ قايتا قاسىڭا الىپ كەلەدى. مۇمكىن ءدال ساعان عانا ەمەس شىعار، ايتەۋىر ماڭايىمدى قورشاعان ءتىرى جانداردىڭ بىرىنە ءوز جۇرەگىمدى اقتارۋعا ءزارۋ سياقتىمىن. ايتارىمدى تەگىس ايتىپ بولىپ ەڭىرەپ جىلاسام با دەيمىن. كوز جاسىن توگۋ دە كازىر ماعان قاجەت شارتتىڭ ءبىرى، ادەتتە جاسىق ادام عانا ەگىلىپ جىلايدى، جاس ەزدىكتى كورسەتەدى دەسەدى، مەنىڭشە بۇل قاتە بولجاۋ، قاتە تۇجىرىم با دەيمىن. بولاتتان جارالعان شىن ەردى كوز جاسى جاسىق ەتپەس بولار، قايتا جالىنداعان ءورت قىزۋىن باسىپ، وت جۇرەگىن سۋىتار دا، قايتپاس قايسار، مايرىلماس بولات كۇيىنە قايتا اكەلەر... كوز جاسى كەيبىر شاقتاردا ەر جىگىتتىڭ جۇرەك تىنىسى، قاتتى العان دەمى، قايتا شاقىرار قايراتى عوي! ەر مەن ەزدىڭ جاس توگەردەگى ايىرماسى بىرەۋ-اق: ەز ەل كوزىنشە كۇڭىرەنەدى، باسىن كوتەرە الماي، بەلىن بەكىتە الماي زار شاقىرادى، ەر التى قىردىڭ استىندا ءۇنسىز، جالعىز، نە جاناشىر شىن دوسىنىڭ قاسىندا ءمولدىر جاسىن بىرەر ىركىپ، قاتتى كۇرسىنە دەم الادى دا توقتايدى، ءسويتىپ كۇرەسكە تۇسەدى. سونداي-اق مەن دە كوز جاسىما، جۇرەك سىرىما جالعىز سەنى كۋا ەتپەكپىن، ساعان عانا ءوز ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت اقتارىلماقپىن... سەن دە ءبىر سەرتكە جارار ازاماتسىڭ عوي، تىڭدار جايدىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ءوزىن تۇيىندەپ، ءوزىڭ شەش، نە دەسەڭ دە مەن ساعان بارىمدى بايانداۋعا بەكىندىم!
* * *
— نەدەن باستاپ، ساعان قالاي ۇعىندىرسام ەكەن؟ كوڭىلىڭدە سايراپ تۇرعان كۇيدى سوزبەن ايتىپ شىعۋ تىم-اق قيىن. سۋعا كەتىپ بارا جاتقان ادامداي-اق ويىنا تۇسكەن ءسوزدىڭ اناسىنا ءبىر، مىناسىنا ءبىر جارماسىپ بوسقا شارشايدى كىسى. قانشا مەحناتپەن تابىلعان سوزدەردىڭ ءبارى دە كوڭىلدە تۇرعان ويدى جەتكىزە الماس، جالىنداعان جۇرەك سەزىمىن اقتارا الماس!
مەن ءسوزدى، اڭگىمەنى اۋىل شەشەندەرىنەن كوپ تىڭداعان جانمىن، ءبىراق ءارقاشان دا سول اڭگىمەلەردىڭ مەن ءۇشىن الدەبىر ايتىلماي، ماعان جەتپەي قالعان قىرلارى بارداي، الدەنەنى ايتۋشى تاستاپ كەتكەندەي بولادى دا تۇرادى. سوعان قاراپ بىردەڭە ايتار كەزدە مەن دە جۇرەكسىنە بەرەمىن!
* * *
ادامعا باقىت تا، قايعى دا كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسە مە دەيمىن، وزگەنى قايدان بىلەيىن، تاپ ماعان سولاي كەنەتتەن پايدا بولادى. جاڭا جىگىت بوپ بوي تۇزەي باستاعان شاعىمدا اۋىرماي، سىرقاماي ءبىر تۇندە اكەم ءولدى. بۇل مەنىڭ باسىما تۇسكەن ەڭ اۋىر قاسىرەت! ءوز اكەسىن كىم جەك كورەدى دەيسىڭ، ايتسە دە مەن اكەمدى شەكسىز ىنتىعا ءسۇيۋشى ەدىم. جيىرماعا كەلگەنشە بالا جۇرەگىمەن اكە بەتىنە ەلجىرەي، ەركەلەي قاراۋ مەنىڭ تاۋسىلماس ارمانىم ءتارىزدى ەدى. اكە مەيىرىمى، ىرزالىعى مەن ءۇشىن وتە قىمبات، وتە بيىك. ول مەنىڭ قاس-قاباعىما قاراعان سايىن، مەنى ەركەلەتىپ ماڭدايىمنان يىسكەگەن سايىن، مەن ونى رەنجىمەسە ەكەن، مەنىڭ ءبىر وعاش مىنەزدەرىمدى كورمەسە ەكەن، مەنى سۇيە بەرسە ەكەن دەپ ارمان ەتۋشى ەدىم، ول مەنى اندا-ساندا ءۇنسىز عانا ءسۇيىپ، قاتتى قىسىپ قۇشاقتايتىن ەدى. ونىڭ جىلى ءجۇزى، جۇمساق كوزقاراسى، ماعان اكە جۇرەگىنىڭ كىرشىكسىز ىستىق، تازا مەيىرىمىن كورسەتەر ەدى. مىنە، ون جىل ءوتتى، ءبىراق مەنىڭ ول قايعىم ءالى ءسونىپ بولعان جوق، مەنىڭ ءقادىرلى اكەمنىڭ «ءسادىجانىم!» دەگەن ءبىر عانا سوزىنە تولەۋ بولار قىمباتتى مەن ءالى كورگەنىم جوق. جوق، مەن ءۇشىن اكە جاراسى جازىلمايدى، اكە ورنى تولمايدى!
جۇمباق
كۇن كەشكە اينالىپ بارا جاتقان كەز ەدى، دالا ءالى دە جارىق، جەلسىز تۇنگى جاز دالاسىن بىلەسىڭ عوي، قانداي كەرەمەت! جۇمباعى كوپ، سىرى بار. باتار كەزىندە سۇلۋ كۇن تابيعاتقا ەرەكشە ءبىر كورىك بەرىپ، سان الۋان سىمباتتارعا بولەيدى، ءوز ساۋلەسىنىڭ كەرەمەتىنە مالىندىرادى، ومىرگە ونسىز دا قۇمار ادام جانىن الدەنەندەي لەپتى، الدەنەندەي قۇدىرەتتى كۇشپەن جوعارىعا، وتە بيىككە شاقىرعانداي ارباپ وينايدى. ۇشقىر ويعا تەربەۋ سالىپ، كوڭىلگە جەلىك، سەزىمگە قانات بەرەدى، قىزىقتىرادى. سويتەدى دە ۇلبىرەگەن كوك شاتىرعا كىرىپ قىز تاڭىرىسىندەي عايىپ بولادى.
ءسىز كۇن نۇرىنىڭ وسىنداي شاقتارىنا كوز جىبەرىپ بايقادىڭىز با! ەسىڭىزگە الىڭىزشى! وسى ءبىر قۇبىلىستىڭ سەزىمگە بەرەر ءنارىن، جان كۇيىنە قالدىرار اسەرىن قالاي توپشىلاپ، نەمەن بالاۋعا بولار! مەن وزىمە قىمبات، ءوز جۇرەگىمە تىم جاقىن وسى كۇيدى ايتىپ ۇعىندىرا بىلمەيمىن، ءتىل ءالسىز، ءسوز ساراڭ بولادى دا تۇرادى. سەزىم دۇنيەسىنىڭ كۇشى ءارى تەرەڭ، ءارى اقىلعا سىيماستاي عاجايىپ قوي!
مەن دالادا تۇردىم. اۋىل كەشە عانا كوشىپ قونعان. ماڭايىم بالاۋسا كوگال، قوڭىر جەل باياۋ ەسىپ، اقىرىن-اقىرىن اياق استىمداعى كوك مايسانى قىدىرادى، مەنىڭ دە بەتىمنەن ءسۇيىپ، قوينى-قونشىمدى ارالايدى. كۇندىز كۇنىمەن سارىلىپ جۇمىس ىستەگەن دەنە سامال جەل تيگەن سايىن راحاتقا باتقانداي. اۋىل-ۇيدەن قىز، كەلىنشەكتەردىڭ كۇلكىسى، جىلاعان بالانىڭ داۋسى شىعادى، ءبىر جاعىنان ىزالى قاتىندار مەن بەيباستاق جانداردىڭ اششى ايعايى، كىرلى بوقتىعى ەستىلەدى، بۇل ەلدىڭ كۇندەگى ادەتى. مەن ءالى تۇرمىن. انە، جىرتىق شاپاندى قارا كەمپىر ءبىر قاپ تەزەك ارقالاپ ۇيىنە قايتىپ كەلەدى. ونىڭ ارجاعىندا قاشاعان قۋعان بىرەۋ، تەگىندە جىلقىشى جانالى بولار، استىنداعى اتى ىڭعايلى ەكەن. قاشاعاندى بۇلتارتار ەمەس، قۇرىقتى كولدەنەڭ ۇستاپ جەتىپ-اق بارادى، انە تاستاپ تا جىبەردى، ءبىر مەزەت تاباندى ۇزەڭگىگە تىرەپ جىبەرىپ وقىس تارتىپ قالعاندا، ومىردە قۇرىق كورمەگەن جەر تاعىسى شالقاسىنان قۇلاپ تۇسە جازدادى، تەك ارتقى ەكى اياعىمەن سەرپىپ اسپانعا شاپشيدى. ءدال وسى ءبىر ساتتە كانىگى جىلقىشى قۇرىق باۋىن اساۋدىڭ ساعاعىنا قاراي تەز جىلجىتا قويدى، قىل مويىنعا ىلىككەن قۇرىق ەندى قانداي ءداۋ پەرى بولسا دا بوساتار ەمەس، اناداي جەردە نوقتاسىن ۇستاپ دايار تۇرعان اۋىل جىگىتى تەز بارىپ قۇرىققا تۇسكەن قاشاعاندى قۇلاعىنان باسىپ نوقتالاپ جاتىر. انە، اۋىل سىرتىن الا قولدىڭ سالاسىنداي جاس اعاشتار، مۇنى دا ەل ادامدارى قىزىل اعاش دەسەدى. اعاش ونشا قالىڭ ەمەس، ۇزىندىعى ەكى شاقىرىمداي، قاتار، ءتۇزۋ وسكەن وڭشەڭ اق قايىڭدار، اراسى بالاپان قىزعىل شىبىقتارعا تولى، اياق جاعى قالىڭ شىلىك، توبىلعى-مويىلدار. مەن كەشە اۋىل قونىسىمەن ارالاپ شىقتىم، كىشىرەك بولعانىمەن وتە سۇلۋ، سۇيكىمدى عوي. سول قىزىل اعاشتىڭ باس جاعىن الا سالت اتتىلار كەلەدى، مۇمكىن وسى اۋىلدان ءبىر جاققا بارىپ كەلە جاتقان بىرەۋلەر بولار، بولماسا بايدىڭ ەرىككەن مىرزالارى مەن ەركە بيكەشتەر مە ەكەن؟ سىزگە ايتۋعا ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن-اۋ، بۇل ەلدىڭ ەركەكتەرى بىلاي تۇرسىن، قىز-كەلىنشەكتەرى دە ۇنەمى سالت جۇرەدى، ءتىپتى كەيبىر بويجەتكەندەر ەركەكشە كيىنىپ الىپ، نەبىر تاماشا جورعالارمەن اۋىل كەزەدى.
سوناۋ كەلە جاتقان اتتىلار مەنىڭ كوڭىلىمدى بولە بەردى، بۇرىن بۇل سياقتى جانداردىڭ تالايى كەلىپ، تالايى كەتىپ جاتقاندا ويىما دا كىرىپ شىقپايتىن مەن قىزىل اعاش باسىن ورلەپ ماعان قاراي جول تارتقان وسىناۋ بەلگىسىز ادامدارعا كوزىم تۇسكەننەن باستاپ-اق جۇرەگىمە الدەنەندەي قوبالجۋ كىرىپ، سولاردى كورگەنشە اسىقتىم. بۇل نە عاجاپ! الىستان ساعىنىپ كۇتەردەي مەندە كىم بار؟ جالعىز انام قاسىمدا. ەندەشە ماعان نە بولدى، الدەكىمدى اسىعا كۇتكەندەيمىن. كىمدى كۇتەمىن؟ وسى سۇراۋعا تابار مەندە جاۋاپ جوق. مىنە، اتتىلار تايانىپ قالدى، مەن تانىمايمىن، ايەل ادامدار. سىرعا، بىلەزىك، ساقينا سوقتىرامىز دەپ كەلىپ جاتقانداردىڭ ءبىرى بولار، قازاق ادەتىنشە اماندىق ايتىسىپ، ۇيگە كىردىك. ءۇي دەگەنىم بولماسا، مەنىڭ باسپانام دا، زەرگەرلىك دۇكەنىم دە وسىندا. كەلگەن كەلىنشەك پەن قىز، قاسىندا بالا جىگىت بار. اۋقاتتى ادامنىڭ قىزى بولار، ماعان التىن بىلەزىك سوعىپ بەر دەپ ءوتىندى، ىستەرىم كوپ-اق ەدى، ايتسە دە ءوتىنىشىن تاستاي المادىم، ءبىراق تىم قىسپاۋىن سۇرادىم، قىز وعان كوندى. نەتكەن كەرەمەت ەكەنىن كىم ءبىلسىن، سويلەگەن سايىن قىز ءۇنى مەنى وزىنە تارتىپ، ادام ايتقىسىز تاماشا كۇشپەن مەنىڭ ەركىمدى بيلەپ بارادى، ءدال وسى كەزدە قىز نە ايتسا سوعان كونىپ، نە سۇراسا سونى بەرەتىن جايىم بار. وسى ءبىر مايدا، ەركە ءۇن ماعان باياعىدان بەرى قىمبات، باياعىدان بەرى سۇيىكتى، اسىل، باعالى ءتارىزدى. مەن وسى ءۇندى، وسى جاندى كوپتەن بەرى جوعالتىپ، تابا الماي، سارعايا-ساعىنا كۇتكەندەيمىن. مىنە، ەندى ويلاماعان جەردەن كەز بولىپ اسا قۇمارلىقپەن تىڭدايمىن دا تاڭىرقايمىن. الدەنەلەر تۇسىنىكسىز، الدەنەلەر بۇلدىر ساعىم! وعان قاراماستان بەلگىسىز ءبىر كۇش اسىقتىرادى: «تەز، تەز!»—دەگەندەي بولادى. اندا-ساندا ءبىر ءسوز ايتقان قىز ءۇنىن مەن تاڭدايىم كەۋىپ سۋسىن ىزدەگەن جانداي سىمىرەمىن. وسى ءسات، وسى ءۇن ماعان اڭىزاقتا ەسكەن سامالداي تال بويىمدى ارالاپ، ءتىل جەتكىسىز راحاتقا بولەيدى. «مەنىڭ ساعىنىشىم، مەنىڭ ىنتىزارىم! سويلەشى، تاعى بىردەڭە ايتشى!» دەگىم كەلەدى، ءبىراق ءتىل كۇرمەلىپ، تەك جۇرەك ءلۇپىلى، جان سىرى ارقىلى ۇعىسقاندايمىن، ول دا مەنىڭ جان كۇيىمدى ۇعا ما قالاي، بىلەگىن ولشەۋگە (ولشەۋىن الماي بىلەزىك سوعۋعا بولمايدى عوي) ۇسىنا بەرىپ تومەن قارايدى. جاۋدىراعان جانارىن جاپقان قويۋ قارا كىرپىكتەر مەنىڭ كوزىمە، تەرەزەدەن ماعان قاراپ ۇشقالى تۇرعان قوس قارلىعاشتى قاماپ قويعان تورداي ەلەستەيدى. مەن توردان ءۇڭىلىپ قارايمىن، قالىڭ، قويۋ، اسا ءجيى قۇرىلعان تور كوزدەرى قوس قارلىعاشتى تاس قىپ جاۋىپ، ماعان كورسەتپەيدى...
ولار اتتانىپ كەتە باردى، مەن قالا بەردىم. بۇل كەش مەنىڭ ومىرىمە ءارى جات، ءارى سونشا قىمبات وزگەرىس اكەلدى، مەنىڭ جۇرەگىمە وشپەيتىن تاڭبا سالدى. بۇدان بۇرىن ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن نەلەر سۇلۋ باي قىزدارى كەلمەدى مە مەنىڭ دۇكەنىمە؟ نەلەر سيقىرلى قارا كوزدەر ۇرلانىپ قارامادى ما ماعان؟ ال، سولار نە قالدىردى ارتىنا؟ وزدەرى كەتىسىمەن ءبارى دە ۇمىت بولمادى ما! ءبىر قارا كوزدەردى ەكىنشى ءبىر جاڭا كوزدەر اۋىستىرىپ، ءبىر ءسات كىرپىك قاققانداي ءلاززات قالدىرىپ ءوتىپ جاتپايتىن با ەدى!.. مەنىڭ ەرجەتكەننەن بەرى كورگەنىم دە، باققانىم دا وسى عوي. مۇنداي جانداردىڭ ءبارى ماعان زەرگەر دەپ، مەن ولارعا ءىس بەرۋشى رەتىندە قارايتىن ەدىم عوي، ەندى نە بولدى! بۇل نە كۇي؟ باقىتىم با، سورىم با؟ جاڭاعىلاردىڭ كەتكەنىنە ءبىراز ۋاقىت وتسە دە مەن ەسەڭگىرەگەن ادامشا ەسىككە قاراعان كۇيى تۇرىپ قالىپپىن. سورلى انام مەنى اۋىرىپ قالدى دەپ شوشىنعان-اۋ:— «قاراعىم، ءسادىجان! ساعان نە بولدى، ورنىڭا وتىرىپ، ىسىڭە جۇمىلساڭشى! الدە ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇر ما؟ ءوڭىڭ كەلىسپەيدى عوي!» — دەپ مەنى قۇشاقتاي الدى.
— جوق، اپا! ەش جەرىم اۋىرعان جوق، تەك انشەيىن... وسىدان باسقا نە ايتارىمدى بىلمەي ورنىما وتىرا كەتتىم، انام ءبىراز قاسىمدا تۇردى دا مەن ۇندەمەگەسىن ۇيدەن شىعىپ كەتتى. كۇن دە باتتى، ءۇي ىشىندە اسپالى جەتىلىك تام جانىپ تۇر، مەن ءالى وتىرمىن، قولىم ىسكە بارمايدى، كوكىرەگىمدە الدەنەلەر ۇيالاپ اۋىر تارتقانداي. باسىمدا تۇمان، تۇمان ىشىندە تاستاي قاراڭعىدا مەن الدەكىمدى كوڭىلمەن، جۇرەكپەن ىزدەگەندەيمىن...
* * *
بالا كۇنىمنەن مەنىڭ الدىما ەكى تاڭداۋ تۇردى، ەكى ءتۇرلى جول جاتتى، قاي تاڭداۋدى الىپ، قاي جولعا تۇسەمىن؟ كىم بولامىن؟ بۇل مەن ءۇشىن تاعدىردىڭ عانا ءىسى ەدى. ىشەر اسى، مىنەر اتى، كيەر كيىمى دايار بالا بولاشاعى تۋرالى قايدان ويلاماق! مەن دە ەش نارسە ويلاعانىم جوق. ەكى تاڭداۋدى دا اكە بەرىپ، ەكى جولدى الدىمنان اكەم سىزدى. ءبىر تاڭداۋدى قولىما ۇستاتىپ، ءبىر جولعا جەتەكتەپ سالىپ قويدى دا، ەندى بىرەۋىن ەش بالادا جوق ادەمى ويىنشىقتاي قوينىنان الىپ كۇندە كورسەتەر ەدى دە، قولىما بەرمەي تىعىپ قويار ەدى. مەن بەرگەن تاڭداۋدى الدىم دا، الدىما تارتقان سۇرلەۋگە (ارينە، جول ەمەس، سۇرلەۋ) ءتۇسىپ اقىرىن جىلجي بەردىم، ءبىراق، وي-ارمانىم اكە قوينىنداعى ويىنشىقتى الۋ، سوعان نە بولۋ نيەتىندە جاتتى. اكە اپەرگەن تاڭداۋ، اكە قاقپايلاپ سالعان جول: وقۋ، مولدا بولۋ جولى ەدى. اكە قوينىندا قالعان «ويىنشىق» اكەمنىڭ ونەرى، كۇندەلىكتى ىستەر كاسىبى ەدى. مەنىڭ اكەم تاماشا، اتاقتى زەرگەر ەدى. مەن سول ءبىر وتە نازىك، وتە ادەمى اكە قولىنان شىققان زاتتارعا قاراپ قىزىعۋشى ەدىم، ماعان ولار باسقا ءبىر بالالارعا ارناپ ىستەلگەن باعا جەتپەس كوركەم ويىنشىقتارعا ۇقساۋشى ەدى. مەنىڭ العىم كەلۋشى ەدى.
وقۋ جولىندا اكە، شەشەم مەنەن قارجى، قاراجات اياعان جوق. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى دەمەي دامىلسىز ەڭبەكپەن سارعايا وتىرىپ تاپقان تابىسىن مەنىڭ جولىما ارنادى، مەن دە ەڭبەگىن بوسقا جىبەرگەن جوقپىن. زەرەك، يناباتتى بالا اتاندىم. قىسقاسى مەن كوپ وقىدىم، كوپ ۇلگەردىم، اراب تىلىندە شىققان كىتاپتاردى قالاي بولسا سولاي تۇسىنەتىن دارەجەگە جەتىپ، قازاننان ايدالىپ كەلگەن يبراھيم دەگەن عۇلاما ادامنان پارسى ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەنىمدە اكەدەن ايرىلدىم. وسىدان كەيىن وقۋ مۇلدەم دوعارىلدى. مەن مولدالىق جولىنان شىعىپ، اكە جولىنا، زەرگەرلىك جولىنا ءتۇستىم.
— نەگە ولاي ەتتىڭ؟ مولدالىق ساعان ۇنامادى ما دەپ سۇراي كورمە! وعان بەرەر ءدال وسى كەزدە مەندە جاۋاپ جوق ەدى. ايتارىم سول، تابيعات ادامدى باسقادان گورى ءبىر نارسەگە اسا يكەم، اسا ىنتىق ەتىپ جاراتا ما دەيمىن، مەن قانشا جاقسى وقىعانىممەن وسى زەرگەرلىك ىسىنە جاسىمنان قۇمار، جاسىمنان ىنتىزار بولدىم. ساباقتان بوساپ ۇيگە قايتقان كەزدەرىمدە اكەمە كومەكتەسەمىن، اكەم كەيبىر جەڭىل-جەلپى دەگەن ىستەرىن ماعان تاپسىرادى، مەنىڭ زەرلەگەنىمە، سۋارعانىما قاراپ وتىرىپ ءۇنسىز عانا كۇرسىنەتىن ەدى. مەن بىردەڭەسىن بۇزىپ قويدىم با دەپ، قىسىلىپ:
— اعا، نەگە كۇرسىندىڭىز؟ ماعان زەرگەرلىكتى قيماي، مولدالىقتى سىيلاعان ءوزىڭىز ەمەس پە! اكەلىڭىز كەلىسپەي تۇرعان جەرىن قايتا جاسايىم،—دەگەنىمدە:
— بالام، وسى سەنىڭ مولدالىعىڭنان زەرگەرلىگىڭ باسىم با، قالاي؟ قوندىرعان زەرلەرىڭدە مەندە جوق ءبىر ورنەكتەر، قاراعان كوزدى وزىنە تارتا قوياتىن ءبىر كەرەمەت كۇش، ادەمى سيپات بار سياقتى، تەمىردى سۋارۋىڭ دا وتە شەبەر، سوعان قاراپ جاينامازدان كورى ساعان مەن تارتىپ كەلە جاتقان دوزاق وتى تىم جاقىن با دەپ كۇرسىنەمىن،— دەيتىن ەدى. اقىرى ايتقانى كەلدى، مەن زەرگەرلىك سوڭىنا مىقتاپ، ءبىرجولا ءتۇستىم. ساعان ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس ەدى، تەك عاشىقتىق قيسسالارىن، قولعا تۇسكەن اراب، پارسى شايىرلارىنىڭ جىرلارىن بارىنشا كوپ وقىسام دا، 27 جاسىما دەيىن عاشىقتىق، بىرەۋدى اڭساۋ، ساعىنۋ دەگەندى ءوز باسىمنان كەشىپ كورمەگەنىمدى جول-جونەكەي كەزدەسكەن كەيبىر سۇلۋلار جۇرەككە ءىز تاستاماي وتە شىعاتىنىن عانا ايتپاقشى ەدىم.
ال، مىنە، الدەقايدان كەلگەن ءبىر بەلگىسىز قىز مەنىڭ ۇزاق جىلعى تىنىشتىعىمدى بۇزىپ، سالقىن قانىما قىزۋ بەرىپ، سۋىق جۇرەگىمە وت تاستادى. نەلىكتەن، بۇل كىمنىڭ ءامىرى، كىمنىڭ قۇدىرەتى؟!
ادام ومىرىندە تۇسىنىكسىز كۇيلەر دە كوپ قوي، سونىڭ ىشىندە الۋان سىرلى، نازىك، تىم ەلگەزەك جان سەزىمى كەيدە ءوز تامىرىن ۇستاتپاي، ءوز بولجاۋىن سەزدىرمەي اۋرە ەتپەي مە! مەن كەشەدەن بەرى سول جان كۇيىنىڭ سۇلە اۋرۋداي سەرگەلدەڭىنە تاپ بولدىم، قولىما العان ءىسىم وڭبايدى، ويىم الدەقايدا، سەبەپسىز ەلەگىزىپ تىڭ تىڭدايمىن، بۇرىن كورمەگەن، بىلمەگەن بىرەۋدى ىزدەيمىن. ماڭايىمنان كورە الماي، دالادان، الىستان كەلەر مە ەكەن دەپ كۇتەمىن. تىسقا شىعىپ قىزىل اعاش جاققا كوز جىبەرسەم كەشەگى سالت اتتىلار كەلە جاتقانداي بولادى. شاماسى اۋىرعان بولارمىن، دەنەم كۇيىپ بارا جاتقانداي! اپا، توسەك سالشى، جاتىپ دەم الماسام بولماس!..
AHA قۇشاعى
توسەگى قۇرعىرعا نەگە عانا جاتتىم ەكەن! از دا بولسا جانىم جاي تابار ما، الدەقالاي تاپ بولعان قىز ەلەسى جوعالار ما دەگەن ءۇمىت. مىنە، مۇلدە جوق بولدى. ونەر قىزىعىن ارقاۋ، زەرگەرلىك اتاعىن جۇرەگىنە ءنار، باسىنا باقىت تۇتقان ءسادۋاقاس بۇگىن سونىڭ بارىنەن ايرىلدى، ەندى قاناعاتشىل كوڭىلدى ەلەگىزۋ، قوبالجۋ باستى. جارقىراعان ونەر قىزىعىن كۇڭگىرت تۇمان، شىتىرمان وي باستى. توسەك ۇستىندە كوز جۇمباي مەن جاتىرمىن. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جالعىز ۇلىنىڭ كەنەت وزگەرگەن ءحالىن كورىپ تاڭىرگە جالبارىنعانداي مۇڭدى، ۇرەيلى انا وتىر.
توسەك ماعان جەڭىلدىك اكەلىپ، بويىمدى سەرگىتكەن جوق، قايتا ءۇستىمدى تورلاعان بۇلتتى قويۋلاتىپ، اۋىر سالماقپەن ەكى يىعىمنان جانشا بەردى. ءبىر ويدى تاعى ءبىر وي باسىپ، كوز الدىمنان قىز بەينەسى كەتپەي قويدى، كوزىمدى جۇمسام: «اعاي، بىلەزىك سوعىپ بەرىڭىزشى!» دەگەن ادەمى، ەركە ءۇن كەلەدى دە، اق ءۋىلدىر، ابزال قىز جۇمساق قانا بالعىن بىلەگىن ماعان توسا قويادى، سول ساتتە جۇرەگىم الاسۇرادى، الدەنەندەي جىلى، الدەنەندەي ءتاتتى لەپ بەتىمدى شارپيدى، اقىرىن سوققان قىز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى قۇلاعىما كەلىپ، قىز كەۋدەسىنىڭ قىسىلا تارتقان دەمالىسىن ەستيمىن...
مىنە، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءوتتى...
بۇل كۇندەر مەنىڭ بار ومىرىمە تەڭ، اۋىر سالماقتى. بۇرىنعى مەن تۇسكەن داڭعىل جول ەندى كەزەڭى كەپ قيالارعا، اسۋى بيىك قىراتتارعا اينالىپ بارادى. تىنىش قانا ءبىر قالىپپەن مەنى تەربەگەن ءومىر ەندى داۋىل ۇرعان دارياعا ۇقسايدى، قايدا بارا جاتقانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، ءبىراق ەسكى سۇرلەۋدەن بۇرىلىپ، باسقا ءبىر ىزگە تۇسكەلى تۇرعانىم انىق. بۇدان بۇرىن اكە مەن انانى عانا سۇيگەن بالا جۇرەگىمە ءالى سىرى تۇيىق، سۇيەر-سۇيمەسى بەلگىسىز قىز تاعدىرى بايلاندى. مۇنىڭ ارتى نە بولماق؟ قازاق دەگەنى بولماسا، ءوز تىلەگىنەن، ءوز قالاعانىنان باسقانى سىرتقا تەبەتىن، ءبىر تۋلاسا موينى استىنا تۇسپەي توقتامايتىن قىر بالاسى سەنىڭ جايىڭ ماعان ەرتەدەن ءمالىم، قىرىق رۋ، قىرىق قۇراۋ بولعان سەن مەنى ءالى قابىلداي قويعان جوقسىڭ. سەندە جات مىنەزدەر، وعاش كورىنىستەر كوپ قوي، كەلگەنىمە ەكى-ۇش اي بولعان مەنى «قاراۋىل بالا، زەرگەر جىگىت!» دەپ اتاۋىڭ دا وسى مىنەزىڭنەن بولار.
قىز نە دەر؟ ەل نە دەر؟ ەكەۋى دە ءازىر تاس قاراڭعى ءتۇن سياقتى. مەن اقىرىن جىلجىپ، بىرتە-بىرتە سول تاس قاراڭعى ءتۇن قوينىنا كىرىپ بارا جاتقاندايمىن. ءتۇن ارتىنان جارقىراپ كۇن شىعا ما، الدە الاۋلاپ ءورت كەلە مە، وندا مەنىڭ ءىسىم جوق، تەك ىلگەرى باسامىن، تەك جاقىنداي تۇسەمىن. ويتپەسكە امالىم نە! جۇرەك امىرىنە قارسى تۇرار بۇل دۇنيەدە كىم بار!
* * *
— قۇلىنىم، جۇدەپ كەتتىڭ عوي، جالعىزىم، تايانىشىم! قۇداي سەنى قانداي دەرتىنە دۋشار ەتتى. سورلى اناڭنىڭ كورەيىن دەگەنى وسى ما ەدى؟ ءبىر سەن دەپ، سەنىڭ قىزىعىڭ دەپ قالقاقتاپ جۇرگەن باسىم تاعى دا نە سۇمدىققا كەزدەستىم؟ سەنەن ايرىلسام كۇنىم نە بولماق! ۋا، جاراتقان قۇدىرەت! جالعىز بالامنىڭ الدىندا الا كور!
— جىلاماشى، زارلاماشى، اپاجانىم! سەن قورقاتىن ەشتەڭە جوق. مەنىڭ دەنىم ساۋ، تەك قانا جاتسام-تۇرسام ويىمنان كەتپەي جۇرگەن ءبىر عانا جاي بار، سول ەسىمە تۇسكەن سايىن ۇيقىم قاشىپ، مازام كەتەدى. ول ناۋقاس ەمەس، شەشۋى قيىن جۇمباق، سىرى دا، كىلتى دە الىستا، الدەكىمنىڭ قولىندا، كەشىكپەي جۇمباق تا شەشىلەر، مەن دە ايىعارمىن. قورىقپا، جىلاما، اپاتايىم!
ىستەپ وتىرعان جۇمىسىمدى تاستاپ، سورلى شەشەمدى قۇشاقتاي الدىم. ول دا مەنى جاس نارەستەدەي كوكىرەگىنە قىسىپ، بەتىمنەن، كوزىمنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى، تىزەسىنە قويىپ، باسىمنان سيپادى. مەن شالدۋار بالاداي ەركەلەپ انا الدىندا كوزىمدى جۇمىپ جاتا بەردىم. ءۇستىمدى باسقان اۋىرتپالىق بىرتىندەپ سەيىلىپ بارا جاتتى. سوناۋ كىرشىكسىز تازا، ادەمى ءومىر ءوز قۇشاعىنا الا قويعانداي. كۇن ساناپ الىستاپ بارا جاتقان بالالىق شىركىن، الاڭسىز قايتا ورالعانداي تال بويىمدى ءتاتتى، ىستىق كۇي باسىپ، كوڭىلىم جادىرايىن دەدى. انا قۇشاعىنىڭ قىمبات، مەيىرىمدى سازى مەنى ماۋجىراتىپ، تەربەدى. مەن زەرگەر ءسادۋاقاس ەمەس، كىشكەنتاي ءسادىجان بولدىم. ءوزى ولمەي وشپەس انا جۇرەگىنىڭ وتى، ءومىر باقي سارقىلماس انا ماحابباتى ءارى جىلى، ءارى راحات سامالىنداي سوقتى، مەنىڭ جانىم جاي تاپتى. مەن ۇيقىعا كەتتىم...
«اكە — كۇش پەن قايرات، انا — بالاعا ىزگىلىك پەن ماحاببات»،— دەپ شىعىس دانىشپاندارى تەككە ايتپاعان-اۋ!
شارت
ساعان ايتا كەتەيىنشى، مەن بۇل اۋىلعا كىرمەمىن. ەگەر مەڭدىباي قوس اتتاپ كىسى جىبەرىپ، شاقىرتىپ الماسا بۇل جەردى ومىردە كورمەۋىم دە مۇمكىن عوي. قىزىن ۇزاتقالى وتىرعان التىن، كۇمىسى كوپ بايعا اتاقتى زەرگەر كەرەك بولسا كەرەك، باي قولى ۇزىن ەمەس پە، اركىمنەن سۇراستىرىپ ءجۇرىپ مەنى تاپقان بولار. ءبىزدىڭ ەل كوكشەتاۋدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا، مىنە مەن سونان كەلدىم. كەلگەننەن بەرى تالاي جايلاردى باستان ەتكىزدىم، مىنا تۇندەگى ەكەۋمىز كۋا بولعان ۋاقيعا سول از ۋاقىتتار ىشىندەگى مەن كەشىرگەن ۋاقيعالاردىڭ جالعاسى بولار، ءبىراق ەڭ سوڭى بولماس. ال تىڭداي بەر، مەن بايانداي بەرەيىن.
...اۋىلىنا كەلىسىمەن باي، بايبىشە شاقىرىپ الىپ ىستەر ءىسىمدى ايتىپ، تولەر اقىعا دەيىن قاداعالاپ كەلىستى. سونىڭ ارتىنشا بايبىشە قىزىنىڭ ەسكى بىلەزىك، ساقيناسىن ماعان اكەلدى دە:—شىراعىم، وسىلارعا لايىقتاپ بۇل قىزعا كەرەكتى دەگەن ىستەرىڭدى سوعارسىڭ، بالانىڭ ءوزى كەلە المايتىن بولعانسىن ادەيى ۇلگى بولسىن دەپ اكەپ وتىرمىن. شەشەڭمەن ەكەۋىڭە ىشەر سۋسىن، جەيتىن تاماقتى كەرەگىندە الدىرىپ ىشەسىڭدەر، بولماسا بارىپ اس ۇيدەن مەزگىل-مەزگىل تاماقتانىپ تۇرساڭ دا ءوز ەركىڭدە، اس تابىلادى بۇل ۇيدەن، نە ءىشىپ، نە جەيمىن دەسەڭ دە اۋىرسىناتىن ءبىز جوق. ايتەۋىر زۇلقيا جانعا سوعار زاتتارىڭدى ەل كوزى سۇقتانارداي ىقىلاسپەن تىندىرساڭ بولعانى، جات جەرگە كەتكەلى وتىرعان بالا عوي. ادەيى وسى ءسوزىمدى وڭاشادا ەسىڭە تاعى ءبىر سالايىنشى دەپ كەلدىم. وتاعاسىمەن اقىسىنا كەلىستىڭدەر عوي، ەگەر ويداعىداي ەتىپ شىعارساڭ مەن دە قۇر قويماسپىن، جالعىز قىزىمنان ايارىم جوق. تەك اللا ىستەر ءىسىڭنىڭ ءساتىن بەرسىن!
ايتارىن ايتىپ، بايبىشە كەتىسىمەن مۇنىڭ قىزى قانداي ەكەن، ءبىر كورەر مە ەدى دەگەن وي ماعان ساپ ەتە قالدى. ادامنىڭ جاستىق شاعى قىزىق-اۋ، سول ساتتە كوز الدىمدا ۇزىن قارا شاشتى، اققۇبا قىز، قارا كوزدەرىن ماعان قاداپ: «قۇربىم، مىنە مەن، كەل التىباقان تەبەيىك، زەرگەرلىك ءىسىن قايدا قاشار دەيسىڭ، اسىقپا، مەن دە اسىقپايمىن!» دەپ كۇلىم قاققانداي بولادى، مەن دە وعان قاراپ كۇلىمسىرەيمىن.
زۇلقيا
ءبىر كۇنى باي قىزىنا سوعار بىلەزىكتىڭ ورنەكتەرىن اق قالايىعا ءتۇسىردىم، الدەبىر ورنەك تىزبەكتەرىنىڭ قيسىنىن كەلتىرە المادىم بىلەم، توككەن زەر گۇلدەرىنىڭ كەيبىرى وزىمە ۇنامادى، كوپ وتىردىم، كوپ ويلاندىم. وزىمە بەلگىلى قالا شەبەرلەرىنىڭ كوپتەگەن مانەر، ايشىقتارىن، زەرگەرلىك ۇلگىلەرىن الدىما جايىپ تاستادىم دا، ويعا كەتتىم.
زەرگەرلىك تاماق اسىراۋدىڭ امالى عانا ەمەس، ادام بويىنا بىتكەن ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى عوي. ىستەر ءىسىڭنىڭ كىلتى تەز تابىلسا، شەككەن ورنەك گۇلدەرى ءبىرىن-بىرى شەشىپ ويناپ تۇرسا، كوڭىلىڭ تاسىپ، قولىڭا العان ءىسىڭ ورالا كەتەدى. ال قولعا العاننان قىبىن تابا الماساڭ، ويىڭا العانىڭ تىم بۇلدىر، وتە كومەسكى بولسا، قاباعىڭ جابىلىپ، بويىڭ جادىراماي اۋرە بولاسىڭ. قاشان جوعالتقانىڭدى تاۋىپ، زەر سىرىنىڭ وتە نازىك، وتە ويناقى كەلبەتىن كورگەنشە جانىڭ جاي تاپپايدى.
وسىلايشا وزىممەن ءوزىم قاپتاعان وي ۇستىندە، جوق ىزدەگەن جانداي دەل-سال بولىپ وتىرعان كەزىم ەدى، ەسىكتەن الدەكىم كىرگەندەي بولدى. اپام ۇيدە جوق ەدى، مۇمكىن سول شىعار، مەن باسىمدى كوتەرمەي وتىرا بەردىم. ادەمى كەستە ناقىشتارىن، ورنەكتەر مەن ويۋلاردىڭ ەڭ ءبىر كەلىستى مۇسىندەرىن تاڭداپ الىپ، ولاردى زەرگەر كوزىنىڭ اسا قىراعى، اسا قاتال سىنىنان، زەرگەر جۇرەگىنىڭ سەزىمگە وتكىر تالعامپاز ەلەگىنەن وتكىزۋ قيىننىڭ قيىنى، ساپ كۇمىسكە سەپكەن زەر ناقىشتارى شىم جىبەكتەن توگىلگەن كەستە جىپتەرىندەي قاراعان كوزدى اسا سۇلۋلىق قۇدىرەتىمەن تارتا قويماسا، ادامنىڭ جان سەزىمىنە ءتيىپ قۇمارلىعىن، ىنتىقتىعىن قىزدىرماسا، شەبەر قولىنان شىققان ءىستىڭ ولاق بولعانى دەي بەرىڭىز. ىستەلگەن ىسكە ءمىن تاعار، ايىپ تابار جاننىڭ ءارقاشان دا كوپ بولاتىنىن مەن بالا كەزىمنەن بىلەمىن. وندايدا شەبەر قولىنان شىققان زاتتى «جاقسى»، «جامان» دەۋگە وتكىر سەزىم، العىر اقىل، كوپتى كورگەن بايىپتى كوز كەرەك ەكەنىن اڭعارۋشىلار سيرەك بولماي ما! اقشالى مىرزا، داراقى بيكەش، مەيماناسى تاسىعان باي — زەرگەر سوتى، زەرگەر تاعدىرىنىڭ قوجاسى. مەنىڭ قورقارىم دا، ءۇمىت ارتارىم دا وسىلار، بۇلارعا تەك ءمىنسىز ىسىڭمەن قاتار ءوز ايتقاندارىن ەكى ەتپەيتىن مىنەزىڭمەن جاعاسىڭ. ءار ەلدىڭ ءوز ءتاڭىرىسى بار، سونىڭ ايتقانى ءجون، سونىڭ ايتقانى بيىك، اسىل. بۇل توڭىرەكتىڭ قۇدايى مەڭدىباي. مەنىڭ جانىم ءازىر سونىڭ قولىندا، ونىڭ ءامىرى ماعان زاڭ. مەنىڭ وعان ۇنار-ۇناماسىمدى قىزىنا سوعار بىلەزىگىم شەشپەك. بۇل وسى اۋىلداعى ءبىرىنشى ءىسىم، ءبىرىنشى قارلىعاشىم. بۇرىنعى ىستەگەن زەرگەرلىك ونەرىمدى كورىپ وتىرىپ، مەڭدىباي:
— جامان ەمەس ەكەن، بۇل جۇرتقا سوعىپ بەرگەن ساقينا، بىلەزىكتەرىڭ عوي، ال ءبىزدىڭ بالاعا قالاي سوعارىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، تىرشىلىك بولسا ونى دا كوزبەن كەرەرمىز!— دەگەن.
ونىڭ بۇل سوزىندە: «جۇرتقا بۇرىن سوققان ىستەرىڭنەن ماعان دەگەن ونەرىڭ اسىپ تۇسپەسە بولمايدى، ويلان»،— دەگەندەي استار جاتىر ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءسوز ماعان كۇش پەن قۇدىرەت مەنىڭ قولىمدا، مەن اياۋسىز قاتالمىن، مەنى الدە بىردەڭەلەرمەن الداي سالارمىن دەمە دەگەندەي سۋىق ىزعار بەلگىسىن دە كورسەتكەن. ونەرىڭمەن بىرگە اۋىر داۋلەتىڭ بولماسا اسپان مەن جەر ورتاسىندا جىپ-جىڭىشكە قىلعا اسىلىپ تۇرعان جاندايسىڭ. الدەقالاي ساعان قاھارىن توككەن ءبىر مىرزا سوعىپ كەتسە، قىل ءۇزىلىپ كەتەدى، سەن وماقاسا قۇلايسىڭ، ءتىرى قالۋىڭ ەكى تالاي. ەگەر ءتىرى قالا قويساڭ بۇل سوققىدان باسىڭدى كوتەرىپ وڭالۋ جەڭىل بولمايدى. سوندىقتان كۇن رايىنا جالىنعان ەگىنشىدەي، جۋاندار مەن مالدىلار رايىنا قاراپ كۇن كورمەسە بولمايدى. الىستان قاراعانعا بيشارا، مومىن كورىنەتىن قازاق دالاسىنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىم كوپ سىرلارىنىڭ ءبىرى. جاسىمنان قالادا ءوستىم دەگەنىڭ بولماسا، سەن دە قازاق بالاسىسىڭ، تىڭداپ ۇعىپ ال. ءومىر ادامدى قايدا سۇيرەمەيدى، مەنىڭ ايتقاندارىمنىڭ ءبىرى كەي تىرلىگىڭە كەرەك تە بولار. مىقتىلارى ءالسىز، مومىندارىن كۇن سايىن تالاپ جەۋدەن كوز اشپايتىن قازاق دالاسىنىڭ مۇڭ-زارى، جۇرەك شەرى كوپ قوي.
وسى ءبىر قالىڭ وي ماڭايىمدى تۇمانداي قاپتاپ، ءارى قيال مەن ارمان، ءارى ەرتەڭگى قولعا الار بىلەزىك جايى مازالاپ باسىمدى كوتەرە الماي وتىردىم دا قويدىم.
— زەرگەر، باسىڭىزدى كوتەرمەيسىز بە! سونشا ىنتىعا قاراعانداي كيىز ۇستىندە نە جوعالتتىڭىز؟
كەنەت شىققان بوتەن داۋىسقا جالت قاراسام، قاسىمدا قىز وتىر. كىرگەن شەشەم ەكەن دەسەم، مەن تانىمايتىن بىرەۋ بولعانى، ونىڭ ۇستىنە ادەمى كيىنگەن قىز بولعانى قايران قالدىردى. مەندە جۇمىسى بولىپ كەلگەن تاعى ءبىر اۋقاتتى ادامنىڭ بالاسى بولار؛ ۇستىندە اق جىبەك كويلەك، جەڭىل عانا اق بارقىت قامزول، باسىندا ۇكىلى تاقيا، بارقىت قامزولدىڭ التىن وقالارى كۇن نۇرىمەن قۇبىلىپ جارقىل قاعادى، قۇلاعىندا قىمباتتى سىرعا، ساۋساقتارى تولعان جۇزىك. نە قىزعا قارارىمدى، نە ونىڭ وتە ءساندى كيىمى مەن اسىل مونشاقتارىنا قارارىمدى بىلمەي ساستىم، قىز دا قۇمارىنان شىققانشا قاراسىنشى دەگەندەي ءبىراز ۇندەمەي وتىردى. ەكى بەتى قىزىل كۇرەڭ تارتقان، ماڭدايى اشىق، نۇرلى قۇبىلىس جىلى لەپتەن كورى سالقىندىق اسەرى باسىم قوڭىر كوزى كۇلىمسىرەمەي جاي عانا قارايتىن وسى قىز ءبىزدىڭ بوساعادان كىرگەن سۇر جىلانعا ۇقسايدى. قىز بەتىنە تاڭىرقاپ قاراعان ماعان ەشبىر سەبەپسىز ۇرەيلى، قورقىنىش ارالاس سەزىم پايدا بولدى. ءبىر قاراعاندا سۇپ-سۇيكىمدى، ءتىپتى سۇلۋ دەپ تە ايتۋعا جارايتىن قىز قياپاتىنىڭ باسقا ادامداردىڭ كوزى شالمايتىن استارلى، تۇيىق سىرىن مەن اشقاندايمىن. بۇل نە؟ ءتىل قاتىسىپ سويلەسپەي، جان سىرىن جاقىن بىلمەي كۇدىك وتى جۇرەگىمدە قايدان، قالايشا تۇتاندى! جەڭىلدىك، ۇشقالاقتىق پا، ويلاپ وتىرعان ويىمدى بۇزىپ، ىستەپ وتىرعان ىسىمە بوگەت بولعانىنا نارازىلىق ىزاسىنىڭ بەلگىسى مە؟ ءتۇسىنۋ قيىن. قىرى كوپ، سىرى تەرەڭ ادام مىنەزىنىڭ كەيدە وزىنە تۇسىنىكسىز جايتتەرى دە كوپ پە دەيمىن.
ەكەۋمىز سالقىن عانا امانداستىق. مەن ءجون سۇرادىم. مەڭدىباي قىزى زۇلقيا دەگەن وسى ەكەن. ول قازاق قىزىنا بىتپەگەن باتىلدىقپەن قىسقا سويلەدى. سىرتقى سۋىقتىعىنا قاراعاندا ءۇنى، ءسوز مانەرى ءبىرتۇرلى سۇيكىمدى، مايدا سياقتى، ونىڭ ايتقاندارىن تىڭداپ وتىرىپ اقىلعا ەمەس، بايلىق قۇدىرەتىنە ارقا تىرەگەن استامشىلىق سوزدەردىڭ وكتەمسىگەن ەكپىننىڭ ىزعارىن سەزبەۋگە بولماس ەدى. الدىمدا جاتقان زەر كەستەلەرىنە مۇرنىن شۇيىرە قاراپ، «انا بىرەۋى ءمادينانىڭ بىلەزىگىندە بار، ال مىنا بىرەۋ تىم بەدەرسىز ەكەن، ورتادا جاتقاندارىنىڭ كەستەسى تىم ۇساق پا، قالاي؟ ەندى مىناسى ماعان كەلىسپەيدى»،— دەگەن سەكىلدى تولىپ جاتقان «كىناراتتاردى»، كۇدىكتەردى باستىرمالاتىپ ايتىپ شىقتى.
— قارىنداس، ءقازىر ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە جاۋاپ بەرۋ تۋماعان بالانى ۇل ما، قىز با دەپ تالاسۋمەن ءبىر تەڭدەس، ىستەلمەگەن ءىس تۋرالى الدىن الا سويلەۋدى جاراتپايتىن ەدىم، سىزگە ارناپ سوعار زاتتارىمنىڭ قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن بايبىشە مەن اقساقال ماعان ەسكەرتىپ ەدى، سوعىپ شىعارعانسىن سىناپ، مىنەپ، جاراتساڭىزدار الارسىزدار، ءىسىم ۇناماسا قايتىپ كەتە بەرۋىم وپ-وڭاي عوي.
— يباي، و نە دەگەنىڭىز، ءسىز كەتسەڭىز باسقا بىرەۋ تابىلار، مالعا كىم كەلمەيدى، دۇنيەدە زەرگەر قۇرىپ قالدى دەيسىز بە؟
— جوق، زەرگەر قۇرىدى دەگەنىم ەمەس، انشەيىن ءسوزدىڭ رەتى كەلگەنسىن ايتىپ جاتقانىم، قىز بالاعا اشۋلانۋ كەلىسپەيدى، ودان دا جاراستىق جاقسى.
— ءپىشتۋ، شىركىن! مەنىمەن جاراسقانداي نەڭ بار. دامەڭىز زور ەكەن.
— سىزبەن تەڭەسۋ بىزگە قايدان كەلسىن، ءبىر ايماقتى اۋزىنا قاراتىپ وتىرعان باي قىزىنا، الدەقايدان كەلگەن جالعىز اتتى زەرگەردىڭ تەڭدەس بولماسىن ايتىپ تۇسىندىرمەي-اق بىلەرمىز، جاس بولعانسىن قالجىڭداپ جاتقانىم عوي،— دەپ ءسوز اياعىن تۇجىرعىم كەلدى.
— باسە، سولايشا جونىڭە كوش، ماعان سوققان زاتتارىڭدى ءوزىم ۇناتپاي، ءوزىم كورمەي المايمىن.
زۇلقيا تاعى دا وسى الپەتتى سوزدەردى ايتىپ شىعىپ كەتتى.
داۋلەت تەڭسىزدىگى ماعان وسى قىز ارقىلى ءوزىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن كورسەتكەندەي بولدى. باسىڭ التىن، اقىلىڭ داريا، ونەر يەسى بولساڭ دا سەن تۇڭعيىق تۇبىندە مالتىعىپ جۇرگەن سورلىسىڭ، ءومىر قىرى بيىك، ول بيىكتە باي، مىرزالار، داۋلەت بۋىمەن بۇلا بولعان ەركە بيكەشتەر تۇر. سەنىڭ ونەرىڭ ولارعا ءوز اتاقتارىن، ءوز سالتاناتىن بىرەۋدەن اسىرۋ ءۇشىن كەرەك. «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن»،— دەيتىن قازاق ماتەلى وسىعان ارنالعان، ماعان وكىم سوزدەر سويلەپ كەتكەن بيكەشتىڭ ءوزىن ەركىن ۇستاۋى دا وسى قاعيدانىڭ كۇشى بولار... تەگىندە بايقاپ وتىرعان ادامعا ءومىر ءارى اقىلدى، ءارى قاتال، ونىڭ جۇدىرىق-سوققىسى اكە تاياعىنان دا قاتتى، اكە تاياعىنان دا وتكىر، بۇل تاياقتا كوپ ماعىنا، كوپ سىر بار ەكەن! مەن ەندى ۇعا باستادىم!
ريزالىق
زۇلقيانىڭ بىلەزىگىن سوعىپ بەرگەننەن بەرى باي مەن بايبىشە ماعان بۇرىنعىدان گورى جىلى شىرايمەن قارايتىن بولدى.
شىنىندا دا بىلەزىك وتە ادەمى ەدى. ونى سوعىپ شىعارۋ ماعان دا وڭايعا تۇسكەن جوق. تالاي ءىرى شاھارلاردى كەزىپ، جارمەڭكەلەردە تارتىسقا تۇسكەن جىرىندى، قۋ، ءارى ءادىسقور قىر كوكجالىن ەكىنىڭ ءبىرى الدىنا كەسە-كولدەنەڭ تارتاتىن توقتى-تورىمعا توقتاي قويۋ وڭاي ما؟ شىنتۋايتقا كەلگەندە ول ءوزى كۇندە كورىپ باۋىر باسقان تىرلىكتىڭ بىرىنە دە توقتامايدى، ەرە شىققان تۋ بيەنىڭ ەتىنە دە مويىن بۇرماي جورتا بەرەدى. ونى توقتاتۋ ءۇشىن ءوز ومىرىندە ءتىسى تيمەگەن قىزىل كەرەك، كوزى كورىپ، قولى ۇستاماعان تاعىنى كەرسە ول جەرىك اسىنداي باس سالادى. تەرلەپ، راقاتتانىپ قىلعي بەرەدى. سوندىقتان مەن نە دە بولسا جاڭا، سونى بىردەڭە تابۋعا ءتيىسپىن. ونسىز مەنىڭ كۇنىم قاراڭ!
— نە ىستەۋ كەرەك؟
— اۋىل كەزىپ بۇل توڭىرەكتەگى بىلەزىك، ساقينالار مەن كۇمىس ەر-توقىمداردى تەگىس قاراپ شىعۋ قاجەت. ەندىگى مەنىڭ سوعار زەرگەرلىك ىستەرىم ولاردىڭ ءبىر دە بىرىنە ۇقساماۋى شارت. مەن وسىعان بەت قويدىم. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسىنا قاراماي ەل كەزدىم، ءبارىن دە ءبىلدىم، سودان كەيىن وسى جاڭا بىلەزىك سوعىلدى. بۇل مۇلدە وزگەشە، بۇرىن كورىپ بىلمەگەن جاڭا بىلەزىك ەدى.
توككەن گۇلدەر ساۋلەتىن، زەر ناقىشتارىنىڭ وتە ءبىر نازىك سيپاتتارىن بىلاي قويايىقشى، بىلەزىك شىعىرشىعىنىڭ جيەكتەرىن قۋالاي قاپسىرعان ادەمى قوس جىبەك ءجىپ ءتارىزدى التىنداعان شىنجىرلاردىڭ تۇيىسە كەلىپ ءدال ساعاداعى ەكى گاۋھار تاسىنا شەگەلەنۋى، اسىرەسە، شام جارىعىندا كەرەمەت اسەم قۇبىلادى. گاۋھار تاستاردىڭ توگىلگەن نۇرىن بىلەزىك گۇلدەرىنە، زەر ناقىشتارىنا لەزدە تاراتىپ، ويناپ تۇرعان ءتارىزدى.
بىلەزىكتى العاش اپارعانىمدا مەڭدىباي قولىنا ۇستاپ وتىردى دا، شام تاباعىنان تۇسكەن ساۋلەمەن بىرنەشە تۇرگە اۋىسىپ قۇبىلىپ ويناعانىن كورىپ: «نە دەگەن عاجاپ! بۇدان ارتىق جان ءبىتىرسىن بە!» دەپ، باسىن شايقاپ ءبىراز وتىردى. قاسىندا وتىرعان ون شاقتى باي، مىرزالار دا شۋلاسىپ ماقتاپ جاتتى. بايبىشە ءوز رازىلىعىن ايتىپ زۇلقيانى شاقىردى، تورگى ۇيدەن اسقاقتاي باسىپ كوڭىلسىزدەۋ كىرگەن باي قىزى اكەسىنىڭ قولىنداعى بىلەزىكتى كورگەندە قۋانعانى سونداي، توردە وتىرعان ۇلكەن كىسىلەرگە يبالىق ەتۋدى دە ۇمىتىپ كەتتى.
— اعا، ماعان بەرشى،— دەپ اكەسىنىڭ قولىنان بىلەزىكتى جۇلىپ الدى، ءسويتتى دە الدەنەدەن كەنەت شوشىنعان جانداي سۇقتانا قاراعان كۇيدە ءۇنسىز تۇردى. مەن ەكى كوزىمدى قىزدان ايىرماي قادالا قاراپ تۇرمىن، بايلىق بۋىنا پىسكەن قاتال، ەركە قىز نە ايتار، اكەسىنىڭ قۋانىشىن قايتالار ما، بولماسا وركوكىرەك وزىمشىلدىگىنە باعىپ ءمىن تاعار ما؟ جۇرەگىم اۋزىما تىعىلعانداي، تىنىسىم تارىلىپ، دەمالىسىم ازايىپ بارا جاتقان سەكىلدى. باي قىزى مەنىڭ وسى اۋىلدان تاپقان العاشقى دۇشپانىم عوي، ونىڭ ماعان ايتقان سوزدەرى ءالى ەسىمدە، مىنە، سول ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن ەندى ءدال وسى ساتتە اسىعىپ كۇتكەندەيمىن.
قىز ۇندەمەدى، تەك قولىنداعى ەكى بىلەزىكتەن كوزدەرىن ايىرماي قاراعان كۇيى جالت بۇرىلىپ، ۇيدەن شىعىپ بارا جاتتى. مەن تەلمىرە قاراپ قالا بەردىم، ول ەسىككە جاقىنداي بەرىپ مەن تۇرعان بوساعاعا كوز قىرىن ءبىر عانا اۋدارىپ، تەز باسىپ شىعىپ تا كەتتى. ونىڭ كوزىندە ويناعان جالىن مەنىڭ جۇرەگىمە تۇسىنىكسىزدەۋ ءبىر لەپ بەردى، ءارى جىلى، ءارى جۇمباق قىز قاراسىنان مەن قۋانىش بەلگىسىن، شاتتىق ۇشقىنىن بايقادىم. ونىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر ايتىلماي، اشىلماي كەتكەن سىردىڭ ۇشىعى جىلت ەتكەندەي بولا قالدى.
مەڭدىباي
مىنە، وسى كەشتىڭ ارتىنان مەڭدىباي اندا-ساندا مەنى بالا جىبەرىپ شاقىرتىپ الادى، ءوزى وتىراتىن جاساۋلى ۇيىندە قاسىنا وتىرعىزىپ، ريزالىق سوزدەرىن ايتادى. كەيدە دۇكەنگە كەلىپ قۇيعان جۇزىكتەرىمە ۇزاق قارايدى، قولىنا ۇستاپ اينالدىرىپ كورەدى دە: «قۇداي تاعالانىڭ راحىمى كۇشتى-اۋ، مىنا جەسىر شەشەڭدى ولمەسىن دەپ ساعان زەرگەر ونەرىن بەرە سالىپتى، ايتپەسە ءبىزدىڭ قويباعار سياقتى بىرەۋ بولاسىڭ دا قوياسىڭ عوي، سەنىڭ يناباتتى، ءوز ىسىنە وتە ۇقىپتى جىگىت ەكەنىڭدى كوبەلەك قاجى ايتىپ ەدى، مەنىڭ شاقىرتۋىما دا سەبەپشى بولعان سول كىسى عوي. ءوزىڭ وسى ءبىزدىڭ اۋىلدا قال، بۇل توڭىرەكتە اۋقاتتى ادامدار كوپ، قولىڭ ىستەن بوس بولمايدى»،— دەيدى. وسى ءتارىزدى تاعى دا تولىپ جاتقان «جاناشىرلىق» سوزدەردى كوپىرتىپ ايتىپ كەلەدى دە ءوز بايلىعىنا، ءوز دارەجەسىنە كەشەدى. بايلىق ماقتان جايىن ايتقاندا ەكى كوزى جايناپ، اقسۇر بەتىنە قان جۇگىرىپ ءبىرتۇرلى وزگەرىپ جۇرە بەرەدى.
— سەن بىلمەيسىڭ عوي بەرىسى قىزىلجار، ومبى، ءارىسى پەترەمبور (پەتەربۋرگ)، تاشكەنت، بۇحار دەگەن شاھارلاردا مەنى بىلمەيتىن، ماعان ءيىلىپ سالەم بەرمەيتىن پەندە بار ما! مەنسىز ساۋدا قىزبايدى، مەنىڭ اتىم اتالماعان جەردە ءىس وڭبايدى. مەنىمەن تالاسار، مەنىڭ الدىما شىعار قۇدىرەت جوق. جەتى اتامنان بەرى ارىلماي كەلە جاتقان بايلىق اتاق، ءازىر شايقالعان ەمەس. اتام قاناي تىككەن اق وردانىڭ ءبىر ۋىعى سىنىپ، ءبىر كەرەگەسىنىڭ كوزى شىتىناعان جوق. التى ارىسقا كەتكەن اتام اتى، ارۋاعى بۇرىنعىدان دا بەتەر كوتەرىلمەسە، تومەن تۇسكەن جوق. ءبىزدىڭ ۇيدە التىن مەن گاۋھار دەگەنىڭىز جەتكىلىكتى، ەرەگەسسەم ەر تۇرمانىمدى ساپ التىننان قۇيدىرامىن. ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا گاۋھار جاپتىرامىن. شىراعىم زەرگەر! ءبىزدىڭ ۇيگە سوعار زاتىڭنان التىن، كۇمىستى اياما، ونەرىن جەتكەنشە قولدان.
كەي كۇندەرى ءسوزىن وسىلاي باستاپ، وسىلاي اياقتايدى دا، مەن نە دەر ەكەن دەگەندەي ءبىراز ءۇنسىز وتىرادى. مەن ايتارعا ءسوز تابا الماي قىسىلامىن، مۇندايدا ءوز كوزىنشە كىسى ماقتاپ ۇيرەنبەگەن دە قيىن ەكەن.
ءبىراق باي مەنەن ماقتاۋ ءسوز ەستىمەدىم-اۋ دەپ قىنجىلمايدى، ايتايىن دەگەنىن تەگىس ايتىپ بولادى دا ورنىنان تۇرادى. سوعان قاراعاندا بۇل سوزدەرى ءدال ماعان ارنالماعان ءتارىزدى، ءوزى ءۇشىن، ءوز جۇرەگىنىڭ مانساپ ءشولىن قاندىرۋ ءۇشىن ايتىلاتىن سەكىلدى. مەڭدىبايعا ءوز اتاعىن، ءوز بايلىعىن ولەڭدەي جىرلاپ وتىرۋ كۇن سايىن ءۇش مەرزىم ىشەر اسى، الار قۋاتى، ونسىز بايەكەڭ وتىرا المايدى، ءومىر سۇرە المايدى، كوڭىلى تىنىشتىق تاۋىپ، راحاتقا باتپايدى. مۇمكىن بۇل مىنەز باي بىتكەننىڭ بارىنە ورتاق، بارىنە ءتان مىنەز بولار، سوندا دا ءبىزدىڭ مەڭدىبايدا تىم باسىم سياقتى. بايلىق ماستىعىنىڭ ۋى مەڭدىبايدىڭ قان تامىرلارىن تەگىس جايلاعان، تال بويىن كەرنەگەن، بيلەپ-توستەپ العان.
ول ۇزاق سويلەيدى، مەن تىڭداي بەرەمىن، تىڭداي بەرەمىن.
ءوزىنىڭ ساۋدا-ساتتىق ءىسىن قان بازاردىڭ ورتاسىندا تۇرعانداي قىزىنا، ەكىلەنە باياندايدى:— ساۋدا دەگەن ونەر، اقىل مەن ايلانىڭ تالاسى عوي،— دەيدى ول، سودان كەيىن كورىپ وتىرعان سىرعانى الدەنەندەي تاكاپپارلىقپەن مەنىڭ الدىما تاستاي بەرەدى. بۇل كەزدە ونىڭ جۇزىندە ماعان ارنالعان مىسقىل، ءاجۋا قابىنداپ سىرتقا شىعا باستايدى، «مەنىڭ قاسىمدا سەن دە كىسىمىسىڭ، سەنىڭ ونەر دەگەنىڭ قايىرشىنىڭ اركىمگە تەلمىرىپ قايىر تىلەگەنىمەن تەڭ عوي، قاي مىرزا ءىس سوقتىرار ەكەن دەپ ەكى كوزىڭ ءتورت بولىپ وتىراتىن سورلى سەنىڭ كۇيىڭ ماعان ايان، مەنسىز سەندە كۇن بار ما»،— دەگەن سياقتى.
ونىڭ كەنەت وزگەرگەن قاتال ۇنىنەن اياۋشىلىق پەن مىسقىل ارالاس سوزدەردى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ەستىگەندە مەنىڭ تۇلابويىم شىمىرلاپ، قانىم قاينايدى، ءبىراق ىشتەي تىنىپ وتىرا بەرەمىن! «زەرگەر شىراعىم! (ول مەنىڭ اتىمدى اتاۋعا ارلانادى، ءوز ۇيىندەگى جالشىلارىن دا ىستەيتىن ىسىنە جالعاستىرىپ ءبىرىن قويباعار، ءبىرىن قوزىباعار، ەندى ءبىرىن تۇيەشى دەپ اتاۋ بۇعان ماقتان سەكىلدى). مەنىڭ ايتقاندارىمدى قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداپ وتىرسىڭ با؟ تىڭداعانىڭ ءجون، كىم بىلەدى، اركىمگە بىلەزىك، سىرعا سوعىپ ءجۇرىپ بايىپ تا كەتەرسىڭ، سول كەزدە مەنىڭ ايتقاندارىم ساعان ۇشان تەڭىز پايدا كەلتىرەدى، بايىدىم دەپ اسىپ-تاسىپ كەتپە! مىنا مەڭدىبايدى ەسىنە الا ءجۇر»،— دەپ قارقىلداپ كۇلەدى دە، ورنىنان تۇرىپ اسىقپاي جايىمەن اياڭداپ ۇيدەن شىعادى. باي بولعانسىڭ ونىڭ ۇستىنە مەڭدىباي بولعانسىن، جالعىز جۇرە مە، قاسىندا بىر-ەكى جاندايشاپتارى بولادى عوي، ولاردىڭ مىندەتى باي كۇلسە بىرگە كۇلىپ، باي قاباعىن شىتسا بىرگە شىتۋ ەمەس پە! مىنە، سول يتارشىلار مەڭدىبايدىڭ ماعان ايتقان سوڭعى سوزىنە ءماز بولعانسىپ، ماڭايدى جاڭعىرىقتىرا كۇلىپ بارا جاتادى. مەن قاراشا ءۇيدىڭ كيىز ەسىگىن جارتىلاي اشامىن دا يت مىنەزدى ەكى اياقتى ايۋاندارعا قاراپ ۇزاق تۇرامىن. كوز الدىما مەن تۋعان، وسكەن وسىناۋ بايتاق ءوز ەلىمنىڭ تاعدىرى، اۋىر حالى، ناداندىق پەن قورلىق تۇزاعىندا كەشكەن بەينەتى ەلەستەيدى. وقىعاندىعىم با، بولماسا جاس جۇرەگىمنىڭ تىم نازىكتىگى مە، الدەنەندەي بويىمدى اۋىر كۇي باسادى، كوكىرەگىم قىسىلعانداي بولادى دا جۇرەگىم شانشىپ اۋىرادى...
***
مەڭدىباي اۋىلىنداعى مەنىڭ ءومىرىم وسىلايشا ءوتىپ جاتتى. جان اۋرۋىنان ادام ولگەن بە، قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ، ىزاعا بۋلىعىپ جۇرە بەرەسىڭ. بۇل كۇي كىمنىڭ باسىندا جوق، اناسىنان تۋىسىمەن جوقشىلىق كورىپ باي بىتكەننەن ءجابىر تارتقان دالانىڭ جارلى، جاقىبايلارى ءوز جۇرەكتەرىندە قايناعان كەك جالىنىن ءوز ءومىرى ۇزىلگەنشە سىرتقا بip شىعارا الماي كەتىپ بارا جاتقان جوق پا!
سول ءبىر كوپ ارماندى شەرلى جانداردى قۇشاعىنا العان مىنا قيىرسىز دالاعا — قازاق دالاسىنا ءتىل بىتسە، زار مەن مۇڭنان، قاسىرەت پەن قايعىدان باسقا سەن نە ىستەر ەدىڭ.
باۋىرىم، توقسان! مەنىڭ بۇل ءسوزىم جاسىنا جەتپەي قارتايعان، تالىپ، شارشاعان ادامنىڭ ءسوزى.
بالا كۇنىمنەن قيسسالار وقىپ، دۋان ارالاعان مەنىڭ سانامدا الدەقايدا ءبىر ەرەكشە سەزىم پايدا بولعانداي، ول سەزىمنىڭ تامىرىن ءالى كۇنگە ءوزىم دە ءدال باسا المايمىن، ءبىراق قازاق ءومىرى ءارى ايانىشتى، ءارى ماعناسىز بۇلدىر تۇمانعا ۇقسايدى دا تۇرادى. مەن باسقا دۇنيەنىڭ ادامى ءتارىزدىمىن، ادامى تۇرسىن بۇل دالانىڭ توعاي مەن شوپتەرى دە — سەن بوتەنسىڭ ءبىز ساعان جاتپىز دەگەندەي. ال، سول ماعان كەرەك دۇنيە، ماعان كەرەك دالا قايدا! ونى كىم بەرەدى، قايدان تابام! مىنە، بۇل مەن ءۇشىن شەشىلمەستەي تاس ءتۇيىن جۇمباق. قاسىڭدا كەلە جاتقان سادۋاقاس ديۋانا ما، جىن با؟ الدە ەسىنەن اداسقان دەلق ۇلى ما ونى ءوزىڭ شەشە بەر!
توي
سادىبەك دەگەن ورتا اۋقاتتى ادام، جىگىت-قىزداردى شىلدەحاناعا شاقىردى. ارناپ شاقىرعانسىن مەن دە باردىم.. ىستەيتىن ىستەرىم ءالى دە كوپ ەدى، ايتسە دە ويىن-ساۋىق كەۋدەسىندە جانى بار ادامدى قىزىقتىرماي ءوزىنىڭ ىستىق لەبىمەن تارتپاي قويعان با! اۋىل، ايماقتىڭ قىز-قىرقىندارى، جىگىت-جەلەڭدەرى تەگىس-اق جينالعان ەكەن. قوس اعاش ءۇي لىق تولى. مەنى تورگى بولمەگە شاقىردى، بۇل اۋقاتتى ادامدارعا ارنالعان بولمە بولسا كەرەك، وتىرعان جاستار تەگىسىمەن ءساندى كيىنگەن. توي باستاپ جۇرگەن جىگىت:—زەرگەر كەلەدى، مىنا جەردەن سىرىلىپ ورىن بەرىڭدەر دەگەن ءامىرلى ۇنمەن مەنى ءبىر بارقىت قامزول كيگەن، تاڭقى مۇرىن، جۋان قارا قىزدىڭ جانىنا وتىرعىزدى. مەن وتىرىسىمەن ويىن لەزدە باستالىپ جۇرە بەردى. «ورامال تاستاماق»، «حان جاقسى ما»، دەگەن سياقتى ويىنداردان كەيىن ءان، كۇي باستالدى. ەل ىشىندە نەشە ءتۇرلى ساڭلاقتار جوق دەيسىڭ! بىرىنەن ءبىرى وتكەن تالاي انشىلەر قۇبىلتىپ شىرقاعاندا باسقا دۇنيە بارىن ۇمىتىپ كەتەسىڭ. ويقاستاپ كوككە كوتەرىلگەن جىردىڭ مۇڭدى سازى شىم-شىمداپ بويدى ەرىتەدى، ءۇي توبەسىندە قالىقتاعان ءان اۋەسىن جاستار جەرگە تۇسىرمەي بىرىنەن-بىرى قاعىپ اكەتىپ جاتقانداي. ءبىر جۇرەكتەن زار توگىلسە، ءبىر جۇرەكتەن ىزالى ۋ قۇيىلادى. بىرەۋ سۇيگەنىن جوقتاسا، بىرەۋ مالعا ساتىلىپ بارا جاتقان قايعى-شەرىن ايتادى. ەندى بىرەۋلەر كەزدەسە الماي، تىلەگىڭ، جاستىق ارمانىن ايتا الماق جۇرگەن سۇيىكتى عاشىعىنا ارناپ ءتىل بەزەيدى، سۇيسەم ەكەن، سەنىڭ سۇيىكتىڭ بولسام ەكەن دەيدى، باسى بايلاۋدا تۇرعان سورلى قىز ءسۇيدىم دەگەن قۇربىسىنا جاۋاپ رەتىندە ءوز ءحالىن باياندايدى، كەشىر مەنى، ۇمىت، مەن ساعان جار بولا المايمىن دەپ جالىنادى، ءوتىنىپ سۇرايدى. وسى كۇيدى، وسى ءبىر اۋىر ايانىشتى جان سىرلارىن جاستار بىر-بىرىنە اقىن تىلىمەن، ءان سازىمەن جەتكىزەدى.
ويىن قىزۋى زۇلقيا ماڭىندا، ءوز كەزەكتەرى كەلگەندە جىعىلعان-سۇرىنگەندەرگە «جازا» بەرۋ، كەيبىر توعىشار مىرزالاردى اق جاۋلىقتار تالاۋىنا ايداپ سالۋ سياقتى نەشە ءتۇرلى ويىن كادەسىنە لايىقتى ءىس تە زۇلقيا الدىنان ءورىس الىپ، باسقارۋشى جىگىتتىڭ تەگەۋىرىنى ارقىلى ورىندالىپ جاتىر. وسى توڭىرەكتەردىڭ مەڭدىبايدان كەيىنگى اتاقتى بايى بەگىمنىڭ ەسەرسوق بالاسى حاميت ءان ايتۋدان باس تارتىپ، جانجال شىعارايىن دەپ ەدى: «ساۋدالاسىپ كەرەگى نە، ولەڭ بىلمەسى بار، ويىنعا نەسىنە كەلەدى! اقجاۋلىقتار تالاۋىنا بەرىڭدەر!»—دەگەن زۇلقيانىڭ ءامىرى بويىنشا ەكى جىگىت سۇيرەپ اپارىپ قاتىندار اراسىنا سۇڭگىتتى دە جىبەردى.
— تۇيەباس قىلىڭدار! كەل جابىلايىق، جان كەرەك بولسا ايىبىن تارتىپ ءوز باسىن ساتىپ السىن! ايتپەسە باسىنا جاۋلىق كيگىزەمىز!— دەگەن ءبىر قاتىننىڭ وكتەم داۋسى بولمە ءىشىن جاڭعىرىقتىردى.— ويباي ءولدىم، ءولدىم،— دەگەن مىرزانىڭ داۋسى شىعادى. ونىڭ داۋسىن ەستىگەندە قىز، جىگىتتەر توبى قىران كۇلكى.
***
مەن اۋىز ۇيگە شىقتىم دا شەتتە وتىرعان بىرەۋدىڭ قاسىنان ورىن الدىم. ءبىر ايەل ءان سالىپ وتىر، ونىڭ داۋسى كۇشتى ەمەس، قوڭىر عانا، دەگەنمەن قۇلاققا جاعىمدى، سۇيكىمدى. قاسىمدا وتىرعان جىگىتتەن بۇل كىم دەپ سۇراپ ەدىم:
— كامشات ەمەس پە، سونى بىلمەي تۇرسىڭ با؟— دەدى.
— كامشاتىڭ كىم؟ مەن ونى قايدان بىلەيىن.
ول بەتىمە تەسىرەيە قارادى دا: «باسە كامشاتتى بىلمەي تۇرعان كىم دەسەم، ءسىز ەكەنسىز عوي. بۇل كامشات وسى اۋىلعا بەلگىلى اقىن ايەل»،— دەي سالدى. مەن كامشات انىنە بۇرىنعىدان گورى باسقا ءبىر قۇمارلىقپەن قۇلاق ءتۇردىم. كامشات ءوزىنىڭ ادەمى قوڭىر داۋسىن ءۇزىلدىرىپ ءان شىرقايدى، اندا-ساندا دومبىرا سازىنا قوسىپ ءان اياعىن قايىرادى. جۇرت ۇيىپ تىڭداپ وتىر. مەن دە تىڭداپ وتىرمىن. قىزىق! ءان دە، ءسوز دە ءارى سالماقتى، ءارى مۇڭدى. وسى ءاندى ايتىپ وتىرعان جان مەنىڭ كوزىمە بۇرىن-سوڭدى كورىنبەگەن، قۇلاعىما شالىنباعان ەل سىرىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن الدىما تارتقانداي. قازاق ايەلىنىڭ اقىل، ويى نەتكەن ۇشقىر، نەتكەن باي! الدە بۇل مەن سەكىلدى جاسىنان وقىپ، قيسسالار جاتتاپ، الدەكىمنىڭ ويىن ءوز ويىنداي، الدەكىمنىڭ جىرىن ءوز جىرىنداي سوعاتىن سورلى ما! ونداي ادامدار ەل ىشىندە از بولماس. بىرەۋدىڭ سىرتىنان پالەن ەكەن دەۋ قاتە بولار، ءوزىن دە كورىپ سويلەسەرمىز، ايتكەنمەن بۇل ايەلدىڭ سالعان ءانى ءوز سارىنى، ءوز كۇيىمەن تىم وزگەشە، تىم سالماقتى، تىم اۋىر. ءان ايتىپ وتىرعان كۇيلەر، ءان تولعاپ وتىرعان جايلار قازاق اراسىندا كۇن ساناپ ءوتىپ جاتقان، بولىپ جاتقان كۇيلەر عوي. ءبىراق سول ءار جەردە، ءار اۋىلدا ءوز سارىنىمەن، ءوز قايعىسىمەن كەتىپ بارا جاتقان ىندەت، كىناراتتار، قايعى مەن قاسىرەتتەر، قاتالدىق پەن زۇلىمدىقتار ءدال وسى ايەل انىندە باستارىن قوسىپ بۇكىل حالىق مۇڭىنا، ەل قايعىسىنا اينالعانداي. مىنا ءان جالعىز ايەل جۇرەگى ەمەس، بارلىق اۋىل جۇرەگىنەن شىققان زارعا ۇقساس. مەنى جايلاعان ويلار، مەنى باسقان اۋىرلىقتار كىلتى وسىندا جاتقانداي، ماعان تانىس، مەنىڭ جۇرەگىمە جىلى سارىن. مۇمكىن ومىرگە كەلگەن بار تىرشىلىكتىڭ ەگىز بولاتىنى ءتارىزدى ماعان ۇقساعان قيال يەلەرى دە ەگىز بولاتىن شىعار، بۇل ايەل مەنىڭ سىڭارىم شىعار، مەن سەكىلدى نە كەرەگىن، نە تابارىن بىلمەي جۇرگەن قارىنداسىم بولار! باسقالار سەزدى مە جوق پا، ال، مەن وسى اننەن كوپ ماعىنا، كوپ ۇلاعات العاندايمىن.
مەن جىلجىپ جاڭاعى ءانشى ايەلدىڭ قاسىنا باردىم، جيىرما بەس، وتىزدارعا تايانعان، بەتىندە بىلىنەر-بىلىنبەس شەشەك داعى بار، قارشىعا كوز، ادەمى جىبەك ءشالى سالىنعان كامشات مەنىڭ سالەمىمە ەرنىن جىبىر ەتكىزىپ قويا سالدى.
— ءانىڭىز نەتكەن جاقسى ەدى.— ول جىمىڭ ەتىپ كۇلگەندەي بولدى. — سوزدەرىڭىز وقىعان ادامنىڭ سوزىنە ۇقسايدى، قايدا وقىدىڭىز، كىمنەن وقىدىڭىز؟
— ەشقايدا، ەشكىمنەن دە وقىعانىم جوق. وقىماساق تا ەستىر قۇلاعىمىز، بايىپتار سانامىز بار، ءبىز دە جان ەمەسپىز بە!
مەنىڭ سوزىمە شامداندى ما نەمەنە، ونىڭ ەكى كوزى جايناپ، شۇعىل وزگەردى. بەت الپەتىندە اشۋ مەن كۇشتىڭ ءىزى تۇرعانداي.
اۋىل ومىرىندە ويىن، توي ەڭ قىمبات، ەڭ بيىك نارسە عوي. ويىن، تويى كەتسە بۇل ەلدىڭ نەسى قالادى، قازاق اۋىلىنا بىتكەن ولەڭ-جىر، شەشەندىك ءداستۇرى اقىن ويىنىڭ جۇيرىك لەبى وسى ويىن، تويدان ءوسىپ، قاناتتانعان شىعار، ءبىزدىڭ ەل تۇرمىسىنداعى كوپتەگەن ادەمى قاعيدالار، قازاق بويىنداعى ونەر، ءان مەن كۇي، ويىن-ساۋىقتىڭ بەسىگىندە تەربەلىپ وسكەن پەرزەنتتەرگە ۇقسايدى. مەنىڭ بايقاۋىمشا سولاي، ال ءوزىن ويلاپ قاراشى، توقسان! ويىن بولىپ جاتقان ۇيدە باستارى قوسىلعان جاستاردىڭ اراسىندا نە ايتىلمايدى، نەلەر شەرلى جۇرەكتەر ءوز كۇيىگىن سىرتقا شىعارمايدى. قاتار وتىرعان قىز بەن جىگىت ءوز مۇڭدارىن سوزبەن دە، بولماسا اھ ۇرعان جۇرەك ۇنىمەن دە سىرتقا شىعارادى عوي. ءوز باسىنىڭ ءحالىن تورعا تۇسكەن توتىعا تەڭەپ، ءان شىرقاعان قازاق قىزىنىڭ مۇڭدى داۋسى، بوستاندىق سۇراعان ۇلى جۇرەكتىڭ قايعىلى زارى ەمەي نەمەنە! ونەرپاز كەدەي جىگىت كەمدىك، تەڭسىزدىگىن وسى ارادا جىر ەتەدى. اقىن زاماننىڭ ازعانىن باياندايدى، كۇيشى جانىڭا باتىرا، تۇلابويىڭدى شىمىرلاتىپ الدەنەندەي ءبىر سازبەن الىسقا، قيىرعا شاقىرعانداي بولادى. ويىن-توي قازاق ەلىنىڭ مۇڭ مەن زارى، ارمان مەن وكىنىشى ءبىر ءسات قانا بىرىگەتىن جۇرەك سازىنىڭ وي-ورىستەرىنىڭ قۇيىلىسار، قاناتتالار جەرى سەكىلدى. مەن ويىن مەن تويدى جانىمداي سۇيەمىن. ماعان بۇل جەر ەرىككەن كوپ توبىردىڭ باس قوسقان جەرى ەمەس، ءار الۋان ءومىر كۇيىنىڭ توپتاسقان توعىسى، ەل جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى بولىپ ەلەستەيدى. شەرتەر سىرى، جان ايانىشى، بوزداعان كوز جاسى ارالاس الدەكىمگە جالبارىنعان، باس ارماندارىن ولەڭ، جىرعا بولەي اعىتاتىن جاستار ساۋىعىنىن ۇعا بىلگەن جانعا بەرەرى كوپ، سالار سالماعى دا اۋىر عوي.
وڭاشا بولعاسىن، ءارى ەشكىمگە ايتا الماي قۇسا بولىپ بارا جاتقانسىن بويىمدا جۇرگەننىڭ ءبارىن قالدىرماي اقتارىپ جاتقانىم عوي، مۇمكىن مەنىڭ بۇل ويلارىم ساعان قىزىق تا بولماس، رەنجي كورمە! بوتەن ەل، بوتەن جەردە تۋساڭ دا باۋىرىمسىڭ، كىم بىلەدى، ءوز باسىڭنان كەشىرگەندەرىڭ دە از ەمەس شىعار، سەنىڭ دە جۇرەگىڭدە تولىپ جاتقان ارمانىڭ بار، وكىنىشىڭ مەن قۋانىشىڭ بار جان شىعارسىڭ! ادام باسىنان نە كەشىرمەدى، نەلەر ەتىپ، نە كەتپەيدى. سونىڭ ءبارى تەك سىرلاسقاندا، ىشتەگىڭدى تۇگەل شەرتكەندە عانا ايان بولماي ما!
وسىدان كەيىن ءسادۋاقاس كىلت توقتاپ، اتىنىڭ جالىن ون قولىمەن سيپادى، اقىرىن عانا كۇرسىندى. شىنىمدى ايتسام، ءدال وسى ساتتە وعان جاۋاپ قاتار مەندە حال جوق ەدى. ونىڭ مۇڭدى داۋسى بالاداي تازا اق جۇرەگىن جارىپ شىققان قاسىرەت كۇيلەرى مەنى مۇلدە باۋراپ، تال بويىمدى بيلەگەن. مەندە وي دا، تىرلىك تە جوق، تەك قانا تىڭداۋ، ونىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەردى سىمىرە بەرۋ، جۇتا بەرۋ قالعان. ءدال بۇگىن سول قالپىمدى ەسكە السام، ءوزىمدى ءومىر بويى سۋ كورمەگەن شولگە، ءسادۋاقاستى ءشول ۇستىنە اقىرىن عانا بۇركىپ تۇرعان جاۋىنعا ۇقساتار ەدىم. سۋ تيمەي سەمىپ، قۋراۋعا اينالعان مەنىڭ جانىم: «سەبەلە، جاۋا ءتۇس، مەندە دە البىراپ وسەر گۇلدەر مەن جايقالىپ تەربەلەر كوگال بار»،— دەگەندەي ەدى. وعان كوپ جىل ءوتتى، بۇل كوڭىل تۇكپىرىندە وشۋگە، سونۋگە اينالعان ەسكى بىلتە شامداي ءالسىز ساۋلەنى تۇتاتۋعا سەن سەبەپكەر بولدىڭ-اۋ!
توقسان وسى ءسوزدى ايتىپ ماعان قارادى. مەن اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتپەسىن دەپ: «ايتا بەرىڭىز، توقا، ءومىر ءار ادامنىڭ باسىنا ءوز سالماعىن سالماي وتپەيدى، تىرشىلىك سونىسىمەن دە قىزىق قوي»،— دەدىم.
مەن ودان كوزىمدى اۋدارماي قاراي بەردىم.
— زەرگەر وسىندا ما؟ شاقىرىپ جاتىر،— دەگەن الدەكىمنىڭ داۋسىمەن جالت بۇرىلسام ويىن تاراعان، جۇرت ورىندارىنان تۇرىپ جاتىر ەكەن. كامشاتپەن قوشتاسىپ مەن دە كيىنىپ دالاعا شىقتىم. دالا تۇنەرە قالىپتى، تەگىندە جەل تۇرىپ، بوران بولۋى دا مۇمكىن-اۋ...
* * *
دالادا تۇرمىن. بىرەۋلەر پار، بىرەۋلەر سىڭار جەككەن، ەندى بىرەۋلەر سالت مىنگەن، دۇرلىگە جونەلىسىپ جاتىر. جاستار ەمەس پە، شانالىسى دا اتتارىنا قامشى باسىپ بىردەن-اق جورتا جونەلەدى، اۋىلدان ۇزاپ شىقپاي-اق جارىس باستالدى، ءسويتىپ ۇيلەرىنە جەتكەنشە قىزىق دۋمان ۇزىلمەيدى.
مەڭدىباي اۋىلىنىڭ جىگىت، قىزدارى ءالى اتتانعان جوق. مەن ىلەسىپ كەلگەن جولداستارىمدى ىزدەدىم، ولار شاناعا اتتارىن جاڭا جەگىپ جاتىر ەكەن. «كۇن بوراتىپ كەتپەي اۋىلعا جەتىپ الساق جاقسى-اق بولار ەدى، جەلدىڭ تەرىستەن شىعۋىن كورمەيسىڭ بە، ءبىر سوقسا وڭدىرماي سوعادى»،— دەدى ماعان جولداسىمنىڭ ءبىرى. مەن دە كۇن جۇرەگىنىڭ سوعۋىنا قۇلاق سالعانداي جان-جاعىما كوز قاداپ ءۇنسىز تۇرمىن، تەرىستەن سوققان جەل كەيدە تىنا قالىپ، كەيدە جالت بۇرىلىپ وڭعا شىققانداي مىنەز كورسەتىپ، قۇبىلىپ تۇر. ارينە جەلدىڭ بۇل ويناقشۋى تەگىن ەمەس...
مەنى ءبىر بالا كەلىپ شاقىرىپ كەتتى. زۇلقيا شاقىرتىپتى. نە ايتپاعى بار، قاسىنا كەلسەم ادەمى سىرلى قاشاۋانىڭ قاسىندا تۇر ەكەن. «ءسىزدى بىرگە قايتسىن دەپ شاقىرتىپ ەدىم، بىزدە ورىن بار عوي، ءجۇرىڭىز»،— دەپ ماعان قارادى.
— جاقسى، بولسا بولسىن.
ءبىز ءجۇرىپ تە كەتتىك. اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرعان قوس اقبوز ويناقتاپ الا جونەلدى. ءبىر قاشاۋادا ەكەۋدەن ەكەۋ-اقپىز، ونىڭ ۇستىنە قاشاۋا ءۇستىن كيىزبەن قورشاعاندىقتان با، قىزبەن ەكەۋمىز تىم سىعىلىپ، تىعىز وتىرمىز، ءبىراق مەنىڭ باسىما ەش نارسە كىرىپ شىقپايدى. ءدال ءقازىر ءارى ساقاۋ، ءارى ساڭىراۋ ادامدايمىن. جورتىپ كەلە جاتقان ەكى ات اندا-ساندا پىسقىرىنادى، مەن جان-جاققا كوز جىبەرەمىن، جەر ءۇستى اپپاق قار، ۇلپا قار ەمەس، سىرەسە بىتكەن تىعىز، شىمىر قار، جەر بەتىن ايقارا قۇشاقتاپ قاتىپ قالعان. ۇيىرىلە سوققان قاتتى جەل سىرەسكەن قار كورپەسىن جەلپىلدەتە قاعىپ سىلكەدى، قار تۇيىرتپەكتەرىن قۋالاپ وينايدى. كەيدە ساقىلداپ كۇلەدى، كەيدە ازىناپ ايعاي سالادى. جەلدىڭ وسى ءبىر مىنەزى مەمىم، كوز الدىما كوك دولى قاتىننىڭ ءارى جىلاپ، ءارى ايعايلاپ اۋىلدى باسىنا كوتەرەتىن سوراقى مىنەزىن كولدەنەڭ تارتا قويدى، مەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم.
— نەگە كۇلدىڭىز؟
— ءجاي.
— ايتۋعا بولمايتىن ءجايت پە؟
— نەگە بولماسىن، ءبىراق ءسىز ءۇشىن ونىڭ ەشبىر ماعىناسى بولماس.
— نەگە؟
— ءولى دالانىڭ ءبىر مىنەزىنە كۇلدىم.
— دالانىڭ مىنەزى بولعانى قالاي؟ ول ادام ەمەس قوي.
— راس، مىنەز دەگەن ءسوز اۋزىما قايدان ءتۇستى (مەنىڭ ءوزىمنىڭ وقىعانىمدى جاسىرعىم كەلدى) ەكەن؟— ءيا، قازاننان كەلگەن يبراھيم دەگەن عۇلاما كىسى سولاي سويلەۋشى ەدى، سونان ەستىگەنىم ەسىمدە قالعان بولار.
— ايتا بەر! دالانىڭ نەسىنە كۇلدىڭ، الدە جەل بوپ كەلىپ قۇلاعىڭا پەرىنىن قىزى بىردەڭە سىبىرلادى ما؟ ءدال وسىنداي تاڭ الدىندا پەرى قىزدارى قىدىرادى دەسەدى.
— سىبىرلادى.
— نە دەدى؟
— سورلى زەرگەر-اۋ، باي قىزىنىڭ قاسىنا وتىردىم دەپ نەسىنە ءماز بولاسىڭ، بۇل ساعان ءقازىر-اق كورگەن تۇستەي بولماي ما؟—دەدى.
— شىن سولاي دەدى مە؟
— سولاي دەدى.
— ونىڭ ايتقانى كەلمەسە قايتەسىز؟
زۇلقيا مەنى قۇشاقتاي الدى، ويىننان شىققان جەلىكتىڭ اسەرى مە، مەن دە قىسىپ قۇشتىم دا بەتىنە ەرىنىمدى تاقادىم، قىز اقىرىن ءسۇي دەگەندەي كوزدەرىن جۇما بەردى، اينالانى قورشاعان ءومىردى لەزدە ۇمىتىپ كەتكەنىم سونشا، تەك قانا حوش ءيىستى جۇپارمەن ارالاسىپ كەتكەن قىز دەمىنىڭ ءارى ىستىق، ءارى سۇيكىمدى لەبىنەن باسقا ەش نارسەنى سەزبەيمىن. قوس اقبوز جورتا بەرسە ەكەن، جول سوزىلا بەرسە ەكەن، مەن وسىلاي، تەك زۇلقيا قۇشاعىندا ۇيقىلى-وياۋ وتىرا بەرسەم ەكەن. وسى ءبىر ساتتەگى تىلەگىم دە، ارمانىم دا سول عانا.
اۋىل شەتىنە كىرە بەرگەنىمىزدە جەل ابدەن قاتايىپ جاياۋ بۇرقاسىن بورانعا اينالدى، وسى جەردەن قال دەگەندەي زۇلقيا مەنىڭ قولىمدى قاتتىراق قىسىپ، بەتىمە بەتىن تاقادى. مەن ايقارا قۇشاقتاپ ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدىم. بۇل كەزدە تاڭ دا بوزالاڭ تارتىپ قالعان بولاتىن. مىنە، بوران تۇتەي باستادى، قاشاۋادان قارعىپ ءتۇسىپ ۇيگە قاراي اياڭدادىم. قۇتىرعان جەل ونەبويىمدى قارمەن اتقىلاپ، قىسىپ الا جونەلدى. شاپشاڭ باسىپ مەن كەلەمىن، ءۇستىم بوران، اياق استىم شاقىرلاعان قار، كوكىرەگىمدە جانار، جانباس ءبىر ۇشقىن، كوز الدىمدا زۇلقيا. ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟!.
كۇدىك
زۇلقيا ەكەۋىمىزدىڭ ارامىز ورمەكشىنىڭ تورىنداي شىرماۋىق ىزدەرمەن قاپتاي بەردى. بۇل ءىزدىڭ باس-اياعىن تابۋ ەندى مەنىڭ وزىمە دە وڭاي ەمەس. قاشان توقتالار، نەمەن، قايدا بارىپ ۇزىلەر، ول جاعىن ويلاعان مەن جوق. سول ءبىر كەلەر كۇن جايىن ويلايىقشى، مىنا شيماي شىتىرىق ىزدەردى وشىرەيىكشى دەگەن زۇلقيا دا جوق. جالعىز عانا بىلەرىم كوكىرەگىم بوس، جان جۇرەگىمدە زۇلقيا سالعان وت جوق. كۇن ۇزىن جۇمىس ىستەپ وتىرىپ زۇلقيا جايىن ءبىر دە ءبىر ويلاپ، ونى ءبىر دە ءبىر جوقتاعان ەمەسپىن. وسىلاي بولا تۇرسا دا كەيدە ەسىكتەن زۇلقيا كىرىپ كەلگەندە ونەبويىمدا بىردەمە لىپ ەتىپ تۇتانىپ، تامىر-تامىرلارىما ءوزىنىڭ ۋىن لەزدە جايا قويادى، قولىمداعى ىستەپ وتىرعان ءىسىم ءتۇسىپ كەتە جازدايدى. بۇل حالدىڭ بارا-بارا ورتكە اينالىپ كەتەرى دە، بولماسا وسىلاي اندا-ساندا بۇرق ەتىپ بارىپ سۋلى شالاداي بىقسىپ سونەرى دە ءازىر بەلگىسىز.
الايدا مەن ءقاۋىپسىز ەمەسپىن. الدىم تۇيىق، ءارى تاستاي قاراڭعى. ۋاقىت وتكەن سايىن ءوز ەركىمنەن ءوزىم ايرىلىپ بارا جاتقاندايمىن، تاعدىرىم بىرەۋدىڭ قولىندا تۇرعان سەكىلدى. ول قايدا اپارادى، نەمەن تىنادى؟ بۇل سۇراۋعا ءازىر جاۋاپ جوق. مەن قورقامىن، ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىققا كەتكەلى تۇرعانداي كەيدە مەنى ۇرەي قاپتايدى، قۇتىلار جول تابا الماي ساسامىن. ءدال وسى ءبىر ساتتەردە زۇلقيا ماعان قىز سيپاتىنداعى جىرتقىش ءتارىزدى بولىپ ەلەستەيدى، مەنى جۇتقالى تۇرعانداي قورقىنىش اكەلەدى. بۇدان كەيىن جايما-شۋاق وي، ادەمى، ءتاتتى كەزەڭدەر كوز الدىما ساپ ەتىپ، مەنى قىزىقتىرادى، وزىنە تارتادى. ەندى زۇلقيانى كورگىم كەلەدى، قۇشقىم كەلەدى. نە عاجاپ!
زۇلقيا مىنەزى دە مەنىڭ ويلارىما ۇقساس. تولعان جۇمباق. كەيدە ول جالىن بولىپ، ىستىق جان جۇرەگىمەن سۇيگەندەي، كەيدە تاكاپپار، سالقىن، قانشا ەلپىلدەسە دە، كۇيىپ-جانسا دا ءالى كۇنگە ىشكى سىرىن بىلدىرگەن ەمەس. بۇل نە؟ ويىن با، الدە تويىمسىز سايقال باي قىزىنىڭ ەرمەگى مە؟ مەن كىم؟ زۇلقيا كىم؟ بۇل سۇراۋعا جاۋاپ تاپپاي توقتامان. ەندى بۇرىنعىداي ۇندەمەسكە شىدام جوق، كۇپ ساناپ دەرت كۇشەيىپ بارا جاتقانداي. تەز ەم تاپپاساڭ مەرت بولاسىڭ! نە ەسىڭ باردا ەتەگىڭدى جاپ. نە زۇلقيانى جار ەت، ەكىنىڭ ءبىرى!
ءجابىر
ەندى زۇلقيادان ءوزىمدى اۋلاق ۇستايىن دەدىم. موينىما العان زەرگەرلىك جۇمىستارىن تەز بىتىرۋگە بار كۇشىمدى جۇمسايمىن. كەيدە كۇندىزدى بىلاي قويىپ، تۇنىمەن تاڭ اعارعانشا وتىرامىن، وسى جۇمىس ازابىنان بولار، كوزىمنىڭ ءتۇبى شانشىپ اۋىراتىن بولدى. وعان قاراعان مەن جوق، بىلەتىنىم تەك ءىس، باسقا دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە مويىن بۇرمايمىن. زۇلقيا اندا-ساندا ءتۇن قاراڭعىسىن جامىلىپ كەلەدى، مەن ءتىل قاتپاي التىن، كۇمىستەردى بىرەسە بالقىتىپ، بىرەسە قايتا سۋىتىپ وتىرا بەرەمىن، ايتقان سوزدەرىن ەستىمەيمىن. مەن ساڭىراۋ. ەندى مەنى قوزعار كۇش جوق. مەنىڭ بۇل مىنەزىمدى العاش كورگەندە زۇلقيا قاتتى اشۋلانىپ، وكتەم-وكتەم سوزدەر ايتتى، نامىسىما تيە سوكتى. مەن قارا تاستاي قاتتىم دا قالدىم. ول ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاپتى دا شىعا جونەلدى. ودان كەيىنگى كەلىستەرىندە دە مەنىڭ بەتىم وزگەرگەن جوق. ايەل عوي، قاجىدى بىلەم، ءبىر كۇنى مەن ۇيدە جوقتا اپاما كەلىپ جىلاپتى. «مەن ءسىزدىڭ بالاڭىزدى سۇيەمىن، ونسىز جەر باسىپ ادام بولىپ جۇرە المايمىن!»—دەپتى. شىنى ما ەكەن! الدە ءايلا-تاسىلى مە ەكەن؟ اپام بايعۇس ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى تۇسپەن ماعان ايتىپ وتىر. «سويلەس، ءوزىڭنىڭ تەڭ ەمەس ەكەنىڭدى ايتىپ ءتۇسىندىر، داۋلەتى اسىپ تۇرعان مۇنداي باي قىزى كەلىن بولارداي بىزدە نە قۇدىرەت بار، ايتساڭ، جالىنساڭ ءوزى دە ۇعار، ءوزى دە تۇسىنەر»،— دەيدى. سورلى انا جالعىز بالاسىنىڭ تىم الىسقا كەتىپ قالعانىن بىلە مە ەكەن! زۇلقيا، ءسادۋاقاس جايى وتە تەرەڭ كەتكەنىن، ەندى ايرىلماس قۇلار جار تاياۋ تۇرعانىن سەزە مە ەكەن. جارعا قۇلار، داۋىل سوعار كەزدە زۇلقيا قول ءۇشىن بەرە مە، ءسادۋاقاس دەگەندى بىلە مە! زۇلقيا مەنىڭ كولەڭكەم، تۇسىمدە كورەتىن قيالىم ەمەس پە! بايعۇس انا، سەن ونى ۇعامىسىڭ!
— جارايدى، اپا، سويلەسەيىن، ايتىپ ۇعىندىرايىن، بارىپ توسەگىڭە جات تا دەم ال، ۇيىقتا، شارشادىڭ عوي! مەن دە جاتىپ دەم الايىن. اپام توسەگىنە جاتتى، اۋىز بولمەدە شام ءساندى. مەن دە جەتىلىك شامدى باسىڭقىراپ قويىپ، قارا كولەڭكە تارتقان ءۇي ىشىندە شەشىندىم دە شالقامنان جاتا كەتتىم. كوزىمە الدەنەلەر ەلەستەيدى، باسىما تولىپ جاتقان ويلار تىعىلادى، مەن قاپتاعان وي، جاپىرىلعان ەلەستەر ورتاسىندا تىم-تىرىس جاتا بەردىم. «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكايالارىنان باستاپ، حايار ايەلدەر جايىن باياندايتىن تولىپ جاتقان ەرتەگىلەرگە دەيىن كوز الدىمنان ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. ەلەس بۇلتتارى تاۋسىلار ەمەس، تىركەس-تىركەس بولىپ قاپتاي ورلەيدى، مەن شارشايىن دەدىم. ەڭ اقىرىندا ءوزىمنىڭ اۋىر حالىمە وي جىبەردىم، تەڭىز ىشىندە قايىقسىز جۇزگەن جانداي تۇلا بويىم مۇزداپ جۇرە بەردى. ءدال قاسىمدا زۇلقيا، ول ماعان تايانا، جاقىنداي تۇسەدى. ول مەنى جۇتقالى كەلە جاتقان جولبارىس سەكىلدى، ونىڭ ءتۇسى ادامعا ۇقسامايدى، ساۋساقتارىندا تىرناقتارى سالاقتايدى، مەن جان ىشقىنا الدەكىمگە تىعىلا بەرەمىن. بۇل نە عاجاپ! شامادان تىس شارشاعاندىق، تالىققاندىق زاردابى بولار. ءبىر مەزگىلدە ۇيىقتاپ كەتسەم كەرەك، «ءسادىجان، ءسادىجان!» دەگەن داۋىستان ويانا كەلسەم، زۇلقيا. (ول دا مەنى ءسادىجان دەپ اتايتىن بولعان).
مەن كوزىمدى اشىسىمەن قۇشاقتاي الدى. ىستىق بەتىن بەتىمە باسىپ ۇزاق ءسۇيدى. مەن اقىرىن عانا ونىڭ قۇشاعىن بوساتتىم دا، باسىمدى جاستىقتان كوتەرىپ الدىم. ول دا قارسىلىق ەتكەن جوق، ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ جۇرەگىمدە تۇمان ارالاس كىشكەنە ساۋلە جىلتىرايدى، مۇمكىن عاشىقتىق دەگەن ومىردە ءدال وسىلاي اقىرىن تۇتاناتىن بولار، قيسسالاردا ايتقانداي بىردەن قاۋلاپ جانىپ كەتپەيتىن شىعار. العاشقى ءسوزدى ماعان ايتۋ كەرەك، قايتسە دە بۇگىن ارامىزدا تۇرعان ماحاببات ءجىبىن نە مۇلدە ءۇزۋ كەرەك تە، نە باستى بايلاپ مايدانعا ءتۇسۋ كەرەك! ەكىنىڭ ءبىرى، باسقا جول جوق. مەن وسى جايدى ويلاپ بوگەلىپ وتىرعاندا زۇلقيا:
— نەگە سۇيمەيسىڭ، ءسادىجان، نە جازدىم ساعان؟
— نەسىنە سۇيەمىن؟
— بۇرىن نەگە ءسۇيىپ ەڭ؟
— اقىرىن ويلاماي اقىماق بولىپپىن.
— اقىرى دەگەن نە؟
— نە ەكەنىن ءوزىڭ ايت!
— مەن تۇسىنبەيمىن.
— نەگە تۇسىنبەيسىڭ، بالا ەمەسسىڭ عوي.
— بالا بولسامشى؟
— ول قالجىڭ عوي.
— قالجىڭ ەمەس.
— ەندەشە جونىڭە كوش!
— ءجونى دەگەن نە؟
— ادەيى تۇسىنبەگەن بولاسىڭ-اۋ، ساعان ەرمەك كەرەك بولار!
— ماعان نە ايتارىڭ بار، ايتشى جۇمباقتاماي؟
— ايتسام ايتايىن، مۇنىڭ اياعى نەمەن تىنباق؟
— نەمەن تىنۋشى ەدى، مەنى ۇزاتادى، بارار ورنىم دا اسقان باي، شەشەڭمەن سوندا كوشىپ كەلەسىڭ، ەكەۋمىز وسىلاي تاعى دا ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرەمىز.
— بار بولعانى سول ما؟
— باسقا مەنىڭ قولىمنان كەلەر نە بار؟
— ءوزىم دە سولاي عوي دەپ ويلاپ ەدىم، جوق، مەن بۇعان كونە المايمىن، مەنىڭ ارىم، مەنىڭ نامىسىم بۇعان جىبەرمەيدى. نە مۇلدە مەنىكىسىڭ، نە بۇگىن ات قۇيرىعى كەسىلەدى، ءقازىر تاباندا، جاۋابىن بەر!
— سەن تۋلاما، اياز ءالىن، قۇمىرسقا جولىن بىلگەنى جاقسى. سەنى مۇنداي دۇلەي، ءوز شاماسىن بىلمەس ادام دەپ ويلاعان جوق ەدىم. ماعان كۇيەۋ بولارلىق سەندە قاي بايلىق، قاي باقىت تۇر! زەرگەردىڭ قاتىنى بولىپ مىنسە اتقا، كيسە كيىمگە، ىشسە اسقا جارىماي وتىرار جايىم جوق.
مەن ۇشىپ تۇرەگەلدىم، ونەبويىمدى اشۋ كەرنەپ، كوزىمە قان تولىپ كەتتى. الدىمدا تۇرعان باي قىزىن قوس بۇرىمىنان ۇستاپ الىپ سىلەيتىپ سويعىم كەلدى، جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ، ون قولىمدى كوتەرىپ-اق الدىم، داۋسىم دا قاتتى شىعىپ كەتسە كەرەك، انام سورلى جۇگىرىپ كەلىپ قولىمدى ۇستاي الدى. جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، ەكى كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى. ءبىر كەزدە ەسىمدى جيعانداي بولدىم، جان-جاعىما قاراپ زۇلقيانى ىزدەدىم. ول قازداڭ باسىپ ەسىكتەن شىعىپ بارادى ەكەن.
— نە ىستەدىڭ، كۇنىم، نەگە جابىرلەدىڭ ول سورلىنى،— دەپ اپام ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. كىمدى كىم جابىرلەگەنىن انا بايعۇس بىلمەيدى عوي.
اققۋ كولى
زۇلقيا ۋاقيعاسى مەنىڭ دەنەمە داق، جۇرەگىمە قاياۋ سالماي كەتكەن جوق. دەرت جايلاعان جانداي جانىم اۋىرىپ، جۇرەگىمە الدەنە قادالعانداي بولدى، ەسەڭگىرەپ كوپ ءجۇردىم. تۇنگى جانجالدان كەيىن ول دا كوزىمە كورىنۋدى قويدى. جان اۋرۋىنىڭ ۇستىنە زۇلقيا جايىنداعى بۇرىن ەستىگەن ءاۋىل-ۇيدىڭ تولىپ جاتقان وسەكتەرى ەندى مەنىڭ كوز الدىمنان قايتادان ءوتىپ، جاۋىزدىق پەن ماحابباتى، قاتالدىق پەن كوز جاسى قاتار جۇرەتىن ءبىر جاننىڭ اسا جۇمباق، اسا ءقاۋىپتى كەلبەتىن كورسەتكەندەي. ءبارى دە شىن بولماعانمەن ەل ءسوزى دە ءبىر نەگىزگە، ءبىر دالەلگە سۇيەنىپ ايتىلاتىنى انىق. ءسوزدى تىڭداۋشى كوپ تە، ءمان بەرۋشى از عوي. مەن دە كەزىندە اقىلعا سالىپ ءمان بەرە المادىم، ۇشىرار دەرتكە ءوزىم كەلدىم. وسى كۇيگە ءتۇستىم. كەش ويلانىپ، كەش اقىلعا كەلۋ ومىردەن ۇنەمى وپىق جەپ جۇرەتىن ادامداردىڭ ادەتى سەكىلدى.
تىرشىلىكتە ۇمىت بولمايتىن نە بار، مەنىڭ جۇرەگىمنەن زۇلقيا وتى ءوشىپ، زۇلقيا سالعان جارا جازىلايىن دەدى. مەڭدىبايعا ىستەر ءىسىمنىڭ اۋىرلارى ءبىتىپ، ساقينا، سىرعا دەگەندەي ۇساق-تۇيەكتەرى عانا قالدى. قىس ءوتىپ جاز دا كەلدى.
جاز دالاسى قانداي! جازبەن بىرگە اۋىل ومىرىنە سىمبات، كورىك پايدا بولادى، جۇدەۋ، كوڭىلسىز قازاق دالاسى لەزدە تۇلەي قويادى، قىزىق دۋماندار كوبەيەدى. اۋىل كوركىنىڭ بۇل شاعىن تەك قانا اقىندار جىرلاماسا مەن جەتكىزىپ ايتا المايمىن.
اۋىل قورادان كوشىپ، قىرعا قوندى. ادەمى كوگال ماڭايىمىزدا ءبىر شاڭ جوق، تەك سامال جەل جەلپي ەسەدى. جەلمەن بىرگە كوك ماساتى ءشوپ شايقالادى. بۇگىنگى ۇيقى قىستىڭ التى ايىنا بەرگىسىز، ءارى ءتاتتى، ءارى قاتتى. تان اتقانشا قىبىر. ەتپەي ۇيىقتادىم. ەرتە تۇرىپ دالاعا شىقسام، كوز تويار ەمەس، دۇنيە قۇلپىرىپ، جايناپ كەتىپتى، ۇيگە كىرىپ مىلتىعىمدى الدىم دا جاياۋ جۇرە بەردىم. قۇس دەگەنىڭ وسى ماڭداعى كىشكەنە كولدەردە كوپ دەسەدى. اۋىل قونعانى كەشە عوي، ۇركە قويعان جوق شىعار. اۋىل سىرتىنداعى ءبىر قويتاسقا شىعا كەلسەم سوناداي كوز ۇشىندا، دوڭگەلەك توعاي كورىنەدى، بۇل جاقتا توعاي ماڭى كولسىز، تومارسىز بولمايدى، ەندەشە قۇستار دا سوندا. مەن ءجۇرىپ كەلەمىن. جان-جاعىم جاز، جاز بولعاندا كادىمگى تانعى سامال. ارقادا تاڭ سامالى الا جازداي ۇزىلگەن ەمەس، بۇل جەردىڭ قازاقتارى جولعا شىقسا تاڭ سامالىمەن شىعادى. سامال سوعاردا كيىز ۇيلەرىنىڭ ىرگەلەرىن ءتۇرىپ تاستاپ كوكىرەكتەرىن كەرە جۇتادى. سامال جەلىن دەرتكە شيپا، بويىنا قۋات سانايدى، كەيدە ءبىر كۇن شىعارماق، ىستىق قاپىرىق بولسا: .«شىركىن، سامال سوعار ما ەدى»،—دەپ ارمان ەتەدى. مىنە، مەن سول ەركە سامالدىڭ، تاماشا سامالدىڭ ورتاسىندا كەلەمىن. ءقازىر بۇرىنعى زەرگەر، مولدا ءسادۋاقاستىڭ ۇستىنە مەرگەن ءسادۋاقاس، ءانشى ءسادۋاقاس قوسىلعان. ءارى جاز، ءارى كورىكتى ءتاڭسارىسى، ونىڭ ۇستىنە بەتىڭنەن سيپاپ، ونەبويىڭدى ارالاعان سىرلى سامال، ەركە سامال كىمنىڭ كوڭىلىنە جەل بەرىپ، كىمگە ءان سالدىرماس. مەن ءان سالامىن، ءوز داۋىسىما ءوزىم عاشىق جانداي قۇمارتا، ۇدەتە شىرقايمىن. مەنىڭ داۋسىم جەتەر بۇل ماڭدا اۋىل بولماس، ءوزىم شىققان باي اۋىلى تىم الىس، ەندى مەنى كىم تىڭداماق، كىمنەن قورعانىپ، كىمنەن سەسكەنەم. بۇل دا بولسا ادامعا ءبىر ەركىندىك قوي. ايتقاسىن، ساعان ءبارىن قالدىرماي ايتايىنشى، مەنىڭ ەپتەپ ولەڭ شىعاراتىن دا ادەتىم بار. ءبىراق بۇل اقىندىق ەمەس. قۇنانبايدىڭ ءيبراھيمى، اقان سەرى، ءبىرجان سال قاتارلى اقىن بولماعانسىن ولەڭ شىعارىپ اۋرە بولۋدىڭ ءجونى جوق. ال مەنىكى انشەيىن ەرمەك، كوڭىل جۇباتۋ. مىنە مەن كەڭ دالاعا، ادەمى جاز دالاسىنا شىققان سوڭ تاعى دا اقىندىعىم ۇستاپ، ولەڭدى سوعىپ كەلەمىن. مەنىڭ سونداعى شىعارعان ولەڭىم ءالى ەسىمدە. ەگەر تىڭداعىڭ كەلسە ساعان ايتىپ تا بەرەيىن دەپ ول ازىراق بوگەلىڭكىرەدى دە، جوق، بۇل ءان سالاتىن مەزگىل ەمەس، جان-جاعىمىز انداعان جاۋ، كۇن سايىن كىسى ءولىمى، تىرشىلىك بولسا كورىسەرمىز، سوندا وزىڭە ايتىپ بەرەرمىن. وسىنى ايتىپ ول ۇزىلگەن ءسوز جەلىسىن قايتا جالعاپ كەتتى.
مەن اعاش باۋىرىنداعى كولگە جاقىنداي بەرگەنىمدە كۇن دە جامىراپ شىعىپ كەلە جاتتى. اسپان تازا، كۇن نۇرىنىڭ وتكىر ساۋلەسى ءمولدىر، كوكپەڭبەك اسپاندى ءتۇرلى تۇسپەن قۇبىلتادى. ەرسىلى-قارسىلى ۇيرەكتەر ۇشىپ، الدەقايدا بيىكتە تىرنالار قيقۋلايدى، ءبىر جاقتان كىسىنەگەن جىلقىنىڭ، تاعى ءبىر تۇستان موڭىرەگەن سيىر داۋسى كەلەدى. انە وڭ جاقتا، الىستا ءبىر اۋىل وتىر، كىمنىڭ اۋىلى بولدى ەكەن؟
جول-جونەكەي ءبىر دە ءبىر ادام كەزدەسكەن جوق، تەگىندە مەنەن باسقا دالا كەزىپ، قۇس ىزدەگەن ادام بولماعانى-اۋ! كول جاعاسىنداعى سيرەكتەۋ قامىس اراسىنا كىردىم، تەگىندە بۇل جاعادا بۇرىن اعاش وسكەن بولار، ەرتەرەكتە كەسىلگەن اعاشتىڭ جۋان ءتۇبىرى تۇر. ءبىر شەتى ازداپ ءشىريىن دەپتى، سول تۇبىرگە وتىرىپ، كول بەتىنە كوز جىبەردىم. كول جيەگى شوق-شوق قامىستار، اراسى اجەپتەۋىر اشىق الاڭ، ورتاسى ءمولدىر ايدىن. سۋ تىنىش، ءدال وسى ساتتە ايدىن كول ءداۋ شاراعا قۇيىپ قويعان تۇنىق سۋعا ۇقسايدى. ايدىن بەتىندە ءازىر ءبىر دە قۇس كوزگە تۇسپەيدى. قوڭىر سامال اقىرىن ۇرلەن تۇر. مەن مىلتىعىمدى قاسىما سۇيەپ قويدىم دا، كول بەتىنە قاراپ وتىرا بەردىم. كول تىنىشتىعىن اندا-ساندا بۇزىپ تۇرعان بالىقتار ويىنى. اق شاباقتار ءار جەردەن جارق ەتىپ كورىنەدى دە جوق بولادى. ءبىر ءسات سۋ بەتى ءدىرىل قاعىپ، دوڭگەلەك دانا ءاجىم پايدا بولعانداي. تاعى تىنىشتىق، تاعى ۇنسىزدىك. وسىلايشا كول بەتى دۇركىن-دۇركىن دىبىس بەرىپ، قۇبىلىپ نازدانادى، مەن وتىرا بەردىم. قۇستار قايدا كەتكەن، جان-جاقتا قونىپ جاتقان اۋىلداردان ۇركىپ كەتكەن بە؟ ايتپەسە وسىناۋ كول نەلىكتەن قۇسسىز قالعان؟ وسىنداي تاڭ-تاماشا ويدا وتىرعانىمدا اسپاندا ادەمى ءۇن ەستىلدى، ءۇن ءان سازىنداي راحات، جانعا جايلى. مەن جالت قارادىم، كوك ءمولدىر اشىق اسپاندا قوس اققۋ كورىنەدى. مەن قامىس اراسىنا تىعىلا قويدىم. ەكى اققۋ مەزگىل-مەزگىل ءان سالادى، بۇل ءان بۇرىن-سوڭدى مەن تىڭداعان اندەردەن باسقا، بۇل داۋىس ادام بالاسىنا بىتپەگەن بولەك، وزگەشە. قۇس بىتكەننىڭ ساقتىق ءداستۇرى بويىنشا كولدى اينالا ۇشپاي-اق، اققۋلار ءدال ايدىن ورتاسىنا كەلىپ قوندى. تازا سۋعا قايتا-قايتا شومىلدى، سودان كەيىن قاناتتارىن جايىپ بىرەر سىلكىندى دە، كول بەتىندە جۇزە جونەلدى. تەگىندە بۇل كەل اققۋ كەلى ەكەن عوي، مەن اققۋ كولىنىڭ جاعاسىندا وتىر ەكەنمىن، بۇدان ارتىق ماعان نە كەرەك! ءتىلى شىعا باستاعان كەزدەن-اق اققۋ قۇس تۋرالى تولىپ جاتقان اڭىزدار، عاجايىپ اڭگىمەلەر تىڭداپ وسكەن جاس قازاققا كول بەتىندە جۇزە جونەلگەن قوس اققۋ پەرىشتەدەن ءبىر كەيىن بە! قۇس تورەسى اققۋ، كيەلى، قاسيەتتى قۇس اققۋ، بالا كۇنىمدە تۇسىمە تالاي كىرگەن، مەنىڭ بەسىك جىرىم، مەنىڭ بالا عاشىعىم، اكەم مارقۇمنىڭ اققۋداي تازا، قاسيەتتى بول دەيتىن قۇس ءتاڭىرىسى مىنە الدىمدا، قامىستى كولدىڭ ايدىنىندا ءجۇزىپ بارادى. مەنى بيلەگەن ىنتىزار قۇمارلىق ەندى وت تۇسكەن قاۋداي لاپ ەتە قالدى، شوق قامىستى ەتپەتتەي قۇلاعان كۇيىمدە تىپىر ەتپەي جاتا بەردىم. ەكى كوزىم ايدىن بەتىندە.
جوق، مەنىڭ الدىمدا قۇس ەمەس، ساعىنىپ كورىسكەن قوس ارۋ. مەن كورمەگەن وتە بيىك، وتە نازىك جان سىرى، تازالىق، دوستىق، سۇلۋلىق قاسيەتىنىڭ اسا ءبىر ابزال، جارقىن كەلبەتى تۇر. وسىناۋ كىرشىكسىز تازا جاندار (جاندار دەگەنىم ءۇشىن كەشىرە كورىڭدەر) قونىسىمەن كول سۋى دا بۇرىنعىسىنان بەتەر ءمولدىر، تۇنىق بولا قالعانداي، كول جاعالاي وسكەن قۇراقتار دا بوي تۇزەپ، سىلانعانداي. كۇن كوزى ءوزىنىڭ ادەمى نۇرىن ايدىن كولگە، اققۋ كولىنە توككەندەي، جەر دە، كوك تە ماسايراپ قۋانعانداي، مەنىڭ دە كوكىرەگىم كۇي ساندىعىنداي سايرايدى. امال نە، ءتىل بايلاۋلى! مەنىڭ قۇمارىم، مەنىڭ قۋانىشىم كوز الدىمدا، جۇرەك ءلۇپىلى، جان سەزىمى، كوز قىزىعى ءبارى دە سول ەكەۋىندە. تەك قوس سۇلۋ مەنى سەزبەسە ەكەن، كول بەتىنەن كەتپەسە ەكەن! مىنە مەندەگى قازىرگى تىلەك، قازىرگى ارمان وسى. اقىرىن عانا قاتار جۇزگەن قوس اققۋدىڭ كەيبىر مىنەزدەرى ساعىنىش، ەركەلىك نازدارىنا تولى، مەن ايتتىم عوي اققۋ ەمەس، قارسى الدىمدا ەكى جاس، ەكى ىنتىق تۇر. ولار اندۋ، وسەك، وزبىرلىق دەگەندى بىلمەيدى، وشپەندىلىك، زۇلىمدىق ولارعا جات. تەك قانا ءسۇيۋ، تەك قانا دوستىق، تازا، ءمولدىر، ءدال وزدەرى جايلاعان كول سۋىنداي.
قاتارىن جازباي قوس اققۋ كول ورتاسىنداعى ءبىر توپ قامىسقا كىردى، انە جاس قۇراقتار ولاردى جاسىرا قويدى، مۇمكىن ەكى جاس ەندى جاسىرىنباق وينار، ادەمى قۇراق، اراسىن كەزىپ سايرام سالار...
مەن ورنىمنان تۇردىم دا، مىلتىعىمدى يىعىما اسىنىپ ءجۇرىپ كەتتىم. اققۋ كولى ارتىمدا قالا بەردى. الداعى ءبىر قىردان اسا بەرىپ اققۋ كولىنە اقىرعى رەت كوز تاستادىم. مەنىڭ كوز الدىمدا ءالى دە جاس قۇراقتار سۋدىر قاعىپ جايقالعانداي، ەكى اققۋ بىرىنە ءبىرى ەركەلەپ نازدانعانداي، قۋىپ ويناعانداي...
ءۇمىت
اۋىل بۇل جەردە كوپ وتىرعان جوق، كوشپەلى قازاقتاردىڭ ادەتى ەمەس پە، كوكتەم تۋىسىمەن كوشە قويىپ جاز باسىندا جايلاۋدا بولاتىن.
بۇل ەل دە سول ادەتىنە باعىپ تالاي كوشىپ، تالاي قوندى. مەن اۋىل ورنى جاڭارعان سايىن، ءارتۇرلى جەر سيپاتتارىن كوردىم. نە دەگەن باي، نە دەگەن قىزىق جەرلەر. بىردە كۇن ۇزاق ءجۇرىپ قۇم مەن شولدەن باسقا تۇك كەرە المايسىڭ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە تاڭداي جىبىتەر سۋدى ارەڭ تاۋىپ جان شاقىراسىڭ. ءبىر كەز الدىڭنان كوك مايسالار جايقالىپ، كۇمىس كولدەر جارق ەتە قالادى. بۇل ادەمى تابيعات باۋىرىندا ەل ءبىراز ايالداپ تىنىعادى، مالىنا قوڭ، ادامىنا قۋات جينايدى. سويتەدى دە تاعى ىلگەرى اتتايدى، جايلاۋعا جەتۋگە اسىعادى.
جاز جايلاۋىنا جەتۋ قازاق بىتكەننىڭ بارىنە سايران ەمەس، كولىكسىز، كۇيسىز جاندار جول-جونەكەي شاشىراپ قالا بەرەدى، ولاردىڭ كوبى سول قالعان جەردە جازداي وتىرادى. كەيبىر ەتى ءتىرى پىسىقتارى اركىمنەن كولىك سۇراپ الىپ جايلاۋ كەلەدى. توقسان، ۋعا بىلگەن كىسىگە جايلاۋ ءومىرىنىڭ توي دۋمانىمەن بىرگە قاسىرەت، قايعىسى دا مول. تەك ادام ءوز باسىنا قۇرىق تۇسكەنشە باسقا"ادامنىڭ قايعى-زارىن ەلەمەۋگە ۇيرەنگەن عوي،— ايتپەسە زەيىن قويىپ تىڭداعانعا، تەسىلە قاراپ كوكىرەككە توقىعانعا قان جايلاۋدان نە كورىپ، نە بىلەم دەسە دە بولعانداي. جايلاۋ قانداي كۇيدىڭ قۇلاعىن بۇرامايدى؟ قانداي كەپتەر شەرتكىزبەيدى؟ قىستاي تىنىش جاتقان قازاق دالاسى تەڭىزدەي شايقالىپ، تەربەلىپ جاتپاي ما...
مەنىڭ جۇرەگىمە سوڭعى دەرت وسى جايلاۋعا كەلىپ قونىسىمەن پايدا بولدى. ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن قىزىل اعاش باۋىرىندا، دالادا تۇرعانىمدا سول ءبىر كەشتە ءبىزدىڭ ءۇي جاققا كەلە جاتقان سالت اتتىلار مەن بىلەزىك سوقتىرا كەلگەن بەلگىسىز قىز جايىن وزىڭە بۇدان بۇرىن ايتتىم عوي...
مىنە، وسى ءبىر كەشتە كەنەتتەن كوز الدىمدا جارق ەتىپ جوق بولعان ابزال قىزدى مەن كۇندە ىزدەيمىن، تاعى ءبىر كورگىم كەلەدى. مەن اسىعامىن، ءبىراق قىز اسىقپايدى. ونىڭ ماعان كەلمەي كەتپەيتىنى انىق، ول قولىما ءوز بىلەگىن ۇستاتىپ، ءوز جۇرەگىن قالدىرىپ كەتكەندەي، ونىڭ قايتا ورالماي تىنباسى ماعان ءمالىم. ونىڭ سوقتىرار بىلەزىگىنە تاعى ءبىر ورالارى اقيقات. ءبىراق، قاشان ورالار، نەگە عانا ەرتەڭ كەلىڭىز دەمەدىم! نەگە عانا قولىمداعى بارلىق، ءىستى تاستاي بەرىپ، تەك سول قىزدىڭ ءوتىنىشىن ورىندامادىم! ەندى مىنە، زار بولىپ كۇندە كەشكە قىزىل اعاش باسىنا قارايمىن. سالت اتتىلار كورىنسە جۇرەگىم ءدۇرسىل قاعادى، سول ءبىر جۇمباق جان ماعان قىمباتتى، ماعان سۇيىكتى جان كەلە جاتقانداي كورىنەدى، تەز-تەز دەپ اسىقتىرامىن، نە كەرەك، اتتىلار بۇرىلىپ بوتەن جاققا، ءبىر قيىرعا كەتىپ بارا جاتادى. مەنىڭ ايعايلاپ بار داۋسىممەن ولاردى شاقىرعىم كەلەدى، بايعۇس قىز مەنى كورمەي اداسىپ بارا جاتقان ءتارىزدى، مەن وزىمە ءوزىم سەنبەيمىن، ءبىراق داۋسىم دا شىقپايدى...
ال كەي كۇندەرى مەنىڭ حالىم ودان دا ناشار بولادى، قىزىل اعاش باۋرىندا ەشبىر اتتىلار كورىنبەيدى، قىبىر ەتكەن بىرنارسە بىلىنبەيدى، ءدوڭ ۇستىندە اي تۋعانشا وتىرىپ، ابدەن شارشاپ ۇيگە كىرەمىن دە، شەشىنبەستەن توسەگىمە قۇلاي كەتەمىن. مەنىڭ بۇل حالىمدى سەزگەن انام سورلى دا جۇدەپ بارادى. ونى جۇباتار مەندە دارمەن جوق.
وسىلاي ءجۇرىپ ەكى جۇمادان استام ۋاقىت ءوتتى. كوڭىلىم الاڭ، جانىم اۋرۋ. ءۇمىت پەن قورقىنىش قاتار باسادى، قاتار جانشادى. ءۇمىت شىركىن:«سەنىڭ قىمباتتىڭ، جان سەرىگىڭ، قۇدايدىڭ ساعان ارناعان اياۋلى جانى سول قىز، ول دا سەنى سۇيەدى، كوپ كەشىكپەي تەز جولىعاسىڭدار، شىدا كۇت!» دەگەندەي. ال ونىڭ ارتىنان ءتۇسى سۋىق، ءامىرلى، ىزعارلى قورقىنىش كەلىپ: «جوق، ءسادۋاقاس، سەنى ءۇمىت الدايدى، وعان نانبا، زۇلقيانى ءسۇيىپ نە تاپتىڭ باسىڭ امان، دەنىڭ ساۋ تۇرعاندا بۇل جەردەن، بۇل ەلدەن تەز كەت، ءوزىڭ ۇيرەنگەن قالاڭا بار! مەڭدىباي جۇمىستارىن تەز ءبىتىر دە اتتان، جوعال!»—دەپ ءامىر ەتەدى. مەن ەكەۋىن دە تىڭداپ، ەكەۋىنىڭ دە ايتقانىنا كونەمىن. ەكەۋىنىڭ دە ءامىرىن بۇلجىتپاي ورىندايمىن. تۇبىندە قالاي اۋارىم بەلگىسىز، ءازىر حالىم جەل ۇرلەگەن قاڭباقتاي، باسىم دال، جۇرەگىم جارا.
بۇگىن باسىم اۋىرىڭقىراعانسىن كەشكە قاراي دالاعا شىقپادىم. توردە جاستىق ۇستىندە شالقامنان جاتىرمىن، باسىم مەڭ-زەڭ، ەكى قولىم توبەمدە. بۇل وسى «دەرتكە» ۇشىراعالى ءبىرىنشى رەت باتار كەشتى كوزبەن ۇزاتپاي ۇيدە جاتقانىم بولار، قاشانعى قۇر ءۇمىت سوڭىندا جۇرە بەرەسىڭ، كورىنىپ تۇرعان ءبىر قارا بولماعانسىن ادام مۇلدە قاجيدى ەكەن، ءۇمىت تە ۇزىلەرگە تايانادى ەكەن! مەن ەندى سارى ۋايىم قۇشاعىنا كىردىم، بۇل دا ادام مىنەزىنىڭ شىتىرمان، شىرماۋىعى قالىڭ جاعى عوي، قولىنا ءبىر تۇسسەڭ قىسىپ الادى دا بوساتپايدى.
— قاراعىم ءسادىجان! كىسى كەلىپ وتىر، باسىڭدى كوتەرمەيسىڭ بە؟ — دەدى انام ءوزىنىڭ اقىرىن سويلەيتىن سالماقتى قالپىمەن. مەن جاتا بەردىم، ءقازىر ماعان كىسى قاجەت پە! ءدال وسى ساتتە ماعان وڭاشا، تاس قاراڭعى ءتۇن، تىنىشتىق كەرەك!
— زەرگەر ناۋقاس بولار، اپاي، ءبىز كەتەيىك، تاعى بىردە كەلەرمىز،— دەگەن ايەل داۋسى قۇلاعىما كەلە قالدى. نە عاجاپ، مىناۋ تانىس داۋىس قوي، مەنىڭ كوپتەن زارىعا كۇتكەن داۋسىم عوي، يا ءتاڭىرى بەرە گور! جالما-جان ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم. قىز دا بوگەلدى، سول ەكەن، مەنىڭ ىنتىزارىم ەكەن.
— ەسەنسىز بە، قارىنداس!—داۋسىم قالتىراپ، بۋىندارىم دىرىلدەپ كەتتى.
— شۇكىر!—ءۇنى تالىقسىپ قۇلاعىما ارەڭ جەتتى.
— ءسىزدى كوپتەن كۇتىپ ءجۇر ەدىم، كەلگەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى.
— جايشا كۇتىپ پە ەدىڭىز؟
— نەگە جايشا بولسىن، بىلەگىڭىزدىڭ ولشەۋىن جوعالتىپ العانىم، كىسى جىبەرەيىن دەسەم نە ءاتى-جونىڭىزدى، نە قاي اۋىلدىكى ەكەنىڭىزدى سۇراماپپىن، سونسىن ءوزى دە ءبىر كەلەر دەپ اسىعا كۇتكەن ەدىم. (قازاق اراسىندا بىر-بىرىنە سەنۋ سەزىمى وتە كۇشتى بولادى).
— مەنىڭ اتىم عايني، ءبىزدىڭ اۋىلدى بارجاقسى اۋىلى دەيدى. قىز كىدىرىپ تۇرىپ قالدى دا، ءبىرتۇرلى جىلى ۇنمەن: — جوعالتىپ العانىڭىز قيىن بولعان ەكەن،— دەدى.
— اسا قيىن بولدى، سىزگە ۇياتتى بولدىم، ايىپ ەتە كورمەڭىز!
— ايىپ ەتكەندەي نە بار! كىمنەن قاتە وتپەيدى، تەك ءىستىڭ كەشىككەنى بولماسا، باسقاسىنىڭ وقاسى بولماس.
العاشقى كەلگەندەگىدەي ەمەس، قىزدىڭ بارقىتتاي جۇمساق داۋىسىندا ءدىرىل بار، الدەنەدەن قورىققانداي ەكى كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ العان.
مەنىڭ كوزىم قىزدا، ءۇي ىشىندە ءالسىز جانعان شامنىڭ ساۋلەسى قىز نۇرىنان ۇيالعانداي ءوز تاباعىنا قورعالايدى، كورگىم كەلىپ اياۋلى ىنتىزارىمنىڭ جۇزىنە ءبىر قاراعىم كەلىپ تىقىرشۋدامىن، وسى ءسات، وسى ساپاردا ءبىر قاراماسام ومىردە كورە الماي ارماندا كەتەتىن، وكىنىشتە وتەتىن جاندايمىن. شام جارىعىنا قىرىن قاراپ، بوساعاعا تاياۋلاۋ وتىرعان. عايني ورنىنان قوزعالار، ماعان جاقىن كەلەر ەمەس. ەسىمنىڭ كەتكەنى سونداي، بەرى جاقىنداڭىز، بىلەگىڭىزدىڭ ولشەۋىن الايىن دەپ قىزعا شام جارىعىن نۇسقادىم، عايني سالماقپەن ورنىنان تۇرىپ ماعان تىم جاقىنداماي انادايدان وڭ بىلەگىن ۇسىندى دا: «ەندى جوعالتا كورمەڭىز، قايتا-قايتا بىلەك ولشەي بەرگەننىڭ قىزىعى دا بولماس»،— دەپ كۇلىمسىرەدى. كۇلىمسىرەگەنى قانداي ەدى، اق بەتىندە نۇر ساۋلەسى قىلاڭ بەرىپ جوق بولدى، ءۇي ىشىندە تاڭ شاپاعى جارق ەتىپ سونە قالعانداي. مەنىڭ تال بويىمدى الدەنەندەي نۇر جاپتى، جۇرەگىم جىپ-جىلى، جانىم راحاتتا. ءبىراق وسى ءسات نەگە قىسقا، نەگە تار! نەگە تاڭدار اتىپ، كۇندەر باتقانشا سوزىلمايدى، نەگە وسىلايشا ساۋلەم الدىندا تۇرا بەرمەيمىن! ءومىر نە دەگەن تار، نە دەگەن قىزعانشاق!
— جاقسى، مەن جۇرەيىن، قاشان بىتەرىن ايتساڭىز كىسى جىبەرىپ الدىرارمىز.
مەنىڭ اۋزىما جوپەلدەمەدە ءسوزى قۇرعىر تۇسە قويمادى، نە دەرىمدى بىلمەي بوگەلىپ قالدىم، انا بالانىڭ قورعانى ەمەس پە! وسى ءبىر قيىندىقتان كارى انا قۇتقاردى.
— قاراعىم، ءبىزدىڭ ۇيگە وسىمەن ەكى كەلدىڭ، انا جولى دا قۇر اۋىز شىعىپ ەدىڭ، ەندى بۇل جولى ءشاي ىشپەي اتتانعانىڭ ءجون بولماس، ساماۋىر قايناتىپ وتىرمىن، شاي ءىشىپ كەت!
— راحمەت، اپا، اسىعىس ەدىك، قىز بالاعا ءتۇن ورتاسىنا قالۋ لايىق تا ەمەس قوي، رۇقسات ەتسەڭىز ءبىز اتتانار ەدىك.
— جوق، قاراعىم، سەنىڭ مەن سياقتى اناڭ بار شىعار، انا سىيلاپ وسكەن بالاعا ۇقسايسىڭ وكپەلەتەم دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل، ماعان سالساڭ شاي ىشپەي كەتپەيسىڭ!
— جاقسى، اپاتاي، وتىرايىق!
قىزدىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىگەندە قۋانىپ كەتتىم، جاس بالاداي ەكى سانىمدى شاپالاقتاپ ءۇي ىشىندە جۇگىرگىم كەلدى.
اپام شاي جابدىقتارىن قامداپ جۇرگەن كەزدە مەن عاينيدان اۋىلدىڭ جايىن سۇراپ ءبىلدىم، اڭگىمە اراسىندا قىز ءوزى تۋرالى دا باياندادى؛ ونىڭ سوزدەرىنەن اكەسى ورتا جاستان اسقان مومىن ادام ەكەنىن، مىنا قاسىنداعى بالا جىگىت — شاكەن مەن ەكەۋىنەن باسقا اعا، ءىنىسى جوق ەكەنىن اڭعاردىم. سۇراعان سوزدەرگە قىز وتە قىسقا جاۋاپ قايىرادى، مەن دە كورىنگەندى سىلتاۋ ەتىپ مازالاي بەرەمىن. مەنىڭ ءبىر بوگەلىڭكىرەپ قالعان كەزىمدە قىز دا بىرەر سوزبەن مەنىڭ ءاتى-جونىمدى سۇرادى. مەن ايتىپ بەردىم، مىنە، داستارقان توسەلىپ، بىجىلداپ ساماۋىر دا كەلدى. عايني تورگە شىقتى باسىنداعى جەڭىل تاقياسىن ساندىققا قويىپ جاتىپ، بوگەلە قالدى، ساندىق ۇستىندە جاتقان كىتاپتاردى تەز-تەز قاراپ شىعىپ، ءبىر كىتاپتى بولەگىرەك قويدى دا ورنىنا وتىردى. الدىنا قويعان شىنىاياقتى وتە نازىك، شەبەر ۇستاپ تاباقشاعا ءشاي قۇيدى. «كىتاپتارىڭىز كوپ ەكەن، قايدان العانسىز، اۋىل اراسىندا كىتاپ دەگەن مۇلدە جوق، مولدادان وقىپ جۇرگەندە ازداپ كىتاپ وقىپ ەدىم، ەندى قارايىپ تا بارا جاتقان سەكىلدىمىن».
وسى سارىندا ءوزىنىڭ مۇڭىن ايتتى دا، كىمنەن وقىدىڭىز دەپ مەنەن سۇرادى.
مەن بالا كۇنىمنەن قىس قالادا تۇرىپ، جاز ەل ارالاپ زەرگەرلىك ىستەگەن اكە كاسىبىنەن باستاپ ءوزىمنىڭ قالاي وقىعانىما دەيىن قىزعا تەگىس ايتىپ بەردىم. تىڭداپ وتىرعان عايني مولدا بولماي، زەرگەر بولعانىما ءارى تاڭىرقاپ ءارى شوشىنعانداي بولدى. ءوز ويىنان ءوزى ۇيالدى بىلەم، اق بەتىنە قان جۇگىردى، قىز دەرەۋ قىرىن قاراپ، ءجۇزىن مەنەن جاسىرا قويدى. مەن دە قىز جۇرەگىنە ورناعان كۇدىكتى سەزە قالدىم. جوق، مەن مولدالىقتان بەزگەن جوقپىن. كوزىمدى اشقاننان ءارى قانىق، ءارى تۋعانىمداي جىلى اكە كاسىبى مەنى ءوزىنىڭ زور قۇدىرەتىمەن كۇن ساناپ تارتا بەردى، باۋراي بەردى، بالا جۇرەگىمە ورمەكشىدەي ۇيا سالىپ، ءوزىنىڭ ادەمى تورلارىن قۇردى، اسقان شەبەر اكە قولىنان شىققان ءاربىر زات ەرتەگىدە كەزدەسەر سيقىر قولىنان شىققان كەرەمەتتەي، مەنىڭ كوز الدىمدا قۇلپىرىپ، وزىنە عاشىق ەتتى. مەن نارەستە شاعىمدا ولارمەن وينادىم، مەنىڭ ويىنشىعىم بارا-بارا كوكىرەگىمدەگى ارمانعا اينالدى، وسىلاردى ءوزىم بىلسەم، ءوزىم سوقسام ەكەن دەپ جانتالاستىم. جالعىز بالاسىنىڭ تىلەگىن قازاق قولىنان كەلسە ەكى ەتپەيدى عوي، اكەم مارقۇم جەڭىل-جەلپى ىستەردىڭ سوعۋىن ۇيرەتە باستادى، مەن اسقان ىنتامەن ىسكە جۇمىلدىم، مىنە سونىڭ اقىرى وسىعان اكەلدى، زەرگەر بولعانىما ءوزىم قاتتى رازىمىن، ەل ءىشى تولعان مولدا عوي، اۋىل مەن سياقتى زەرگەردى دە جاتسىنباس.
عايني قاتتى كۇرسىندى... ءتىل قاتقان جوق. شاي ءىشىلىپ بولدى، ولار اتتانعالى سىرتقا شىقتى، مەن دە ەرە شىعىپ عاينيدىڭ اتىن كەرمەدەن شەشىپ، الدىنا تارتتىم، تەڭبىل كوك ات جەتەگىمدە كەلە جاتىپ اقىرىن عانا سىلكىندى، سۋدىراعان ادەمى جالى، ءمىنسىز سۇلۋ دەنەسى، مولدىرەگەن وتكىر كوزى بۇل اتقا ەرەكشە سىمبات بەرىپ تۇر. قىز الدىنا اكەلىپ توقتاتقان كەزىمدە ات ءبىرتۇرلى ادام مىنەزىنە ۇقساس ەركەلىكپەن يەگىن مەنىڭ يىعىما ارتا قويدى. عاينيدىڭ قولتىعىنان سۇيەپ ەرگە وتىرعىزدىم. ات تىزگىنىن قولىمنان الىپ جاتىپ، قىز ماعان قويۋ ۇزىن كىرپىكتەرىن اشىپ، قارا كوزدەرىمەن قادالا قارادى، كوز قاراسى ءارى مۇڭدى، ءارى جۇمساق. ءالى سىر اشپاعان قۇمار كوزدەر بىر-بىرىنە تەلمىرىپ، جۇرەك سىرىن، جاستىق مۇڭىن شاعىپ تۇر، قوس كوكىرەككە ىستىق وت قويىپ دامىلسىز جاعىپ تۇر. مىنە، عايني دا وسى كۇي، وسى ءتىلسىز شاق بۇزىلماسا ەكەن، سوزىلا تۇسسە ەكەن دەگەندەي قيمىلسىز قالدىق. ءبىر كەزدە عايني مولدىرەگەن قارا كوزدەرىن قالىڭ كىرپىكتەرىمەن جابا قويدى، ماعان قىمبات، ماعان قاسيەتتى ەكى جالىن كەنەت ءۇزىلدى، ءبىراق كوپ سىرلار، كوپ جايلار ايتتى ماعان ول.
اتىنىڭ تىزگىنىن قولىنا جيىپ ۇستاپ، جۇرۋگە ىڭعايلانعان قىز ماعان قوش دەدى. ونىڭ داۋسى مەنىڭ قۇلاعىما: «قۇربىم، مەنىڭ مۇڭدى جۇرەگىمدە نە بارىن بىلەسىڭ بە؟ ايا!.. بەكەر مازالاما، ءۇمىت الدامشى، باقىت جولى تىم تار، اسا قيىن» دەگەندەي...
زۇلىمدىق
جايلاۋعا قونعالى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى، ەل قونىسىن جاڭارتىپ قونامىز دەسىپ قامدانىپ جاتىر، باياعى قىستاۋداعى ايگىلى تۇننەن كەيىن زۇلقيانى كورگەن ەمەسپىن. بايعا سوعار زاتتارىمنان قالعانى ءبىر كەزدىك ەدى. سول كەزدىكتى بىتىرۋگە اسىعىپ جاتقان كەزىمدە اۋىلداس ءبىر ۇيگە كەتكەن شەشەم ماعان ءبىر سۋىق ءسوزدىڭ ۇشىعىن جەتكىزدى.
ءوز ومىرىندە اكە قاسىندا ءجۇرىپ كوپتى كورگەن شەشەم بۇل ءسوزدى ايتقاندا وتە ۇرەيلى، قورقىنىشپەن باياندادى. مەن بۇل حاباردى تىڭداپ وتىرىپ تاڭ قالدىم، شىن با، الدە وسەك پە! ەگەر شىن بولسا سوققان زەرىمنىڭ ۇناماعانىن مەنىڭ وزىمە نەگە ايتپايدى، نەگە ەلگە تاراتادى؟
* * *
ەرتەڭىنە مەڭدىبايدىكىنە تاعى باردىم. باي ۇيدە وڭاشا ەكەن، ەسىك الدىندا تۇرعان بايبىشە بارىپ سويلەستى دە، «كىرسىن دەيدى!» دەگەن بۇيرىقپەن مەنى الىپ كىردى. سالەم بەردىم، بۇرىنعىداي جاۋاپ قاتقان جوق، قۇلاعى تاس كەرەڭ بولعان جانداي تىرپ ەتپەستەن تۇنەرىپ وتىرا بەردى. بوساعاعا تامان مەن دە وتىردىم. الىستان وراعىتىپ جاتپاي-اق، مەن بىردەن بايعا ىستەمەكشى بولعان زاتتارىمنىڭ تۇگەل بىتكەنىن ايتىپ، ەندى ۇلىقسات بولسا اقىمدى الىپ جونىمە كەتسەم جاقسى بولار ەدى دەگەن تىلەگىمدى ءبىلدىردىم.
— ونىڭ دۇرىس. ءبىراق اقى دەگەن بۇرىنعىدان وزگەرەر، كەيىنگى سوققان سىرعا، جۇزىكتەرىڭمەن كۇيەۋدىڭ اعاسىنا ارناپ ىستەلگەن التىنداعان كەزدىگىڭ زۇلقيا جانعا دا، مىنا ماعان دا ۇناماي تۇر، تەگىندە قولدان كەلمەيتىن ىسكە ۇمتىلماعان ءجون عوي، سەنىڭ سوققان كەزدىگىڭدى ومبى، قىزىلجار ساۋداگەرلەرىنەن ارزانعا ساتىپ الادى كىسى.
— بەكەر ايتاسىز، مەنىڭ ىستەگەن ءىسىمدى ومبى، قىزىلجار بىلاي تۇرسىن، بۇل پاتشالىقتان تابا المايسىز، اقىسىن بەرمەي كەتسەڭ دە ىستەگەن ءىسىمدى جامانداي كورمەڭىز!
— قوي، شىراعىم، ولاي دەپ شاتپا! مەڭدىباي كورمەگەن دۇنيەدە ەشبىر زات جوق. سوققان زاتتارىڭدى كەرەك دەسەڭ ءوزىڭ ال، ماعان التىن، كۇمىس، گاۋھار دەگەندەرىمدى قايىرىپ بەرسەڭ بولادى، باسقا ەش زات سۇرامايمىن.
— ياپىراي، مۇنىڭىز قيانات ەمەس پە، ادىلەتكە كوشىپ ۋادەلى ەڭبەگىمدى تولەڭىز.
— ادىلەت دەگەن نە؟ ادىلەت مىنا مەن، باسقا ادىلەت جوق، بەرگەنىمدى ال دا جۇرە بەر!
مەن ءسوز تالاستىرا باستاپ ەدىم: «توكەڭ مىنا زەرگەردى ۇيىنە ەرتىپ اپارىپ سالشى، ءتيىستى اقىسىن سوڭىرا اپارىپ بەرەرسىڭ، ەرتەڭ تاڭنان قالماي كوشىر! باراتىن جەرىنە جاقىپبايدىڭ (كەدەي اعايىنى) قارا وگىزىمەن اپارىپ سالارسىڭدار!
توكەن دەگەن جىلماڭداعان پىسىق، مەڭدىبايدىڭ قاسىندا جۇرەتىن اتقوسشى جىگىتى بوساعادا وتىرعان ماعان جەتىپ كەلىپ، تۇر دەپ بۇيىردى. مەن تۇرمادىم، تاپ بەرىپ قولىما جارماستى، مەن قاعىپ جىبەردىم. قايتا كەلىپ جارماسايىن دەپ ەدى، مەن سول قولىنان ۇستاپ تۇرىپ وزىمە تارتىپ الدىم دا، وڭ قولىممەن وڭمەنىنەن يتەرىپ قالعانىمدا بوساعاعا بارىپ سارت ەتە قالدى. «مىناۋ يت ءولتىردى، ويباي ءولدىم!» دەپ توكەن ءۇيدى باسىنا كوتەردى. ءبىر ۇلكەن جانجالدىڭ بولارىن ءبىلدىم دە، مەن ءۇن-تۇن جوق شىعىپ جۇرە بەردىم. ال، ەكىنشى ءبىر ءۇيدىڭ جابىعىنان سىعالاپ مەنىڭ ۇنجىرعامنىڭ تۇسكەنىنە، موينىما سۋ كەتىپ ۇيگە قايتقانىما ءماز بولعان، كۇلكىگە باتقان زۇلقيا تۇر. تەگىندە جاۋىزدىقتىڭ دا ارام جۇرەككە وزىنشە قۇيار ءنارى، بەرەر ءلاززاتى بار ما دەپ ويلايمىن.
جالعىزدىق
ەرتەڭىنە قارا وگىزگە جەككەن جايىن اۋىز اربامەن ءبىز مەڭدىباي اۋىلىنان شىقتىق.باي ءبىزدى قۋدى. مەڭدىباي اۋىلىنان كەتكەنمەن بۇل ەلدەن مۇلدە كەتىپ قالار مەندە كۇش جوق، تاۋ ەتەگىن جايلاعان شىلىك، توبىلعى، شىرشالاردىڭ قاسىنا توقتاپ، ارباداعى اكەم مارقۇمنان مۇرا بوپ قالعان شاتىردى ورناتىپ، كورپە-جاستىق پەن قوبدي ساندىقتى لەزدە-اق جيناپ ۇلگىردىك. شىلىكتىڭ اياق جاعىن الا ءبىر جار كورىنگەن، مەن بارىپ قاراپ كەلدىم، قۇرىپ بارا جاتقان وزەن ەكەن، وزەن تابانىندا ءالى دە سۋ جىلاپ اعىپ تۇر. ىشەرلىك كۇندەلىك سۋدى وسىدان الۋعا بولار. اپام شاي قويدى، ءبىز شاي ءىشىپ بولىپ، داستارحانىمىزدى جاڭا جيا بەرگەنىمىزدە:
— اسسالاۋماعالايكۋم، — دەپ ەكى ادام شاتىرعا كىرىپ كەلدى. ءبىز سىپايى امانداستىق. مەن ءاتى-جونىمدى ايتىپ ءتۇسىندىردىم. كەلگەندەردىڭ بىرەۋى:
— يا، مەڭدىباي اۋىلىندا اسقان شەبەر زەرگەر جاتىر دەپ ەستىگى ەدىك، سول جىگىت سەن ەكەنسىڭ عوي، ال بۇل اۋىلدا ۇزاق بولاسىڭ با؟—دەپ سۇرادى. مەن: «قانشا بولارىمدى ايتا قويۋ قيىن، ەگەر ءىس تابىلسا ءبىراز ۋاقىت زەرگەرلىك ىستەسەم بە دەگەن ويىم بار»،— دەدىم.
— ءىس تابىلادى عوي، ەل بولعانسىن نە بولمايدى، بۇل ماڭاي زەرگەر دەگەندى ءومىر بويى كورگەن ەمەس، سوعان قاراعاندا تەز قايتۋىڭ قيىن بولار.
— شەبەر قولى ىستەن جەرىمەس دەگەن بار عوي، قانشا بولسا دا ۇلگىرۋگە ىنتا سالارمىز.
اۋىل ادامدارى ۇيلەرىنە قايتىپ كەتتى، مەن ولاردى سالەمدەسىپ شىعارىپ سالدىم، بۇل كەزدە كۇن دە باتقان، اسپان اشىق، جاڭا قونىس ماڭىن قىدىرىپ مەن ءجۇرمىن.
ءار جەردە بىتىراپ وسكەن كوپ تاستار مەن شوق-شوق اعاشتار كوز ۇشىندا بۇلدىرايدى. اسپاندا جۇلدىز ءجيى، مۇنداي تۇندەردى ءبىزدىڭ قازاق كۇندىزگىدەي ەكەن دەسەدى. باۋىرىنا قوس تىككەن شىلىگىمىز كىشكەنە تاۋدى ەتەكتەپ، سايدى ەرلەي ءبىتىپتى. مەن سۋالا باستاعان وزەن جاعاسىن ازىراق قىدىردىم دا، ءبىر بيىكتەۋ جاردىڭ قاباعىندا ءبىراز وتىردىم. وزەن سۋى ءيىرىم-يىرىم بولىپ، قۇرۋعا اينالعان ەكەن. جاعانىڭ ادىرايىپ تۇرعان بيىك جارلارىنا قاراعاندا بۇرىپ اجەپتەۋىر تەرەڭ وزەن بولعان سياقتى. ارعى بەتتە جالعىز اعاش كورىنەدى، ءتۇن قاراڭعىسىنان قايىڭ با، يا بولماسا تەرەك پە، ونىسىن ايىرۋ قيىن. وسى ءبىر قوڭىر سالقىن تۇندە ايدالادا جالعىز اعاش، جار باسىندا مەن، اعاش ءتىلسىز، مەن ءۇنسىز.
اراب حيكايالارىن ەستىگەنىڭ بار ما؟ وندا جالعىز اعاش تۋرالى، ونىڭ ءتۇبىن مەكەندەگەن پەرى تۋرالى تولىپ جاتقان كەرەمەتتەر باياندالادى. ال مەن بار عوي، ءدال وسى تۇندە پەرى، پەرىنىن سيقىرى ەمەس، جالعىزدىق جايىن، باسىما تۇسكەن اۋىرلىق جايىن ويلادىم، قارسى الدىمدا وسكەن جالعىز اعاش مەنىڭ ءومىرىمنىڭ وزىمنەن-وزىم جاسىرىپ كەلگەن، جۇرەك تۇبىنە تىعىپ ۇستاعان زارلى شەرىن كوز الدىما تارتا قويدى. مەن جالعىز ەكەنمىن، مەن ءالسىز ەكەنمىن، كۇشتى جەل تۇرسا دومالاي بەرەتىن ەبەلەك ەكەنمىن. مەڭدىباي زورلىعى، مەڭدىباي كۇشى ماعان وسىلاي دەگەن جوق پا؟ مەنى قۇيىنداي ءۇيتقىتىپ قۋعان جوق پا؟ ەندەشە جالعىزدىق دەگەن، دارمەنسىز، كارىپتىك دەگەن وسى دا!
ارماندا
ەرتەڭىنە اۋىل اقساقالىنا بارىپ سالەم بەردىم. مەن كەلگەن كەزدە ءۇي ءىشى تولعان ادام ەكەن. تاڭسارىدەن تۇرىپ الىپ قىدىرىسىپ قىمىز ىشەتىن ەل ادەتى ەمەس پە، سول ەسكى سۇرلەۋ، كارى جونمەن بۇگىن دە باس قوسقان جۇرت الدارىنا قىمىزدى مولدىرەتە قويىپ، اڭگىمە سوعادى، بىرىنەن ءبىرى قاقپاقىلداي قاعىپ الادى دا كەزەك تاستاسىپ، كەزەك اڭدىسىپ وتىرادى. مۇنداي جەردە كوبىنەسە شەشەندىك جايى اڭىز. وزدەرىنەن بۇرىن وتكەن تولىباي، كوكبايلار ءسوزى قايتا جاڭعىرىپ، قايتا تولعانادى. تاڭدايى تاقىلداپ ءبىرى ايتسا، وزگەسى تىڭداپ: «ءپالى، شىركىن، سابازىم-اي! قارادان حان، كۇڭنەن شەشەن تۋادى دەگەن وسى ەمەس پە! تاعى ايتا ءتۇس، بىلگەنىڭدى تەگىس اقتار!» — دەسىپ، دۋلاپ جونەلەدى. سوزگە توقتاۋ، ءسوز سالماعىن سەزە ءبىلۋ ونەرى ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ قازاق اراسىندا اسا بيىك، اسا ءقادىرلى بولعان-اۋ! مىنا جۇرتتىڭ ايتىپ وتىرعانى دا، باستارىنا كوتەرە ماداق ەتىپ وتىرعانى دا سول ءبىر ءسوز ونەرى، تاپقىر شەشەندىك.
مەن كىرىپ سالەم بەردىم. ءوز ءۇيىنىڭ ون جاق بوساعاسىن الا تورگە تامان استىنا كوپشىك سالىپ، اق جاستىققا شىنتاقتاي وتىرعان قويۋ قارا ساقالدى كىسى، وسى اۋىلدىڭ قۇرمەتتى اقساقالى بولار، مەن كىرىپ كەلگەندە وتىرعاندار مەنەن كوزدەرىن اۋدارىپ، سول ادامعا قاراي قالدى. بۇل قاراستا:«بۇل كەلگەن كىمىڭ ەدى، قالاي قارسى الساق ەكەن؟ يا، ەلەمەي وتىرا بەرەمىز بە،» — دەگەن سۇراقتار تۇر ەدى.
مەن تۋرا سول كىسىگە قاراي اياڭدادىم، جولداعىلار سىرىلىپ جول بەردى، ءدال قاسىنا كەلگەنىمدە اقساقال ۇمتىلىڭقىراپ مەنىڭ قولىمدى قوس قولداپ ۋىستادى دا، جىبەرمەي ءبىراز تۇردى.
— ە، بالام، ەستىگى جاتىرمىن. قونىسىڭ قۇتتى بولسىن! — دەپ ءوز جانىنان ورىن نۇسقادى. بۇل يشارات مەنى وتىرعاندارمەن جاعالاي قول الىسىپ امانداسۋ بورىشىنان قۇتقاردى، مەن وتىرا كەتتىم.
قىزىپ وتىرعان اڭگىمە دوعارىلدى، ەندى جۇرت الدارىنداعى قىمىزدارىن تەزىرەك ءىشىپ تاراۋعا بەت قويعانداي. ءبىر جاقتان بوتەن ادام كەلگەندە اۋىل اقساقالىن وڭاشا ءوزى قالاعان ادامدارىمەن عانا قالدىرۋ بۇل ەلدىڭ ادەتى مە، الدە مەنىڭ قالا وقىعاندارىنشا كيىنگەن كيىمىم اسەر ەتتى مە، ونشاسىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر جۇرتقا ابىرجۋ كىرگەنى انىق. ماڭايىن قورشاعان ادامداردىڭ قيمىل، قوزعالىستارىن تاپجىلتپاي باعىپ قالعان قاريا بۇل كۇيدى سەزە قالدى.
— وتىرا بەرىڭدەر، اسىعىس ەشتەڭە جوق بولار، مەنىڭ بايقاۋىمشا بۇل جىگىت كەشە ەل شەتىنە شاتىر تىككەن زەرگەر بولار، ءسوزدى وزىنە بەرەلىك، ءاتى-جونىن سونسىن باياندار،— دەدى.
مەن ءوز جايىمدى ءتۇسىندىرىپ، ادەيى اقساقالعا سالەم بەرە كەلگەنىمدى ايتتىم. بىرەۋلەر قۇلاعىن ءتۇرىپ تىڭدادى دا: «ە، سونى قويشى، ءبىر دۋاننان شىققان تورە مە دەپ قالساق، زەرگەر ەكەن عوي، ءوزىنىڭ تىراشىن قاراي گور، كيىمدى كونتشە كيىپتى، مۇندايلاردىڭ ەسەرلەۋ بولاتىن ادەتى عوي»،— دەپ كۇلىستى. بۇل سوزدەردى قۇلاعى شالعان قاريا وتىرعاندارعا زەكىپ، ۇرسىپ تاستادى. ايبىندى قارتتىڭ ءزىلدى ءسوزىن ەستىگەندەر تاباندا جىم بولدى، ءبىرازى ۇيدەن سىتىلىپ شىعىپ تا كەتتى، ءبىرازدارى قالىپ، مەنىڭ نە ىستەيتىنىمدى، ولاردىڭ باعاسىن سۇراستىرا باستادى. مەن جاۋاپ بەردىم. اۋىل اقساقالىنىڭ اتى نۇراحمەت ەكەن.
نۇرەكەڭ كوپ سويلەمەيتىن، ءارى سابىرلى، ءارى اقىلدى كەڭپەيىل ادام كەرىندى. ول ماعان ءوز اقىلدارىن قىسقا سوزدەرمەن ايتتى دا، وسى ماڭايداعى اۋىلدار جايىن بايانداپ شىقتى. سونان كەيىن ماعان. «شاماڭ كەلگەنشە ءىس الارسىڭ، ەل كوپ قوي، جۇمىس تابىلار، ساعان ءوز تاراپىمنان تاپسىرارىم دا، اقىل عىپ ايتارىم دا، اۋەلى وسى ءوزىڭ تۇسكەن اۋىلدىڭ مۇقتاجىن وتەگەنىڭشە باسقا اۋىلداردان ءىس الماعانىڭ جاقسى بولار. بۇل توڭىرەك ۇلان-بايتاق كەڭ دالا، وسى دالاعا جامىراي قونعان ەل ءالى دە ەكى-ۇش اي جايلاۋدا بولماق»،— دەدى.
مەن ۋادە بەردىم. ءسوز ءبىتتى، نۇرەكەڭنەن رۇقسات الىپ دالاعا شىقسام، كۇن توبەدەن اۋىپ بارادى ەكەن. قاسىمدا تۇرىپ اۋىل ادامدارىمەن قوشتاسىپ، قوسقا قاراي جول تارتتىم. كىشكەنە قويتاستار، انا جەر، مىنا جەردە ساي-سالالار، توبىلعى، شىلىك، اياق استىم مايدا كوگال، بوز دالا.
مال جايىلسا دا، ءالى تاقىرلانىپ ەسكىرە قويماعان اۋىل سىرتى ءالى دە كورىكتى، باسقان سايىن تابانىم جۇمساق كوك شوپتەرگە تولادى، تاپ-تازا كوكپەڭبەك جەر ءۇستى، بيىل جاڭبىر مەزگىلىمەن جاۋىپ تۇر، دالا كوركى ءساندى، جەر ءارى جاس، ءارى حوش يىسكە تولى، الدى-ارتىمدى وراپ ۇشقان كوبەلەكتەر مەنىڭ جۇرەگىمە بالالىق جەلىگىن بەرەدى. سول سوت باسسالىپ كوبەلەك قۋا جونەلگىم كەلەدى، اۋىل ومىرىندە ۇلكەن كىسىنىڭ سوڭىنان جۇگىرۋى بارىپ تۇرعان ابەس نارسە. ونداي ادامعا سەنىم، قۇرمەت دەگەن لەزدە جويىلا قالادى، مەنى ەكى اياعىمنان تاس قىپ ۇستاپ كەلە جاتقان وسى قاعيدا.
اتتەڭ قاعيدا، سەن بولماساڭ مىنا شۇبار الا كوبەلەكتىڭ سوڭىنان جونەلمەس پە ەدىم، سونىمەن بىرگە قىر كەزىپ، وكپەم وشكەندە توقتاماس پا ەدىم! ءشوپ ۇستىندە قۇمارىم تارقاعانشا اۋناپ، تىرايىپ جاتپاس پا ەدىم!
قوسقا كەلگەنىمدە اپام ءبىرتۇرلى قۋانىشتى كەيىپپەن قارسى الدى، مەنى كوپتەن بەرى كورمەي ساعىنىپ كورىسكەن ادامنىڭ تۇرپاتى، جۇزىندە ىرزالىق، قۋانىش نۇرى.
— ءسادىجان، مۇنشا نەگە كەشىكتىڭ قوناقتارىن، سەنى كوپ كۇتتى، اقىرى سەن كەلمەگەنسىن كەتىپ قالدى.
— قوناق دەگەنىڭ كىمدەر، اپا؟
— عاينيلار عوي، جانىم.
عايني! اتىن ەستىگەندە تۇلا بويىم شىمىر ەتىپ، ەكى وكپەم اۋزىما تىعىلدى، ساسقانىمنان «قايدا، قايدا؟» — دەي بەرىپپىن.
— كەتىپ قالدى دەدىم عوي، وتىرشى، جانىم، سونسىن باستان-اياق ايتايىن،— دەدى، ساسقالاقتاعان انام. مەن بۋىنىمدى زورعا بەكىتىپ بىرەر اتتادىم دا قوس الدىنداعى تومارعا وتىرا كەتتىم.
— سەن كەتىسىمەن كوپ كەشىكپەي-اق شەشەسىمەن عايني كەلدى، ءبىزدىڭ، وسى جەرگە قوس تىككەنىمىزدى كەشە بىلسە كەرەك. ادەيى بۇگىن: «قونىس قۇتتى بولسىن!» ايتىپ، ەرۋلىك اكەلىپتى. شەشەسى ءبىر اقكوڭىل، كىسىگە باۋىرمال ادام ەكەن، ءبىر كورگەننەن-اق ەكەۋمىز سىرلاس بولعانداي سويلەستىك، ءتىلى قانداي، كوركى قانداي! عاينيدىڭ سەنى كۇتكىسى كەلدى بىلەم، شەشەسىن كوپ بوگەدى، شاي ىشتىك، ۇزاق اڭگىمە شەرتتىك، بۇل جەردە قوس ىشىندە جالعىز وتىرۋىڭىزدىڭ ءجونى بولماس، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىنا كوشىڭىزدەر، دۇكەن قۇرىپ، ءىس تىندىرارعا جارارلىق بىزدە قوڭىر ءۇي بار. سوندا وتىرساڭىزدار ول مىنا قوستان كەڭ عوي دەپ، شاقىرىپ كەتتى. وزدەرىنىڭ اتتانعاندارىنا دا كوپ بولعان جوق،— دەدى اپام.
بۇل سوزدەر مەنىڭ ويىمدى سەرگىتىپ، كوڭىلىمدى اۋلاعان جوق، قايتا ۋايىمدى كۇشەيتىپ، كوكىرەگىمدە جانعان وتتى لاپىلداعان جالىنعا اينالدىردى. ادام ايتقىسىز شولدەگەنىمدى، ساعىنعانىمدى، ءبىر كورۋگە زار بولعانىمدى ەندى، وسى ساتتە ءبىلىپ، وسى ءبىر ساتتە سەزگەندەيمىن. قۇلاعىما عايني ءۇنى كەلىپ، اقىرىن عانا العان دەمى ەستىلگەندەي. اياق سىبدىرى، اق جىبەك كويلەگىنىڭ كولەڭدەگەن ەلەسى كوز الدىمنان كەتپەيدى. تاعى ءبىر كورىپ ماۋقىمدى باسا المادىم-اۋ دەگەن ارمان، وكىنىش ۇستىندە ماڭدايىمدى ەكى قولىممەن ۇستاپ، ۇندەمەستەن وتىرا بەردىم.
زارىعۋ
عايني ءۇيىنىڭ قاسىنا كەشىپ كەلدىك. اۋىلدان الىستاۋ ءوز قوسىمىزدا وتىرا بەرسەك تە بولاتىن ەدى. ساعىنىش پەن ارمان شىركىن جەتەكتەپ قويمادى، سول ءۇيدىڭ قاسىندا وتىرسام كۇندە كەرىپ، كۇندە سويلەسىپ جۇرەتىندەي بولدىم دا تۇردىم. مەن قۇمار بولعانمەن ول ماعان قۇمار ما، جوق پا دەگەن وي باسىما كەلسەيشى. ادام دەگەن ءوزىمشىل، ءوز تىلەگى، ءوز ارمانى بولماسا باسقانى كەرەك تە ەتپەيدى عوي. كەلدىم، جاقىن قوندىم، سوندا نە تاپتىم؟ عايني مەن ىزدەگەن، مەن ساعىنعان جالعىز جان، بۇرىنعىدان دا الىستاپ كەتكەن جوق پا! اراداعى ءۇش اي مەنى قورشاعان تەمىر قاقپاداي، عايني اياعىن بۇلاي قاراي باسپايدى. عايني ءىزى بۇل جەرگە تۇسپەيدى. اندا-ساندا ۇيىنەن شىعىپ بارا جاتقانىن سىرتىنان كورىپ، ءىس سوڭىندا مەن وتىرامىن. كوڭىل الانى، جۇرەك دەرتى كۇن ساناپ كۇشەيە تۇسەدى. نە ىستەۋ كەرەك، قانداي امال بار بۇل دەرتتىڭ سونەرىنە؟!
* * *
مونشاق تاعۋ سالت بولىپ كەتكەن قازاق ەلىنىڭ قىز، كەلىنشەكتەرى زەرگەر دەسە ءولىپ-وشىپ تۇرماي ما. ءبىز ءۇي تىگىسىمەن قۇمىرسقاداي قاپتاپ، ىسپەن كەمدى دە تاستادى. مەن باسىمدى كوتەرمەي تىندىرا بەردىم. جۇمىس كوپ، وعان الار اقى از، نەگە دەپ سەن سۇراما. اۋىلدا اۋقاتتى، ءالدى ادامداردان كارى كەدەي-كەپشىكتەر كوپ قوي، ونى ءوزىن دە بىلەسىڭ. قاپتاعان كوپتىڭ دەنى سولار، ءبارى دە ءبىر-بىر كۇمىس ساقينا، نە بولماسا كۇمىس بىلەزىك سوقتىرعىسى كەلەدى، الماي قايىرىپ جىبەرۋگە مەنىڭ ءداتىم شىدار ەمەس، الا بەرەمىن، الا بەرەمىن.
جۇمىستىڭ اسا كوبەيىپ بارا جاتقانىنان شوشىنعان انام كەيدە:
— ءسادىجان-اۋ، ەندى جۇمىس العاندى توقتاتسايشى، قىس قايدا قىستارىمىز ءالى بەلگىسىز عوي، زامان بولسا مىناۋ، بىردە ولاي، بىردە بىلاي .بولىپ تۇرعان شاق... الاساپىران اۋدارىلىپ، توڭكەرىلىپ جاتقان كەزدە زەرگەرلىكپەن وتىرا بەرۋگە مۇرشاڭدى كەلتىرە مە، جوق پا؟ كىم بىلەدى الدا نە تۇرعانىن، ۇشارىمىزدى جەل، قونارىمىزدى ساي بىلگەن جانبىز عوي،— دەپ قاتتى مۇڭايادى. مەن ول كەزدە ىستەپ وتىرعان ءىسىمدى تاستاي بەرىپ:
— اپا، مۇڭايماشى، ءبارى دە ورىندالادى، قالاعا بارا الماساق وسى اۋىلدا قىستاپ شىعارمىز، ءبىزدى قۋىپ جاتقان كىم بار، الاساپىران باسىلعان سوڭ قايتارمىز،— دەپ كوڭىلىن جۇباتامىن. جالعىزدىق پەن جەسىر ءومىرى قاجىتقان با، الدە ومىردەن ەرتە كەتكەن قيماس سەرىگى، ابزال دوسى، ادال جارى ەسىنە تۇسە مە، ايتەۋىر انام بايعۇس سوڭعى ازىردە جوق نارسەنى سىلتاۋ ەتىپ جابىرقاپ، جىلايتىن بولدى. بۇل كۇي — انا زارى مەنىڭ شىمبايىما قاتتى باتادى، ونسىز دا قۇر سۇلدەرىم جۇرگەن ءتىرى ارۋاقتاي مەنى جەگىدەي جەيدى. ءبىر دەنەنى ەكى بىردەي قۇرت جايلاپ، ءبىر جۇرەككە ەكى بىردەي داق تۇسكەننەن اۋىر نە بار؟ مەنەن باسقا سۇيەنەرى، مەنەن باسقا قۋانىش پەن شاتتىعى جوق انا، بالاسىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە، قيىن حالىنە قينالاتىن بولار، سىر بەرمەيتىن ايلاكەر، اقىلدى قىز قايدا اپارار، قاي جارعا جىعار دەپ تە قورقاتىن شىعار. راس، ءدال بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ باسىما تۇسكەن كۇيدى جالعىز انام عانا بىلەدى، مەنىڭ سىرىما سول عانا ورتاق.
زىرلاپ كۇندەر، زىمىراپ تۇندەر ءوتىپ جاتتى. ءبىراق كوڭىل الاڭ، كەۋدەم بوس. شىن ءسۇيۋ، جان-تانىڭمەن اڭساۋ دەگەن وتە قيىن ەكەن. بۇل كۇيدى ءوز باسىنان وتكەرمەگەن ادامنىڭ ۇعۋى دا وڭاي بولماس. مەن وسى جايدىڭ اۋىر سالماعىن ەندى عانا عاينيدى كورىپ، عاينيدى سۇيگەن شاعىمنان باستاپ قانا سەزىگى، ءبىلدىم. زۇلقيا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولىپ وتكەن جاقىندىق مۇنىڭ قاسىندا كورگەن ءتۇس ءتارىزدى. عاينيدى مەن قالتقىسىز سۇيەمىن. ءبىراق وعان جولىعۋىم قيىن. عايني دا مەنىڭ ماڭىما جولامايدى. قىز بەن جىگىت حالى قازاق اراسىندا اسا قيىن ەكەنىن ءوزىن دە بىلەسىڭ.
ءىنىسى ارقىلى، ءىنىسى دەيمىن-اۋ، ەركەكشورا ءسىڭلىسى، شاكەن ارقىلى (شاكەن دەگەندە مەنىڭ قۇلاعىم ەلەڭ ەتە قالدى) عايني وقۋعا كىتاپ الىپ تۇرۋشى ەدى، كەيىنگى كەز¬دە ونى دا قويىپ كەتتى. سوعىپ بەرۋگە ۋادەلەسكەن زاتتارىن الدەقاشان تاپسىرعام. ەندى مىنە ەكى اراداعى دانەكەر ءۇزىلىپ، جالعىز اياق سۇرلەۋ كەسىلگەندەي كۇن تۋدى.
حات جازىپ كىتاپ اراسىنا سالىپ جىبەرەيىنشى دەپ تالاي وقتالدىم، ءبىراق وعان باتىلىم جەتپەدى. بوسقا جەڭىلدىك كورسەتىپ ۇركىتىپ الارمىن، مۇلدە تەرىس قاراپ سۋىنىپ كەتەر دەگەن ءقاۋىپ قارسى الدىمدى كەس-كەستەي بەردى. «ءوزى ءبىر كەلەر، سول كەزدە رەتىن تاۋىپ ءتىل قاتارمىن. كوڭىلدەگى ويىمدى، ىنتىزار حالىمدى وزىنە باياندارمىن»، — دەپ كۇتكەن ءسادۋاقاس بۇگىنگە دەيىن قىز قاراسىم كورىپ، ءۇمىت سوڭىنان ەرگەننەن باسقا ەشتەڭە تاپقان جوق. ەندىگى كۇن، ەندىگى تىلەك نە اكەلەر، وعان كىمنىڭ كوزى جەتپەك، نە دە بولسا كۇتەمىن، سارعايا وتىرىپ سابىر تىلەيمىن. ءۇمىتىم تاۋسىلىپ شىدامىم كەتىپ بارا جاتسا الدەكىم قۇلاعىما سىبىرلاپ: «كۇت، كەلەدى، ءۇمىتىڭدى ۇزبە! شىدا، تاعى دا شىدا، ەندى از قالدى، كىشكەنە عانا شىداساڭ مۇراتىڭا جەتەسىڭ! — دەپ كوڭىلىمە جەل، دەنەمە قايرات بەرەدى. مەن كۇتە بەرەمىن، ءۇمىت ۇزىلمەيدى، كەيدە ادام ومىردە ءبىر عانا ۇمىتپەن تۇرادى، اش ادامنىڭ ءار نارسەنى قورەك ەتىپ جان ساقتاعانى سەكىلدى، وزەگىڭ تالسا، باسىڭا قارا تۇندەي اۋىرتپالىق ورناسا ءۇمىت تاتار نارىڭدەي، جاعار شامشىراعىڭداي كورىنەدى، ءۇمىتسىز ادام بۇل دۇنيەدەن مۇلدە كەتەر اداممەن تەڭ عوي!
عايني كەلمەيدى، شىداي-شىداي مەنىڭ دە دىڭكەم قۇرىدى. ەندى نەگە دە بولسا بەكىنەر شاق جەتكەندەي، كولەڭكە قۋعان ەسۋاستارشا الدەكىمدى سىرتىنان يەمدەنىپ، باسقا اڭساۋ ەندى توقتار، نە العان نىساناعا جەتەرمىن، نە ورمەلەگەن ءجىپ ءۇزىلىپ، قۇزدان تومەن قۇلارمىن، باسقا شارا جوق. نە ىستەۋ كەرەك، قالاي سويلەسۋ كەرەك دەگەن سۇراۋ باياعى: «حات جازۋ كەرەك»،— دەگەن ويعا اكەپ بەكىتتى. تۇندە شام جارىعىمەن عاينيعا حات جازدىم.
جازىلعان حات كەتتى.
حاتتى بەرىپ جىبەرۋ ونشا قيىن بولعان جوق، ءبىراق حات ارتىنان مەنىڭ كۇدىكتەرىم كۇشەيىپ، قورقىنىش، ۇرەيگە اينالدى. قىزدان كەلەتىن جاۋاپ مەنى جۇتار اجداھا سەكىلدى ءارى ىزعارلى، ءارى ءقاۋىپتى كورىنەدى دە تۇرادى. «جوق، ءسىز اداسقان جانسىز، مەنىڭ ءجونىم باسقا!»-—دەگەن ءسوزدى قىز حاتىنان وقۋ، قىز اۋزىنان ەستۋ ماعان اجالمەن تەڭ. بىرەۋ ەسىك اشسا سەلك ەتە قالامىن، تۇلا بويىم قالتىراپ كەتەدى، كەلگەن-كەتكەن ادامنىڭ ءبارى ماعان عايني جازار، عايني ايتار قاتال، سۋىق ءسوزدى اكەلە جاتقانداي. وسىلاي تار قىسپاقتا ۇيقىسىز، كۇلكىسىز بىرنەشە كۇندەر ەتتى، مەن مۇلدە السىرەپ شارشادىم، جۇمىس قالدى، كەي كۇندەرى كۇن ۇزىن جاتىپ تا قالامىن. انام سورلى ەكى كوزى بۇلاۋداي، كۇندىز-تۇنى قاسىمنان كەتپەيدى. سوعۋعا بەرگەن زاتتارىن الا كەلگەن ادامدار كەيدە «زەرگەر ناۋقاس» دەگەن جاۋاپتى الىپ قايتىپ جاتىر.
مەنىڭ ءدال وسى كۇندەرى باسىمنان ەتكەن اۋىرلىق پەن ىشىمدە جانعان قۇمارلىق، ىنتىعۋ وتىن ساعان تۇسىندىرۋگە مەندە دارمەن جوق. ال ءوز باسىڭنان كەشپەسەڭ، مەن سەكىلدى ءتۇن ۇيقىڭدى ءتورت ءبولىپ، جار تىلەگىن تىلەمەسەڭ سەنىڭ دە ۇعا قويۋىڭ قيىن.
ءبىر كۇنى تاڭ سارىدەن دالا كەزىپ كەتىپ قالدىم، وسى جەردە اسا ءجيى كەزدەسەتىن قويتاستاردىڭ بىرىنە شىعىپ اۋىل جاققا قاراپ تۇرمىن. نەگە قاراپ تۇرمىن، كىمدى كۇتەمىن، ول دا وزىمە ءمالىم ەمەس، ايتەۋىر قاراۋ، ايتەۋىر الدەكىمدى كۇتۋ! انە، انا ءبىر بەتتە قاپتاپ ورىسكە شۇبىرعان قوي، ونىڭ سوڭىندا تاياقتارىن كولدەنەن ۇستاعان قويشىلار. ودان ورمەن قىردان اۋىلعا قۇلاپ كەلە جاتقان ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلار، جىلقى سوڭىندا ءتۇن كۇزەتىنەن قايتىپ كەلە جاتقان جىلقىشىلار، ولار ءان سالمايدى، تەك قانا جىلقى سوڭىنان ەرە بەرەدى. اۋىلعا جەتىپ، جاتىپ تىنىقسام ەكەن، ۇيىقتاسام ەكەن دەيدى. بۇدان كوزىڭدى الساڭ، جەر بەتىن قاپتاعان ماسا، سونا دەگەنىڭىز مازا بەرەر ەمەس. قۇلاعىڭا قوبىز ويناتىپ ىزىڭ قاعادى. بەت-اۋزىڭا ءالسىن-السىن جارماسىپ، شاعىپ كەتكىسى كەلەدى. دەگەنمەن تاڭ سارىدەگى دالا جۇرەگىندە ادام ايتقىسىز سىرلى كۇي بار، مەن بالا كۇنىمدە ەرتە تۇرىپ كۇس اۋلاعان اكە قاسىندا ەرىپ ءجۇرىپ وسى ءبىر جاتاعان دالا سارىنىن تالاي سەزەم، دالا وز-وزىنەن جامىراسا ءتىل قاتىپ، بىرەسە كۇيمەن، بىرەسە اڭىزبەن تەربەلىپ قوزعالاتىن سىقىلدى، كەيدە مەنى شاقىرىپ: «بەرى كەل، ساعان وڭاشا ايتار قىزىق سىرلارىم بار»، دەگەندەي. مەن بۇل كۇيدىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ تالاي رەت اكەمنەن قالىپ قويار ەدىم. اڭشىلىق قۇمارلىعى بيلەپ الىسقا كەتىپ قالعان اكەم، ءبىر كەزدە مەنى ىزدەپ ارەڭ تاۋىپ الار ەدى. مىنە، سول ءوزىم وسكەن، ءوزىم تۋعان دالادا تۇرمىن. بالا كۇندەگىدەي بۇگىن شات مىنەزىم جوق، ويىم التاۋ، شەشۋى قيىن ءبىر جۇمباقتىڭ سوڭىندا باسىم قاتۋلى.
انە، اۋىل جاقتاعى سايدى ورلەپ وسى قويتاسقا قاراي سالت اتتى كەلەدى، بۇل كىم بولدى ەكەن؟ مال ىزدەپ جۇرگەن بىرەۋ دەيىن دەسەڭ بۇلتاقتاپ ەشقايدا سوقپاي تۇپ-تۋرا جورتىپ كەلەدى. سوعان قاراعاندا جولاۋشىلاپ بارا جاتقان بىرەۋ شىعار، جاز كۇندەرىندە ءبىزدىڭ قازاق، ەل قىدىرۋعا قۇمار-اق قوي. ۇزاتقان قىز، قۇدا-قۇداعي، نە ءبىر ناعاشى، قارىنداستارى تابىلماسا، «اكەسىنىڭ جيەنى ەكەن» دەپ سۇيەك قۋىپ جۇرە بەرەدى. بۇل ادەتتىڭ وتە ءبىر باۋىرمالدىقتان تۋعانىن، يا بولماسا قولى بوس، جۇمىسى جوق ەرىگۋدىڭ سالدارى ەكەنىن ءالى كۇنگە ايىرىپ بىلە المايمىن. نە دەسەك تە جاز بويىنا جەكجات ىزدەگەن قازاقتاردان ارىلا المايسىڭ. مىنە سولاردىڭ بىرەۋى سايدى ورلەپ، اڭىراتىپ كەلەدى، تەگىندە كۇن شىعىپ، ىستىق تۇسكەنشە ءبىراز جەردى قاربىتىپ تاستايىن دەگەن بولار. كوزبەن ايىرعانداي جاقىن كەلىپ تە قالدى، اۋەلى استىنداعى اتىن تانىدىم، مىناۋ عايني عوي، ياپىراي قايدا بارا جاتىر. جالعىز شىعۋىنا قاراعاندا الدەكىممەن ۋادەسى بار جان ءتارىزدى. ەكى ىنتىق وسى قويتاستار اراسىندا جولىعار. ءبىرى الدىمدا، ەندى ءبىرى كىم ەكەن؟ كوپتەن بەرى جۇرەگىمدى جايلاعان ءورت ەندى سەنى داۋىل ۇرلەگەلى تۇر، كۇيدىر، جاندىر، مەنى اياما! ءۇش اي بويى شەشىلمەگەن جۇمباق ءبىر ساتتە شەشىلگەلى، ءۇش اي بويى الدىمدا تۇرعان ءۇمىت ءبىر ساتتە جوق بولعالى تۇر. اۋەلى ءبىر جىلى سوزگە كەلىسپەي تۇرىپ قىزدىڭ مەنى ىزدەپ شىعۋى مۇمكىن ەمەس، تاڭ سارىدەن قازاق قىزىنىڭ جالعىز جولعا شىعۋى دا قاعيداعا جات نارسە. ەندەشە وسى ماڭايدا تولىپ جاتقان شوقىلار اراسىندا الدەكىممەن ۋادە بايلاسقانى انىق. تاعدىر بۇگىن مەنى سوعان كۋا بولۋعا شاقىرعان بولار. نە دە بولسا كوندىم. قازاقتا قىز مىنەتىپ ءتول اتىن ەش پەندەگە بەرمەك ەمەس. ولاي بولسا، ءسادۋاقاس، سەنىڭ كورەرىڭ الدا. سول كورەرىڭدى كور دە تاۋبەڭە كەل، ءوز شاماڭنان اسامىن دەپ بۇدان بۇلاي الاسۇرما. جاس جۇرەگىڭدە قاۋلاعان جالىن مەن بىرگە سالماقتى مىنەز، سالقىن ويىن دا بار. باسار قادامىڭدى ولشەپ، ۇمتىلار بيىگىڭدى ابايلا! — باسىما وسى قالىپتاس تولىپ جاتقان ويلار قاپتاپ، ءبىر كەزدە ىزا مەن نامىس بۋا باستادى. قولىم كىسەندەگى كەزدىگىمە (قازاقتا پىشاق، كەزدىك، باكى تاعىپ ءجۇرۋ ول كەزدە ادەت بولاتىن) قالاي بارىپ قالعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. كەزدىك سابىنان قىسىپ ۇستاعان كۇيى ءبىر تاستىڭ تاساسىنا جالت بەردىم دە، قىزدى اڭدىدىم. ەندى جۇرەگىمدە سۇيىسپەندىك جالىنى لان ەتىپ سونە قالدى، ونىڭ ورنىن كەك پەن ىزا باستى. ەكى كوزىم قانتالاپ، ونەبويىم قالتىرايدى، كىم ەكەن دەيمىن ىشىمنەن، كىم دە بولسا امان جىبەرمەسپىن، كەگىمدى الىپ، نامىسىمدى قورعارمىن. مەندە جالتارىس جوق، وسى سەرتىم سەرت، سورلى انام، جالعىز انام قوش بول!
اتتى ادام جاقىنداي ءتۇستى، نە عاجاپ! ەكى كوزىم كور بولعان با! الدە ەسىمنەن تاندىم با؟ شىن-اق بۇل عايني بولعانى ما، قالاي؟ كوزىمدى ورامالمەن ءسۇرتىپ قايتا قارادىم، عايني ەمەس، انىق ول ەمەس، مىناۋ شاكەن عوي. تەگىندە حابارشىعا جىبەرگەن-اۋ. اڭدي تۇرايىنشى، كىممەن كەزدەسەر ەكەن؟ نەندەي ءجايدى كورەر ەكەم؟ قورعان تاستى اينالىپ ەكىنشى جاعىنان باسپالاپ قاراپ تۇردىم. شاكەن ماعان، مەن تۇرعان جەرگە كەلدى دە، اتىنىڭ باسىن تەجەپ، جان-جاققا كوز جىبەردى. سونان كەيىن توقتاپ تۇرىپ، تاعى دا ماڭايىن شولا باستادى. ءبىر مەزگىلدە: «زەرگەر، ءا، زەرگەر»،— دەپ اقىرىن دىبىستاپ مەنى شاقىرعانداي بولدى. جاڭىلىس ەستىپ تۇرمىن با دەگەندەي مەن دىبىس بەرمەي تاعى دا اڭدىدىم. قۇلاعىمدى توسىپ تىڭداپ تۇرمىن. انىق مەنى شاقىرادى، مەنى ىزدەيدى.
تاس ارتىنان كەنەت شىعا كەلگەن مەنى كورگەندە شاكەن قۋانىپ كەتتى. اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ماعان قاراپ ءجۇردى، امانداستىق.
— ياپىراي، كوز الدىمدا قايدا كەتىپ قالدىڭىز! تابا الماي اۋرە بولىپ قايتامىن-اۋ! عاينيعا نە دەر ەكەنمىن دەپ قورقىپ كەتكەنىمشى،- دەپ شاكەن سوزبەن باستىرمالاتىپ اكەتتى.
— مەنى قايدان كوردىڭىز؟
— ويباي-اۋ، اۋىلدان بەرى شىعىسىمەن شەرۋباي قىرقاسىنان ءسىزدى كوزىم شالعان، تەك وسى ماڭعا جاقىنداي بەرە جوعالتىپ العام جوق پا!
— مەن سەنى نەعىپ بايقامادىم ەكەن، — دەپ وتىرىك تاڭىرقادىم.
ول «قايدان بىلەيىن» دەي سالدى.
ەندى نە ايتار ەكەن، مەنى نەگە ىزدەدى ەكەن دەپ ىنتىعىپ تۇرعان ماعان شاكەن قالتاسىنان الىپ، بۇكتەۋلى قاعازدى ۇسىنىپ جاتىپ: «مىنانى عايني سىزگە بەر دەپ ەدى،» — دەدى. جۇرەگىم ويناقشىپ اۋزىما تىعىلدى، قولدارىم قالتىراپ قاعازدى جەرگە ءتۇسىرىپ الا جازدادىم. مەنىڭ بەتىمە تاڭىرقاعان پىشىنمەن باجىرايا قاراپ تۇرعان شاكەنگە:
— باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق پا؟ — دەۋگە شامام ازەر كەلدى.
— جوق،— دەدى دە ول اتىنا سەكىرىپ ءمىندى. مەن ءتىلسىز مىلقاۋداي سىلەيىپ تۇرعان كۇيدە قالا بەردىم.
جان سىرى
ەرتەڭ!..
سارعايا كۇتكەن كۇن ەرتەڭ تۋماق. ەرتەڭ عاينيمەن كەزدەسپەكپىن، شاكەن اكەلگەن ءبىر جاپىراق قاعاز سونى ايتادى. حات ءسوزى از بولعانمەن قۋاتى قانداي كۇشتى. تالايدان بويىمدى باسىپ جاتقان قاسىرەت، اۋىر وي نىشاندارى قۇيىن كوتەرىپ اكەتكەندەي لەزدە جوق بولدى. كوڭىلىم تاسىپ ايدالادا ءان شىرقادىم. عايني اتىن ءجۇز قۇبىلدىرا ايتىپ، اينالىپ-تولعاندىم. عايني جازعان ءبىر جاپىراق قاعازدى بىرەسە قالتاما سالامىن، بىرەسە قايتا الىپ وقيمىن. كوڭىلىم تويار ەمەس، ىندىنىم كەۋىپ قالعان ءتارىزدى، سىمىرە بەرگىم كەلەدى. وقىعان سايىن جۇرەگىم ەلجىرەپ، تۇلا بويىما الدەنەندەي راحات سەزىمى قۇيىلعانداي. ەرتەڭ ەل جاتىسىمەن دالاباي شوقىسىنا عايني كەلمەك. يا ءسات! جولىمدى وڭعارا كور! ۇيگە كەلدىم، اپام كۇتىپ وتىر ەكەن. «نەگە مۇنشا كەشىكتىڭ؟ كوڭىلىن كوتەرىڭكى عوي، نە ەستىپ، نە ءبىلدىڭ؟ الدەبىر قۋانىشىڭ بار ما، ءسادىجان؟» — دەدى. مەنىمەن عايني اراسىنداعى ءجايدى جاقسى بىلەتىن اپام، قاتتى قايعىراتىن.
— قۋانىش، اپا، ءمانىسىن ەرتەڭ ءبىرجولا ايتايىن، شايىڭ بولسا جاقسى بولار ەدى، ءارى شولدەدىم، ءارى قارنىم اشقان سەكىلدى.
— جاقسى، ەرتەڭ-اق ايتارسىڭ، مەن شاي جاسايىن. اپام شاي جاساۋعا كەتتى. مەن ءتور الدىندا ىڭىرسىپ ولەڭ ايتىپ جاتا بەردىم، كوزىمدى جۇمسام-اق كوز الدىمدا كۇلىمدەگەن عايني تۇرعانداي.
* * *
بۇل توڭىرەكتىڭ قازاعى وزدەرىن ارقا ەلىنىڭ قازاعىمىز دەسەدى. ءوز جەرلەرىن ارقا جەرى دەپ اتاعاندى سۇيەدى. سول ارقانىڭ ادەمى قوڭىر ءتۇنى مەن دالاباي شوقىسىندا وتىرمىن. بۇل شوقى كۇندىز تالاي ارالاعان جەرىم. سوندىقتان بولار، قاي تۇستا نە بارى كوڭىلىمدە سايراپ تۇر. دالاباي شوقىسى سۇلۋ جەردىڭ ءبىرى، شاماسى بۇرىن قالىڭ اعاش وسكەن بولار، شوقى ماڭىندا جۋان تۇبىرلەرى كوپ-اق. ونىڭ ۇستىنە ءار جەردە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان ساندىق تاستار، شوقى ماڭىن باسقان تالدار مەن توبىلعى، مويىلدار. بىرەسە اندا، بىرەسە مۇندا كەزدەسىپ قالاتىن بىرەن-ساران جاس قايىڭدار وسى شوقىنىڭ شەجىرەسى ەمەي نەمەنە! مەن اۋىل جاق بەكتەردەگى ەكى-ۇش ساندىق تاستىڭ ورتاسىندا وتىرمىن، ەكى كوزىم اۋىل جاقتا، كوڭىلىم سۋداي تاسقان، دۇنيەدە مەنەن باقىتتى جان تۋماعان سياقتى. ءتۇن قانداي جاقسى! جوق، مۇنداي ءتۇن ەشبىر جەردە، ەشۋاقىتتا بولعان ەمەس. ماعان نانباساڭىز ءوزىڭىز مىنا اسپانعا قاراڭىزشى! ايتىپ بەرەرگە جاي ءبىر قاراپايىم ادام بىلاي تۇرسىن، اقىن ءتىلى جەتەر مە!
تالاي-اق بۇلتسىز جاز كۇندەرى بولعان شىعار، ءبىراق ءدال وسى تۇندەي ەلجىرەپ تۇرعان، ۇلى قۋانىشىڭداي شات، ارمانىڭداي بيىك، جۇرەگىندەي تازا ءتۇندى كىم كەرگەن. جوق، بۇل ءتۇن مەنىڭ ءتۇنىم، بۇل ءتۇن عايني ءتۇنى.
عايني كەلە جاتىر، مەن ونى كوزبەن ەمەس، كوڭىلمەن سەزىپ وتىرمىن. ۇيىنەن شىعا ءارى تەز، ءارى ساق باسقان قىز كەبىسىنىڭ ءسۇپ-سۇيىر تاقاسى دالانى ەمەس، مەنىڭ جۇرەگىمدى باسقانداي. قىز وكشەسىنىڭ تىقىلى مەنىڭ جۇرەگىممەن بىرگە سوعىپ تۇرعانداي. ءوز جۇرەگىمنىڭ تىنىسىن ساناعان ەسەپشىدەي ونىڭ باسقان قادامىن ساناپ وتىرمىن. ونىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن سەزىپ، ونىڭ جان كۇيىن ۇعىپ وتىرمىن. اسىعىپ كەلەدى، ساعىنىپ كەلەدى، مەن دە ىنتىعا، ساعىنا تۇسەمىن!
مىنە قارسى الدىمنان سىبدىر ەستىلەدى، مەن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ سول سىبدىرعا قاراي جۇرەمىن، قۇمارىمدى، اق ساۋلەمدى تەزىرەك قۇشسام ەكەن، سارعايا كۇتكەن اۋىر كۇندەر سىرىن اقتارسام ەكەن دەيمىن. انە و دا كورىندى، قۇيىن كوتەرىپ اكەتكەندەي مەن دەدەك قاعىن الدىنان جۇگىردىم، ەكى قۇشاق قالاي ايقاستى، ەكى جۇرەك قالاي سوقتى، ەكى ءتىل نە ايتىستى — ونىڭ ءبارى ەسىمدە جوق. تەك، عايني ەكەۋمىز قۇشاق جازا الماي ۇزاق تۇرعانىمىز، قۇشىرلانا سۇيىسكەن قوس ەرىننىڭ ءارى ىستىق، ءارى ءتاتتى شاعى، جابىسا قالعان قوس جۇرەكتىڭ تەپسىنە ۇرعان ءدۇرسىلى: «جانىم باۋىرىم، تىنىسىم، ب ا ق جۇلدىزىم!» دەسكەن جىلى، نازىك، قىمبات سوزدەر ءدال كازىر باسىمنان وتكەندەي كوز الدىمدا.
...ساعان تاعى نە ايتسام ەكەن؟ بۇل ءسات جانمەن، سەزىممەن ۇعار وتە ءبىر بيىك، وتە ءبىر نازىك، جان كۇيىنىڭ ىستىق، راحات شاعى ەمەس پە! پيدا بولا سارعايا، ساعىنا قۋعان ارمانىما جەتكەن مەنىڭ جۇرەگىمدى ماقتانىش، شاتتىق كەرنەيدى، ەكى بەتىم دۋىلداپ جالىن اتادى. ءوز قۋانىشىمدى وزىمنەن قىزعانامىن، راس پا، وسى باقىتقا شىن جەتتىم بە دەگەن كۇدىك تە ءبىر مەزگىل تىنىشىمدى العانداي بولادى. بۇل نە عاجاپ!..
ايدالادا، ءتۇن قاراڭعىسىندا موينىما ورالعان ەركە قىز ابزالى، مەنىڭ جان پيدام، ءوز تىنىسىمنىڭ ۇزىلمەس لەبى، جۇرەگىمنىڭ تامشى قانى بەينەلەس. مەن وتىرعان ورنىمدا تاس بوپ قاتىپ قالعان جاندايمىن. مەندە قيمىل جوق، قوزعالايىن دەسەم، تىنىسىم ءۇزىلىپ كەتەردەي، جۇرەگىم توقتاپ قالارداي. قۇشاعىمدا قىز ەمەس، الدە نەندەي كەرەمەت، اسا ءقادىرلى، اسا قاسيەتتى، نازىك، سۇلۋ جان يەسى، ماعان ءارى جۇمباق، ءارى قىمبات!.. ءومىر بويى كەزدەمە كورمەگەن تاعى ادامنىڭ الدىنا سەن كەنەت ۇلبىرەگەن اپپاق جىبەكتى تاستاي بەرشى، ول ۇلپىلدەگەن جىبەكتى كورگەندە ءارى قۋانىپ، ءارى شوشيدى، ۇگىلىپ كەتەر مە ەكەن، الدە ءبىر داق، الدە ءبىر سىزات تۇسەر مە ەكەن دەپ قورقادى، جۇرەكسىنەدى، بىردەن باس سالماي اقىرىن عانا سيپاپ كورەدى... مەنىڭ حالىم دە ءدال وسىنداي، مەن دە ءارى قۋانىپ، ءارى قورقامىن، جان ساۋلەمدى اقىرىن عانا قىسىپ، اقىرىن عانا ۇلبىرەگەن اق بەتىنەن سۇيەمىن، اقىرىن عانا قوزعالىپ، اقىرىن عانا دەم الامىن. ول دا ءوزىنىڭ ىستىق، جۇقا ەرنىن مەنىڭ ەرىنىمە تاياپ ۇزاق سۇيەدى. وسىلايشا ءبىز جۇرەك كۇيىنىن ءتاتتى قۇشاعىندا، تىرشىلىكتىڭ ايعاي، شۋىنان، وسەك اياڭىنان، قورقىنىش پەن قاۋپىنەن اۋلاق، باسقا ءبىر دۇنيەدە، ءلاززات پەن قۋانىش دۇنيەسىندە، الدەقانداي جۇمباق راحات ومىردە وتىرا بەرەمىز... تارتىپ الماساڭ، ەشنارسە ۇسىنا قويمايتىن ساران، ءومىردىڭ ادامعا بەرگەن باعا جەتپەس ەڭ قىمباتى ەكەۋ بولسا ءبىرى، بىرەۋ بولسا — ءدال ءوزى وسى ءبىر شاق پا دەيمىن. مەن وقىعان اراب، پارسى اقىندارى (كازىر وزدەرىن زيالىمىز دەيتىندەر «اقىن» دەگەن ءسوزدى «ءشاھىر» دەپ اتاسادى، بۇل مىنەز مەنى وتە قورلاندىرادى، وزىنە تارتپايدى) شاراپ جىرلارىن كوپ جازادى، دۇنيەدەگى ءلاززاتتى، قيالداعى ادەمى راحات جايلاردى شاراپتان تاۋىپ، شاراپتان العانداي كوتەرە، كەلىستىرە سيپاتتايدى، سوعان قاراپ مەن دە سولاي شىعار دەۋشى ەدىم، جوق، ولاي ەمەس ەكەن! ول جالعان، اقىن قيالىنان تۋعان شالا پەرزەنت، اۋرۋ پەرزەنت، قيال ناۋقاسى، جان اۋرۋ ناۋقاسى ەكەن، وعان ەندى كوزىم جەتتى. شىن ءلاززاتتى مەن جاڭا الدىم، شىن باقىتتى مەن ەندى تاپتىم.
سەن باقىتتى كوردىڭ بە، باقىتپەن سويلەسىپ، سىرلاستىڭ با؟ دوس بولدىڭ با باقىتپەن؟..
جوق! سەن باقىتتى كورگەن جوقسىڭ، ونىمەن سىرلاسقان جوقسىڭ سەنىڭ جۇرەگىڭدە باقىتقا دەگەن ماحاببات وتى ءالى جانعان جوق، سەنىن تامىرىڭدا باقىت قۇيعان قان تامشىلارى وينامايدى، سەنىن جۇرەگىڭ باقىت اتىن ەستىگەندە ءلۇپىل قاقپايدى! سەن باقىتتى بىلمەيسىڭ! «ماحاببات»، «باقىت» دەگەن ەكى ءسوز ساعان جات قوي، بۇل سوزدەردى ەستىگەنىڭ بولماسا، جان جۇرەگىڭمەن قىزعانا قابىلدايسىڭ با؟ جوق. بۇعان سەن كىنالى ەمەسسىڭ، ەكەۋمىز تۋعان ەل دە كىنالى ەمەس. ءبىراق الدەكىم، ءبىز بىلمەيتىن، ءبىز كورمەگەن بىرەۋ كىنالى شىعار، ونى تابۋ ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان كەلەر مە؟
مەنىڭ قۇشاعىمدا وتىرعان عايني سول ساتتە قول جەتپەيتىن باقىتىم، تۇنگى جارىق جۇلدىزىم، ۇلى ارمانىم سەكىلدى ەدى. مەندە كەنەت قولى جەتكەن باقىت پەن ارمانىنا ىرزالىق، ماقتانىش، تاۋبەدەن گورى قورقىنىش، ۇرەي باسىم ەدى.. الدەكىم تاپ وسى ارادا، ءدال وسى قۋانىش ۇستىندە مەنەن تارتىپ اكەتەردەي، جانىپ تۇرعان وت جۇرەگىمە مۇز تاستارداي ەدى. نەگە، كىم، نە ءۇشىن مەنىڭ باقىتىمدى الماق؟ وت جۇرەگىمە نەگە مۇز تاستاماق؟ بۇعان جاۋاپتى ومىردەن، مەن كورگەن، مەن كەشكەن از عانا دا بولسا — اششى، قىسقا دا بولسا — زارلى، قياناتشىل، وزبىر دۇنيەدەن ىزدەيمىن... اۋزىم كۇيگەن سياقتى، تابانىمدى تاس تىلگەن ءتارىزدى...
مانادان بەلگىسىز ءبىر جەردە جاسىرىنىپ تۇرىپ شىعا كەلگەندەي اسپاندا جارق ەتىپ اي تۋدى. بارقىتتاي جۇمساق اي نۇرى جىلجىپ كەلىپ عايني بەتىنە توگىلدى. مەن بۇل ءجۇزدىڭ كوركىن، كەلبەت ءمۇسىنىن، شىراي، ءوڭىن اي جارىعىنسىز، ءوز جۇرەگىمنىڭ ساۋلەسىمەن-اق كىتاپ وقىعان شاكىرتتەي جاتقا بىلەمىن، وقىپ وتىرعان جولداردىڭ ءاربىر ءارىپ مۇسىندەرى تىنىس بەلگىلەرى شاكىرتكە قانداي ايان بولسا، عايني ءجۇزىنىڭ بار قۇبىلىسى، بار مانەرى، ءوڭ-شىرايى ماعان سونداي تەگىس ءمالىم، مەنىڭ جۇرەگىمدە، مەنىڭ كوز جانارىمدا سايراپ تۇر. ءتىپتى وڭ كوزىنىڭ استىن الا بىتكەن كىشكەنتاي قارا مەڭگە دەيىن ەسىمنەن كەتەر ەمەس.
اي جارىعىمەن قوسىلعان عايني نۇرى توڭىرەكتى كۇندىزگىدەي جارقىراتىپ جىبەردى، مەن تاڭىرقاپ جان ساۋلەمنىڭ بەتىنە تەسىلە قالدىم، ونىڭ قارا كوزدەرىنەن مونشاق جاستار تامشىلاپ تۇر ەكەن، بۇل نەلىكتەن؟ ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلگەن قۋانىش تولقىنى ما، الدە جاس جۇرەگىن جايلاعان دەرت زاپىرانى، قاسىرەت زارى ما؟! مۇنى ماعان كىم ايتار، كىم باياندار!
دەنەمدى سۋىق كەرنەيدى، جۇرەگىم قالتىرايدى، نە ءسوز، نە سىر ەستيمىن؟ ءدال ءقازىر مە؟! عاينيىمنىڭ، — باقىت نۇرىمنىڭ ءوز اۋزىنان با؟! نەگە قورقام! مۇمكىن تەك ۇلى قۋانىشتىڭ ءوز كەرەمەتى، ءوز تولقىنى شىعار. ادامعا قۋانعان دا، قايعىرعان دا ءبىر ەمەس پە! ەكەۋى دە ىستىق جۇرەكتى تەربەتىپ، وت كوزىڭنەن جاس تامشىلارىن كەلتىرمەيتىن بە ەدى؟
عايني ءبىر كەزدە اقىرىن عانا كۇرسىندى، بۇل كۇرسىنۋ كوز جاسىنىڭ تامشىلارىن ازايتقان جوق، قايتا ادام ايتقىسىز كۇشپەن داريا تولقىنىن جيەككە اتقانداي، جاس تولقىندارىن تاسقىنداپ اعىزدى. ومىراۋعا توگىلگەن ىستىق جاسقا قاراپ مەن دە اۋىر كۇرسىندىم، ماعان، مەنىڭ باسىما ورناپ كەلە جاتقان قويۋ قارا بۇلتتىڭ شاقىرار داۋىلى، ىزعىرىق ىزعارى الدەن-اق سەزىلگەندەي، شىمىرلاپ تال بويىمدى جايلاعانداي بولدى.
— ءسىزدى كىم دەپ اتاسام ەكەن؟ ەر ادامنىڭ اتىن بىردەن اتاي قويۋ، ءارى قيىن، ءارى عۇرىپتا جوق. «اعا» دەر ەدىم ونىڭ دا رەتى كەلمەيدى عوي.
— نەگە رەتى بولماسىن. «اعا» دەپ اتاي بەرىڭىز!
— جوق. اعالىق جولى ۇلكەن ءالى، ال، ءبىزدىڭ بۇل وتىرىسىمىز اعا مەن قارىنداس جولىنان بولەگىرەك ەمەس پە؟!
مەن ءسوز تابا الماي، جاۋاپ بەرە الماي قىسىلايىن دەدىم. ساسقالاقتاپ اۋزىما تۇسكەن ءبىر ءسوزدى ايتا باستاپ ەدىم:
— ءسىز قىسىلماي-اق قويىڭىز، كەلۋدىڭ، تىلدەسۋدىڭ جولىن تاپقاندا، قالاي اتاۋدىڭ دا ءجونىن تابارمىز، ازىرشە «زەرگەر» دەپ اتاسام ءسىز رەنجىمەسسىز، — دەدى عايني. داۋسى ءارى زارلى، ءارى ءتاتتى.
— اتاي بەرىڭىز! «زەرگەر» دەگەن اتقا قۇلاعىم ۇيرەنگەن، ول مەنىڭ ازان شاقىرىلماي قويعان، قۇدايدان ءوزىم تىلەپ العان اتىم عوي،— دەدىم مەن دە ونىڭ سوزىنە ىلە جاۋاپ بەرىپ.
عايني مۇڭدى كوزىمەن ماعان تەسىلە قارادى دا، كەنەت كىرپىكتەرىن جابا قويدى، وسى قاراستان تىم تەرەڭدە، كوز قاراشىعىنىڭ تۇبىندە جاتقان زارلى كۇيدىڭ، اۋىر حاسىرەتتىڭ بەلگىسىن بايقاعانداي بولدىم.
— زەرگەر! سەن؛.مەنىمەن بىرگە، مەنىڭ قۋانىشتى جۇرەگىممەن بىرگە ۋداي اششى قايعىمدى دا قۇشىپ وتىرسىڭ. قاسىرەت پەن مۇڭ جۇرەككە سىيعانمەن، قۇشاققا سيا ما؟ ول ءجايلى ءوزىن، ويلا! ايتەۋىر، مەن تالىعا كۇتكەن قۇمارلىق، زارىن باسقالى كەلگەن عاشىقتان گورى ءقازىر جالبارىنا، زار شاعا كەلگەن سورلى، باقىتسىز جانعا ۇقسايمىن. ءوز ساپارىنا اتتانباي جاتىپ، الدى كەسىلگەن جولاۋشىداي، يا ءبىر، ۇشايىن دەپ تالپىنا باستاعاندا، ۇياسىن جىرتقىش اڭدىعان بالاپانداي اجال مەن ءۇمىت تالاسىندا تۇرعان جانمىن. اجال تىرناعى بۇرىن ىلەر مە، الدە ءۇمىت ساۋلەسى بۇرىن تۇسەر مە دەپ، ەكى تىلەكتىڭ جۇزىندە ەكى ايىرىم جولدىڭ تورابىندا تۇرعانىمدا قۇداي سەنى كەز كەلتىردى.
ول ءتىل قاتپاي، بەلگىسىز ءبىر وي كوشىنىڭ سوڭىندا وزىمەن ءوزى بولىپ وتىرىپ قالدى، كوز جاسى تيىلعان، ءبىراق جۇزىندە اۋىر قايعىنىڭ بەلگىسى بار. كوكىرەگىن كەرنەگەن دەرتتىڭ زاردابى سىرتقا تەۋىپ تۇرعانداي، القىنا دەم الادى. مەن اياپ كەتتىم. بويىمدا بار قايرات پەن نامىس وتى ءورت تۇسكەن قاۋداي بۇرق ەتە قالدى. عايني ءۇشىن، عاينيدىڭ تىلەك، ارمانى ءۇشىن دال وسى ءسات ولىمگە بارۋ كەرەك بولسا، مەن باسىمدى بايلار ەدىم، ءبىراق كورىنىپ تۇرعان جاۋ، ءتونىپ تۇرعان اجال قايدا. ول كىمدەر؟ عاينيدا نە كەگى، نە الماعى بار؟
ءبىر كەزدە عايني تۇنجىراعان قالپىن وزگەرتىپ، باسىن كوتەردى دە، ءۇزىلىپ قالعان ءسوز اياعىن قايتا جالعاپ اكەتتى.
— يا، ويدا جوق جەردەن ءسىز كەزدەستىڭىز، (عايني ۇنەمى بىردە «ءسىز»، بىردە «سەن» دەپ سويلەيدى) كەزدەستىڭىز دە مەنىڭ جۇرەگىمدە شەشۋى قيىن جۇمباقتاي ورنادىڭىز، مەن ءارى تابا الماي، ءارى ۇمىتا الماي كوپكە دەيىن اۋرە بولدىم. ۇمىتقىم كەلدى، كورمەگەندەي، سەنىن ءۇنىڭدى ەستىمەگەندەي قالىپ ءبىلدىردىم. جاستىق كۇشى، جۇرەك ءامىرى ادام ەركىنەن باسىم با دەيمىن، قايدا تىعىلسام دا قويماي، قالاي بۇلقىنسام دا جىبەرمەي، مەنى ساعان قايتا الىپ كەلدى. وتكەن جىل ءبىر زيالى اعامىز مەنىمەن سويلەسىپ وتىرىپ: «قازاق قىزدارىندا دا جاستىق، ماحاببات، ءومىر تۋرالى ويلار بار ەكەن-اۋ!» دەپ تاڭىرقاپ ەدى، ونىڭ ويىنشا بىزدەر مال سياقتى، ويدان اۋلاق، تىلگە توپاس جاندار سەكىلدىمىز. ءسىز دە وقىعان جىگىتسىز عوي، اۋىل قىزدارى ءجايلى قانداي ويىڭىز بار ەكەنىن كىم ءبىلسىن! بايبىشە امىرىندە سابىلعان كۇڭنىڭ، سۇيگەنىنە قوسىلا الماي شاريعات بۇيرىعىنا باس يگەن قىزدىڭ جۇرەگىندە نەندەي زار، نەندەي شەرلەر جوق. قايعى مەن قاسىرەت ادامدى ءارى شەشەن، ءارى باتىل ەتپەي مە؟ مەن دە اۋىلداعى شاريعات ق ۇلى، قۇدالىق قۇرباندارىنىڭ ءبىرىمىن. باۋىرىن كوتەرمەي موينىنا «قارعىسىن بايلاپ مەنىكى دەپ يە بولاتىن يت بالاسىنداي، قىز بولا باستاعاندا-اق الدەكىم بىزگە قارعى بايلايتىنىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ عوي!
شەرلى ادام نە ويلامايدى، وي قايدا جەتەكتەپ، قايدا اپارمايدى! بالا كۇنىمدە «ءجۇسىپ پەن زىليحا» قيسساسىن وقىپ وتىرىپ تالاي جىلاعانىم بار. ءبىراق زىليحا ماعان بوتەن، الىستاعى بىرەۋ، ونىڭ زارى، ونىڭ ارمانى ايانىش بولعانىمەن، اۋلاقتاعى الدەكىمنىڭ باسىنان وتكەن ءبىر ەلدىڭ، بوتەن بىرەۋدىڭ شەرى ءتارىزدى ەدى. ەندى ءدال كازىر سول ءبىر ەرتەدە وتكەن قىز حالى مەنىڭ ءوز باسىمدا، سول زىليحا مەن، ونىڭ ارمانى مەنىڭ ارمانىم، ونىڭ زارى مەنىڭ زارىم بولدى. سونى كورىپ جۇرەگىمە الدە نە ورناعالى مەن سول قيسسانى تۇندە قوينىما قىسىپ جاتامىن دا، كوز جاسىمدى كولدەي ءوتىپ توگە بەرەمىن، قوينىما قىسقانىم ءتىرى ادام، اياۋلى، اسىل ادام، — ءوزىمنىڭ ەگىزىم، مۇڭى ءبىر، زارى ءبىر تۋعانىم سەكىلدى. مەنىڭ ساعان ايتار ارىزىم دا، ساعان شاعار سىرىم دا وسى. مەنىڭ موينىما تۇسكەن تۇزاق ارقان ەمەس، شىنجىر. ونى ۇزەر مەندە كۇش جوق. ەندىگى ءجايدى ءوزىڭ ويلا، ءوزىڭ بولجا، باسار قادامدى ءوزىڭ ولشەپ، ءوزىڭ شەش! قورعالار بۇتا، ارقا سۇيەر تىرەك تابا الماي جان-جاعىما جاۋتاڭ قاعىپ تۇرعان كەزىمدە قۇداي سەنى جىبەردى. مەن جاۋ وعىنان قاشىپ سەنىن قولتىعىڭا تىعىلدىم.
عايني ءسوزىن توقتاتتى دا، قالتاسىنان اق جىبەك ورامالىن الىپ كوز جاسىن سۇرتكەندەي بولدى. مەن ۇيقىلى-وياۋ جانداي وتىرىپ قالدىم، قايعى مەن قاسىرەت وتىندا كۇيگەن قىز جۇرەگى ءارى ءتاتتى، ءارى اششى ۋلارىن شىم-شىمداپ مەنىڭ قانىما قۇيعانداي، مەن تالىپ بارا جاتقان جاندايمىن. ءبىر ءسات ەكى قۇلاعىم ءبىتىپ قالعانداي جاڭاعى قىز ءۇنىن، قايعىلى جۇرەكتىڭ مۇڭدى سازىن، كەرەمەت كۇشىن، قىز جۇرەگىنىڭ ءمولدىر، تازا تولقىنىن ىزدەيمىن. سول ءبىر ءالسىز نازىك ءۇن مەنى الىسقا، ۇلى داۋىلدار قۇشاعىنا شاقىرعانداي بولادى. نەگە توقتاپ قالدى؟ نەگە ءۇزىلىپ كەتتى؟ بۇل زار عانا ەمەس، تاڭعاجايىپ جان سىرى، مەن ويلاماعان، مەن بىلمەگەن ءومىر جۇمباقتارىنىڭ شەشۋى عوي! تاعى ايتشى، ايتا ءتۇسشى! ويى مەن قىرى، تارتىس پەن زارى، زورلىق پەن سوتقارلىعى كوپ اۋىل ءومىرىنىڭ تەرەڭ دارياسىنا قاراي مەنى سۇيرەشى!
ءبىراق، ۇزىلگەن ءۇن قايتا جالعانبادى، قىز سىرى، جالىندى قىز جۇرەگى قايتا اشىلمادى، قايتا تۇتانبادى.
مەن شاريعاتتان، موللالىقتان وسى ارادا بەزدىم. تاعدىر مەنى زەرگەرلىك جولىنا يتەرگەنىنە ءدال وسى ارادا قۋانا رازى بولدىم.
ءوزىڭ ويلاشى، توقسان! ەگەر مەن اكەم ۇسىنعان قاعيداعا باس ءيىپ، موللا بولسام، عايني سىمباتتى زار جىلاعان تالاي ابزال جانداردىڭ وبالىنا قالماس پە ەدىم؟ تالاي كوز جاس مەنىڭ موينىمدا كەتپەس پە ەدى؟ تالاي سۇيمەگەن جۇرەكتەر مەنى قارعاماس پا ەدى؟ مەنىڭ اتىم ادام ەمەس، نەكە قيار، قارا جۇرەك موللا اتانباس پا ەدى!
سولاي، موللا جولى — شاريعات جولى سول ەكەن! ونى بۇدان بۇرىن كىم ويلاپ، كىم بولجاعان!..
* * *
عاينيمەن كەزدەسكەن تۇننەن باستاپ مەنىڭ ءومىرىم بۇرىنعىدان بوتەن ءبىر كەزەڭگە بەت الىپ، ءبىر جولسىز سۇرلەۋسىز قياعا اۋىسقانداي بولدى. بۇل قىز مەنىڭ باقىت قيام با، الدە تايىپ جىعىلار شاتقالىم، اجال تابار شىڭىراۋىم با؟ ونى الداعى ءومىر كورسەتەر. ەندى بەلدى تاس بۋىنىپ كۇرەسكە، تارتىسقا تۇسپەسەم باقىت تابا المايمىن. مەنىڭ باقىتىم — ماڭدايىما جازعان جارىق جۇلدىزىم سول ءبىر قيانىڭ ۇستىندە، شىنجىر ارقانعا بايلاۋلى، ول ارقاننىڭ ءبىر ۇشى مەندە، ءبىر ۇشى مەنىڭ قاس جاۋىمنىڭ قولىندا. سولاي، تەڭ تارتىستا عايني تۇر. كىم جەڭەر ەكەن! كىم جىعار ەكەن؟ بۇل دا جۇمباق، قاراڭعى. ءازىر ورمەك ءجۇزى ماعان اۋعان، عايني جۇرەگى مەندە. ءبىراق، مال بەرگەن قۇدا ارىستانداي ازۋلى، جولبارىستاي ءتۇسى سۋىق، شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس. ونىڭ كۇشى بايلىقتا، ونىڭ قالتاسى جۋان. اشىق تارتىس، اشىق كۇرەس ماعان قاۋىپ، ونداي جاۋدى تەك قانا ايلامەن، اقىلمەن جەڭۋ كەرەك. مىنە، بۇگىننەن باستاپ ءسادۋاقاس ويى وسىندا. ءسادۋاقاس تىلەگى قايتسە دە ارمانىنا جەتۋ — عاينيجاندى سۇيمەسىنەن، جاۋ قولىنان قۇتقارۋ. كورىپ وتىرسىڭ عوي، ءوزىڭ ايتشى، مەندە بوتەن تاڭداۋ بار ما؟ شەگىنسەم-اق ولگەلى تۇرمىن، ودان كەيىن مەنى ادام دەۋ، جىگىتكە ساناۋ قيىن. ءولىم جولى دا، باقىت جولى دا مەن ءۇشىن بىرەۋ-اق، ول — قان مايدان، ۇلى تارتىس!.. مەنىڭ سولاي ۇمتىلماسقا، ودان وتپەسكە شامام جوق! جار سۇيگەن جالىندى جۇرەگىم، جاستىق شاعىم سولاي قاراي سۇيرەيدى، ءجۇر دەگەندەي بولادى، ءبىر جاعىنان عايني دا قولىن بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعانداي، ءوزىم دە جانىممەن، بار تىلەگىممەن سولاي قاراي ۇمتىلامىن، قور تىرلىكتەن قان مايدانداعى ءولىم ارتىق! مەن ولىمگە قارسى شاپسام عانا باقىتقا جەتەمىن، ونسىز ماعان تىرلىك جوق!
سونشاما نەگە قينالاسىڭ، ءوز باسىڭا قارا ءتۇندى نەگە ءۇيىپ توگەسىڭ؟ ءدال كازىر ساعان ءتونىپ تۇرعان اجال، سەنى قورشاعان جاۋ كورىنبەيدى عوي دەرسىڭ! ونىڭ راس، ءدال وسى ساتتە ماعان قانجارىن جالاقتاتىپ الدىمدا تۇرعان ەشكىم جوق ءبىراق، ەرتەڭگى كۇن، عايني ەكەۋمىزدىڭ قوسىلار كۇنىمىز اسپاندا داۋىل بۇلتىن شاقىرارى، قاندى كۇرەس تۋدىرارى كىمگە كۇمان، كىمگە جۇمباق! ارتىڭا بۇرىلىپ قاراشى، سەن نە كورەر ەكەنسىڭ! قۇلاعىڭدى ءتۇرىپ تىڭ تىڭداشى، نەندەي اۋەز، نەندەي سارىن قۇلاعىڭا كەلەر ەكەن؟ اناۋ جاتقان قاندى جول «سۇلۋشاش»، «ەڭلىك — كەبەكتەر» ەتكەن جول، انا قارالى ءقابىر سول ءبىر ابزال جانداردىڭ ءقابىرى عوي، انە، قۇلاعىنا شالىنعان مىناۋ مۇڭدى زار سولاردىڭ شەرلى جۇرەگىنەن شىققان قاسىرەت زارى ەمەي نەمەنە؟ بۇل زاردى، بۇل قايعىلى جىردى ەل ىشىندە كىم بىلمەيدى؟ كىم جىرلامايدى، جىرلاي وتىرىپ كىم كوز جاسىن بۇلامايدى؟! ەل سىرى، قازاق سىرى سەنى مەن ماعان ايان ەمەس مە! ەرتەڭگى عايني ەكەۋمىز جۇرەر جول وسى قاندى جول، وسى زارلى جول عوي، ودان بۇرىلىپ كەتەر قاي جول بار؟ ءبىز پانالار قانداي تاسا، قانداي بەكىنىس بار؟ جوق! اۋىل ىشىندە، ەل ىشىندە بىزگە پانا جوق بىزگە سۇيەنىش از، ءبىز ارقا تىرەيتىن تىرەۋ ءالسىز. سوندىقتان الىستان، ءبىز بىلمەيتىن جات ەلدەن، جات جەردەن قورعاپ تاۋىپ، پانا ىزدەۋ كەرەك. ونى قايدان، كىمنەن تابامىز؟ ءسادۋاقاس باسىن مەڭ-زەڭ عىپ، ءسادۋاقاس جۇرەگىنە اس باتىرماي جۇرگەن ەندىگى ءجايت وسى كۇي.
— قىزىق-اي! مۇنداي قىزىق بولماس، سويىمەن مەن زۋحراحانۋم بولامىن، كانە سەن تاتارشا سويلەپ قاراشى،— دەيدى قۋانعان، شاتتانعان عايني.
مەن تاتارشا الدەنەلەردى ايتا باستايمىن. ول قۇشاعىنا قىسىپ ۇزاق سۇيەدى.
ۇرەي
ماعان ءبىر كۇننەن ەكىنشى كۇن اسا ءقادىرلى، اسا قىمبات بولا باستادى، ويتكەنى ءار كۇندەردىڭ ماعان اكەلەر باقىت، قۋانىشى ءارقيلى، وزدەرىنشە زور، باعا جەتپەس قىمبات. مەنىڭ ماڭايىم قىزىققا، جۇرەگىم قۋانىشقا تولى. مەن ارمانسىز جانمىن. مۇنىن، ءبارىن ماعان عايني اكەلدى. مەندە عاينيدان بولەك تىرشىلىك جوق، ومىرگە سول ءۇشىن تۋىپ، سول ءۇشىن وسكەندەيمىن. باياعىدان بەرى قالا مەن دالانى، اۋىلدان-اۋىلدى زەرگەرلىكپەن ەمەس، عاينيدى عانا ىزدەپ كەزگەندەيمىن، ءبىز ەكەۋمىزدىڭ ەكى جاقتا ءتۋىپ-وسۋىمىز الدەكىمدەردىڭ ىستەگەن قاتەسى ءتارىزدى. «جان-تانىمەن ءسۇيۋ» دەگەن قازاق سوزىندە ۇلى ماعىنا بار، اۋىر سالماق بار. بۇل ماعىنانى، بۇل سالماقتى شىن سۇيە بىلەتىن، جالىندى جۇرەگى ەلجىرەي بىلەتىن ابزال ادام عانا تۇسىنبەك. جان-تانىمەن ءسۇيۋ قانداي عاجاپ، ونىڭ بەرەر ءلاززاتى نەندەي تاماشا! ەگەر بىلگىڭ كەلسە، سەن دە ءسۇي، سەن دە تات!
ءبىراق جار ءسۇيۋ بۇل زاماندا وڭايعا تۇسپەيدى، ومىردە سۇيىسپەنشىلىك، عاشىقتىق دۇنيەسىنەن تار دۇنيە جوق، قول-اياعىڭدى كىسەندەپ قاپاسقا سالعاننان گورى بوس ءجۇرىپ، ۇيىڭدە وتىرىپ تارتقان ازاپ قانداي اۋىر!
بۇل قاپاستىڭ تارلىعىن، بۇل قاسىرەتتىڭ اۋىرلىعىن باسىما تۇسكەن مەن عانا بىلەرمىن، مەنەن باسقا جان بىلەر مە، تۇسىنەر مە! ءاربىر وتكەن كۇنىڭ قانداي تاماشا، قىزىق بولسا الداعى كۇندەرىڭ سونشالىق اۋىر، سونشالىق قاۋىپ پەن قاتەرگە تولى. اق جۇرەگىڭ، تازا جانىڭ بولا تۇرىپ ءوزىڭدى اۋىر قىلمىستى بىرەۋدەي، قاتال، قانىپەزەر حان الدىندا ءولىم كۇتكەندەي سەزىنۋ، ءاربىر اتار تاڭنان قورقىنىش، ءقاۋىپ حابارىن كۇتۋ قانداي ازاپ! شىركىن، قازاق سەنىڭ اتا ءداستۇرىڭ، شاريعات، باتا جولدارىڭ قانداي مەحنات زىندانى ەدى، سەنىڭ قىزىڭ مەن ۇلىڭا بەرەر باقىتىڭ، ۇسىنار جۇرەگىڭ نە دەگەن قارا تاستان قاتتى ەدى! نارەستە شاعىمىزدا توككەن ماحابباتىڭدى، ىستىق جۇرەگىڭدى ەندى نەگە ايايسىڭ، نەگە جاسىراسىڭ بىزدەن!
مەنىڭ ءجايىمدى قاراشى! مەنىڭ جۇرەگىمدى قاق جارىپ كورشى! قاۋلاپ تۇرعان جالىندى وت پەن ۋ ەمەس پە! مەن دە سەنىڭ بالاڭمىن عوي، نەگە ايامايسىڭ نەگە ەسىركەمەيسىڭ! تاڭنىڭ اتىسىنان كۇن باتقانشا جان ساۋلەمدى ءبىر كورمەيمىن، ماعان قىمبات، ماعان قاسيەتتى، بويىما قۋات، كوڭىلىمە كۇن شۋاعىنداي ەركە، نازدى ءۇنىن ءبىر ەستىمەيمىن. نە جازدىم مەن ساعان! مەنىڭ جاس ءومىرىمنىڭ، جاس تىلەگىمنىڭ نە كۇناسى بار سەنىڭ الدىڭدا!
ەل كوزىنە تۇسەمىن، وسەك-اياڭعا ۇشىرايمىن دەپ عاينيدىڭ ءوزى دە كەلمەيدى، ال، ماعان ول ۇيگە بارۋ بىلاي تۇرسىن، ماڭىنا جاقىنداۋعا تيىم سالعان. قازاق اراسىنا وسەك تارادى دەگەنشە، ءبىزدىڭ جولىمىز كەسىلدى، موينىمىزعا قۇرىق ءتۇستى دەي بەر، عايني دا، مەن دە ءىستىڭ وسى جاعىن ويلايمىز. ەل وسەگىنە جول بەرگىمىز كەلمەيدى. سوندىقتان ازاپ تارتامىز، زارىعامىز. مۇندايدا قۇمارتقان جاس جانداردىڭ ماۋقىن باسار شاعى ءتۇن عوي. عايني ەكەۋمىزگە سول تۇندەر دە تىم سيرەك تيەدى، زارىقتىرىپ، ابدەن بولدىرتىپ بارىپ قولىمىزعا ارەڭ تۇسەدى. بۇرىن دا اڭدۋدان قۇر بولماۋشى ەدى، سوڭعى كەزدە شەشەسى الدەنەدەن سەزىكتەنگەن بە، كوڭىلىنە كۇدىك كىرگەندەي ءتۇن بالاسى ۇنەمى قاسىنا الىپ جاتىپ، تاڭ اتقانشا اڭديتىن بولىپتى. مۇنىڭ ارتى نەگە سوعار، ونى ءبىر قۇداي ءبىلسىن!
عاينيدى كورۋ، وعان كەزدەسۋ كىلتى دە قىزدىڭ ءوز قولىندا، بۇرىن-سوڭدى جامان اتى شىقپاعان، ءوز اۋىلىنا ءقادىرلى قىز ابروي، اتاعىن وتە ساق، وتە مىقتى ۇستايدى، وزىنەن حابار بولماي، ماڭىنا جولاتقىسى كەلمەيدى. الدەقانداي سەبەپتەرمەن ۇي-ىشىندە اڭدۋ بوساڭسىعان كەزدە ءبىزدىڭ ۇيگە سىرەڭكە سۇراتىپ، شاكەندى جىبەرەدى. ەگەر بىرەر شىرپى سۇراتسا، بۇگىن تۇندە ەل ۇيىقتاعان كەزدە اۋىل قاسىنداعى ءبىر شوق تالعا كەلىپ جولىق، ساعان ايتار اسىعىس سەزىم بار دەگەنى. بولماسا ءبىر قوراپ سىرەڭكە سۇراتادى، وندا بۇگىن ءتۇن ءقاۋىپسىز، دالاباي شوقىسىندا تابىسايىق دەگەن يشاراتى. مىنە، مەن سورلى كۇن سايىن وسى ەكى يشاراتتىڭ قايسىسى كەلەر ەكەن دەپ اسىعا كۇتۋمەن وتىرامىن. كەيدە وتە ۇزاق ۋاقىت ەش حابارسىز سارىلامىن. ساعىنىش تاقسىرەتى بار دەنەمدى جايلاپ، ەكى كوزىم ەسىككە قاراۋمەن، كىرىپ شىققان ادامداردى اڭدۋمەن ءتورت بولادى. دالادان ەستىلگەن ادام سىبدىرى جان جۇرەگىمدى جەيدى، ءالىم قۇرىپ، بويىم دەل-سال بولادى.
بۇگىن مەنى عايني شوقتالعا شاقىرىپتى. بۇل جاقسى ىرىم ەمەس! قانداي حابار ەستيمىن! قانداي جاماندىق قارسى الار، قانداي سۋىق ءسوز كەز كەلەر؟ بۇل يشارات اسىعىس، قاتەر ءجايىن حابارلاۋ يشاراتى. ساق ەدىك، ەشكىم سەزگەن جوق سەكىلدى ەدى، نە بولدى ەكەن؟ نەندەي جاماندىق ەستىدى ەكەن؟ سورلى ءسادۋاقاس، بەلىڭدى بەكەم بۋ!
اۋىل ۇيقىعا كەتىسىمەن ۋادەلى جەرگە كەلدىم. عايني ءالى جوق. اي تۋماعان، اسپاندا بىردە-بىر جۇلدىز جوق، ارقانىڭ تاستاي قاراڭعى ءتۇنى. ءبىر توپ شوقتالدىڭ اراسىندا مەن وتىرمىن... جان-جاعىم جىم-جىرت. ءولى دۇنيە، مىلقاۋ تىرشىلىك. مەن دە مىلقاۋ، مەن دە ءۇنسىز، تەك ەكى قۇلاعىم ءتۇرۋلى، جان ساۋلەمدى كۇتەمىن! ونىڭ اسىعا باسقان اياق دىبىسىن ەستىگىم كەلەدى، «تەز، تەز!» دەيمىن ىشىمنەن. ءبىراق مەڭىرەۋ ءتۇن ءتىل قاتپايدى، ەشبىر دىبىس بىلىنبەيدى، قىبىر ەتكەن تىرشىلىك سەزىلمەيدى. جەر دۇنيەنى قاپتاعان قويۋ ءتۇن عانا ءوزىنىڭ قورقىنىشتى قۇشاعىن جايىپ ماعان تونە تۇسكەندەي. مەن ادام ايتقىسىز ءبىر قاپ-قارا الىپتىڭ كەڭ قوينىنا كىرىپ بارا جاتقاندايمىن.
ادام بىتكەن شىرت ۇيقىدا، بۇكىل تىرلىك يەسى راحاتقا بولەنگەن، جەر، دۇنيە ءارى تىنىش، ءارى تۇيىق. بۇل تۇندە ءدال وسىلاي مەن قۇساپ تال اراسىندا اۋىلعا قاراپ تەلمىرىپ وتىرعان تاعى بىرەۋ كوز الدىما كەلگەندەي. ول ۇرى. ۇرى كاسىبى ءتۇن جورتۋ عوي، بۇگىنگىدەي قوپ-قويۋ قاراڭعى تۇندەر ۇرى سورلىعا سيرەك كەزدەسەر باقىت ەمەس پە! انە، ءبىر اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى شوقى تۇبىندە ول دا بۇعىپ، جاسىرىنادى. سىبدىر ەتكەن شوپتەن، قىبىرلاعان تىرشىلىكتەن شوشيدى، سەلك ەتكەندەي تۇلابويى شىمىر ەتىپ، جان-جاعىنا ۇرلانا، ۇرەيلەنە قارايدى. سوندا دا كەڭىلى اۋىلدا، نازارى قوتانداعى قويلاردا. قوي كۇزەتى قاشان ۇيىقتار، كۇزەتشى داۋسى قاشان تىنار! ونىڭ ىندىنى سوعان قۇريدى، ونىڭ ەكى كوزى سونى اڭديدى. ول دا كوزگە تۇسپەسەم ەكەن، ءىز-تۇزىمدى قىبىر ەتكەن جان يەسى سەزبەسە ەكەن دەپ تىلەيدى. ونىڭ دا ءون بويىن قورقىنىش، قاۋىپ-قاتەرلەر قاپتاعان. ونىڭ تىلەگى: ءوز قولىنا ۇرلار زاتى تۇسكەنشە ءتۇن قاراڭعىسى اشىلماسا ەكەن، اي تۋماسا ەكەن، ارتىمنان قۋعىن ەرمەسە ەكەن!
مەن سول ۇرىنىڭ سىڭارى سەكىلدىمىن. مەنىڭ وتىرىسىمدا ودان ايىرما جوق. مەن دە سىبدىر شىقسا سەلك ەتە قالامىن، قاراڭداعان زات كورىنسە مەنىڭ دە جۇرەگىم سۋ ەتە تۇسەدى، كىسى كوزىنە ءتۇسۋ ماعان دا ءقاۋىپ، ماعان دا زور قاتەر. ەندەشە ۇرىدان مەنىڭ نەم ارتىق؟ جالعىز عانا ادال نيەتىمنەن باسقا وسى وتىرىسىمدا ۇرىدان قانداي ايىرمام بار؟ قانداي ارتىقشىلىعىم بار؟ ءوزىڭ ويلاشى، توقسان، مەنىڭ جازىعىم نە؟ جازىعىم سۇيگەندىگىم بە، جار تانداپ، وزىمە جۇباي، جان سەرىك تاپقانىم با؟ مۇندا نە كىنا، نە جازىق بار؟ ءوز سۇيگەنىن ەل كوزىنشە كورە الماۋ، ءوز جارىمەن ەل الدىندا تىلدەسە الماۋ، ايتار ءسوزىن، سۇيەر جۇرەگىن جاسىرىپ، تىعىپ ۇستاۋ ءبىزدىڭ قازاقتان باسقا ەلدە دە بار ما ەكەن؟ ەگەر بار بولسا مۇنداي قاتال، مۇنداي مەيىرىمسىز قاعيدا ادام ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن وتە اۋىر قيانات ەمەس پە! بالاپان شاقتارىندا ۇل مەن قىزىنا ءوز جۇرەگىن جارىپ بەرەر اتا-انالار بۇل سۇمدىقتى نەگە تىيمايدى، ءوز ۇرپاعىن ەرجەتكەن كەزىندە نەگە ەسىركەمەيدى؟ مۇندا نە سىر، مۇندا نە گاپ بار!
وسىنداي تورلاعان ويلار شىرماۋىندا وتىرعانىمدا عايني كەلدى. مەنىڭ كوپ كۇتكەنىمە ءوزى كىنالى ادامداي جالبارىنىپ، ەسىركەيدى. تۇسىنبەيدى، مەن سەزبەيدى دەي مە ەكەن؟
مەنىڭ دە جۇرەگىم ەلجىرەپ كەتتى، سول ساتتە ونى جاس نارەستەدەي الدىما الىپ قۇشاعىما قىستىم دا، اق بەتىنەن سۇيە بەردىم، عايني دا وتە ءبىر نازىك، وتە ءبىر جان جۇيەسىن بالقىتار ساعىنىش، ەركەلىك نازىمەن قارسى الدى. توقسان! مەن بۇل تۇندەردى، وسىناۋ عاينيمەن وڭاشا وتكىزگەن شاقتاردى كوز جۇمىپ، كور جامىلعانشا ۇمىتپان. مۇمكىن بۇدان بىلاي دا جار قۇشارمىن، ءومىر ءوز دەگەنىن ىستەتپەي قويماس، ءبىراق عايني اتى قۇلاعىمنان كەتپەس، عايني ءۇنى كوڭىل كۇيىم بولار، عايني سىرى جۇرەك تۇبىندە جاتاتىن ەڭ قىمبات قازىنام بولار!..
يا، ءسوزدى بولمەيىكشى، ەندى نە بولدى، عايني نە ايتتى ەكەن دەپ سەن دو تىقىرشىپ كەلە جاتقان شىعارسىن. ايتايىن!
— مەن تاڭ اتقالى وي شىرماۋىنان شىعا المادىم،— دەدى عايني ءبىراز ۋاقىت وتكەنسىن. — ءوز باسىنىڭ قايعىسى ادامدى قايدا بولسا سوندا سۇيرەپ، تالاي كۇيگە سالادى ەكەن، تالاي نارسەنى ويلاتادى ەكەن. انا جىلدارى مەنى وقىتقان مولدا ءبىر كۇنى مەنىڭ كوكەمە (بۇل جاقتا اكەسىن كوكە دەپ قۇرمەتتەيدى) «ءلايلى — ءماجنۇن» قيسساسىن وقىدى، قيسسا وقىلىپ بىتكەنشە كوكەم دە، تاتەم دە (شەشەسىن عايني سولاي اتايدى) كوزىنەن اققان جاستارىن تىيا المادى، قاستارىندا تىڭداپ وتىرعان مەن دە اندا-ساندا كوزىمە جاس الدىم. اسىرەسە ءماجنۇن عاشىق دەرتىنە شىداي الماي جىندانىپ ءلايلىنى ىزدەيتىن تۇستارىن ەستىگەندە، كوكەم قىز اكەسىن ىزالى سوزدەرمەن سوگىپ، ءوز بالاسىنا جانى اشىعانداي قىنجىلعانى ءالى كوز الدىمدا. ءدال سول ساتتە مەن كوكەمدى بۇرىنعىدان دا قاتتى جاقسى كوردىم، جۇرەگىندە اياۋشىلىعى، كوڭىلىندە ادامشىلىعى ۇلكەن اكەسى بار ماعان قاي قىز، قاي بالا تەڭ كەلەر دەپ ويلادىم.
ال، بۇگىن شە؟ بۇگىن سول جاقسى اكە، اسىل اكە، اياۋشىلىعى زور اكە قايدا؟ ءوز بالاسىن نەگە ايامايدى، سۇيگەنىنە نەگە قوسپايدى؟ سوناۋ ءلايلى مەن ءماجنۇن ءجايى ءوز باسىنا كەلگەندە نەگە جىبىمەيدى، نەگە ەسكەرمەيدى؟ كەشەگى قيسسا تىڭداعانداعى انا مەن اكەنىڭ كوز جاسى وتىرىك پە ەدى؟ الدە اياۋشىلىق دەگەنىڭ وتكىنشى جاۋىنداي ءبىر مەزگىل وتە شىعاتىن ماعىناسىز بىردەڭە مە؟ مۇنى ماعان كىم تۇسىندىرەر، كىم ۇعىندىرار؟ مەنى بۇل ويلارعا ىزعىرىقتاي اكەپ تىققان كەشە ءبىزدىڭ ۇيدە بولعان ۋاقيعا. ساعان ايتايىن دەگەنىم دە سول ەدى. ال، تىڭداي بەر، مەنىڭ سەنەن باسقا تورەشىم دە، سۇيەنەرىم دە جوق!.. عايني داۋسى دىرىلدەپ، كوزىنە جاس العانداي بولدى، مەنىڭ دە جۇرەگىمە الدەكىم ءبىز سۇعىپ العانداي شانشىپ-شانشىپ كەتتى...
— كەشە كوكەم مىنا اۋىلعا بارىپ قايتتى. كوكەم كەلگەندە مەن كەستە تىگىپ وتىر ەدىم. جايلانىپ وتىرعانسىن ءبىر اياق قىمىز ءىشتى دە تاتەمە قاراپ: «الگى زەرگەرىمىز بارىپ تۇرعان ەلدەن شىققان الاياق دەيدى عوي، جاپ-جاس باسىمەن حالىقتىڭ تىرناقتاپ جيناعان التىن-كۇمىسىن ۇرلاعانشا مۇردەم نەگە كەتپەيدى ەكەن. قارشاداي كۇنىنەن نەعىپ قانا سونداي ىسكە قولى بارىپ، جۇرەگى داۋالايدى!» دەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەندە مەنىڭ قولىمنان كەستەم جەرگە ءتۇسىپ كەتتى، ءوڭىم دە قۋارىپ كەتسە كەرەك. ايتقان سوزدەن شوشىعانىم سونشا، كوپكە دەيىن ەسىمدى جيا المادىم، ءتىلىم بايلانىپ قالعانداي بولدى.
تاتەم: «قوي، بەكەر شىعار، ونداي جامان ءسوزدى كىمنەن ەستىدىڭ»، — دەپ ەدى. مەڭدىبايدىڭ جوعالعان جىلقىسىن ىزدەپ جۇرگەن كارمىش دەگەن جىگىتى مىنا اۋىلعا تۇسكەن ەكەن، سول ايتىپ كەتىپتى جانە مەڭدىباي وسى زەرگەر ءجايىن حابارلاۋ ءۇشىن بيگە ادەيى ارناۋلى كىسى جىبەرەمىن دەپ وتىرعان دەپتى. تەگىندە بۇل حابار انىقتالسا، زەرگەرمەن ەل اراسى جاقسى بولماس، دەدى. وسى ءسوزدى ەستىگەننەن كەيىن مەن شىداي الماي شىعىپ كەتتىم. مەن كەتكەنسىن نە ايتقاندارىن بىلمەيمىن، الدە ۇرەيلى قالپىمنان سەزىكتەنگەن بە؟ الدە كەستەمنىڭ قولىمنان ءتۇسىپ كەتكەنىن كوزى شالىپ قالعان با؟ بولماسا كوكەم بىردەمە ايتقان با؟ ايتەۋىر، تاتەم ماعان قاتتى اشۋلاندى. زەرگەرمەن ارالارىڭدا ءبىر پالە بار، سەنىڭ سىڭايىڭ سونى اڭعارتادى، جاسىرماي ايت دەپ مەنى قاتتى قىستى. ابدەن بولماعانسىن اۋزىنا تۇسكەن جامان سوزدەردى ايتىپ بالاعاتتاپ سوكتى. بۇدان بىلاي مەنى كوزىنەن تاسا قىلار ەمەس، اڭدۋمەن ۇستايتىن ءتۇرى بار.
سەنىڭ كۇنىڭ نە بولار؟ ايتقان ءسوزدىڭ راستىعىنا مەن سەنبەيمىن. ءبىراق ەل نە دەر؟ اقىلعا كەلەر مە؟ نە وسەككە ەرىپ، بوي بەرمەي تۋلار ما؟ وسىدان قورقامىن. قۇدايدىڭ ءوزى ساقتاماسا، بىزگە قولىن كىم بەرمەك! عايني ءسوزىن توقتاتىپ، مەنى وتە ءبىر ىستىق سەزىممەن وتتاي قىزۋ دەمى بەتىمدى شارپىپ، جۇپ-جۇقا ەرىندەرىن ەرىنىمە تايادى، مەن ءبىر ءسات بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتتىم...
— اكەلگەن حابارىڭ وتە اۋىر، بۇل مەن ەستىمەگەن جانە ءومىر بويىنشا ەستىرمىن دەپ ويلاماعان سۇمدىق ەكەن. اقپىن دەپ انت ىشكەنمەن ەل بەتى جاماندىققا اۋسا، ونى توقتاتار كىم بار؟ وعان قارسى تۇرار قانداي كۇش بار؟ قۇدايدان تىلەك تىلەپ زار جىلاعانمەن دە تابار باقىت از عوي. زار ەڭىرەگەن، اللا اتىمەن مۇڭ توككەن تالاي جازىقسىز جاندار ءجابىر تارتىپ، جاپا شەگىپ جاتقان جوق پا.
باسقا تۇسەر اۋىرتپالىقتى ەر جىگىتتەي قارسى الارمىن. اق ادامنىڭ جولى اشىق، ارى تازا عوي، سوزگە كەلسە، دالەلگە توقتاسا مەنىڭ ادال جان ەكەنىمە حالىق كوزىن جەتكىزۋ قيىن دا بولماس، تەك قانا ەل ىشىندەگى ءبىر قانىپەزەر تەنتەك ءوزى جانعالى تۇرعان قامىسقا ءورت سالىپ جىبەرمەسە بولدى دا. وسىنشا ەلدەن ءبىر ادىلەت يەسى تابىلار. جىلاما ساۋلەم، اقىرىن كۇتەلىك. اللا اتىمەن ايتايىن، ەشنارسە ەتپەس، اققا قۇداي جاق ەمەس پە!
— ىلايىم ايتقانىڭ كەلسىن! باعىڭدى اشسىن ءبىر اللا. مەنىڭ تىلەگەنىم سەنىڭ اماندىعىڭ عوي، ءبىزدىڭ ەل تەنتەك ەل ەدى، قايدان بىلەيىن؟ جالعىز سەنەر جان بي اعاڭ، سول كىسىنىڭ اشۋىنا ءتاڭىرىم توقتاۋ سالا گور!
بۇدان كەيىن ءسوز توقتالدى، ءبىز جىم-جىرت بولعان تۇنگى اسپان شىمىلدىعىن جامىلىپ وتىرا بەردىك. سۇيگەن عاشىق جارىڭدى قۇشاعىڭا قىسىپ تۇندە اۋىل سىرتىندا ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرعان قانداي قىزىق! قانداي قىمبات! جاپ-جاڭا عايني اكەلگەن سۋىق، حابار لەزدە ەستەن شىعىپ كەتتى. ءبىز ادام ءتىلى جەتكىزە الماس ءبىر ءجايتتى سەزىم كۇيىنىڭ ىشىندە وتىرمىز. بۇل كۇيدى سەن سۇراما، مەن ايتپايىن. مەن وقىعان كىتاپتاردا بۇل شاقتى بىرەۋلەر ۇيقىلى-وياۋ شاق، بىرەۋلەر عاشىق وتىنا كۇيگەن شاق، ال، ەندى بىرەۋلەر عاشىقتىق ۋىنا ماس بولعان شاق دەسەدى. مەنىڭشە، بۇلاردىڭ ءبارى دە — جالعان، ءبارى دە— جەڭىل.
وسى ءبىر ساتتە جۇرەكتەر عانا قابىسىپ، قوس كوزدەر ءوز ۇشقىندارىن الماسادى، قادالا قالعان ءار كوزدەن ەتە ءبىر ىستىق، ىستىقتىعىنا قاراماستان جىلى، ءارى قىمبات سەزىم ۇشقىندارى سەكىرىپ جۇرەك تۇبىنە بويلايدى، قان تامىرلارىڭدى شىمىر ەتكىزىپ ەسىڭدى بيلەيدى، تۇلا بويىڭدى راحات دۇنيەسىنە مالىپ بىر-بىرىڭە قۇمارلىق، دوستىق شاراپاتىن مازداتادى، ىنتىزار ەتەدى. وسىلايشا دامىلسىز اۋىسقان كەرەمەت ۇشقىندار كۇشىن نە دەپ ايتسا بولار، ونى مەن بىلمەيمىن، مەن ساعان بايانداي المايمىن. ءتىل سۇيۋدەن، قۇشاقتار ايالاۋدان بوسامايتىن ادام ءومىرىنىڭ بۇل كەزەنىن تەڭەرلىك دۇنيەدە ەشبىر قۇدىرەت جوق سەكىلدى. ءومىردىڭ وسى ساتىمەن سالىستىرعاندا جاڭاعى مەن ايتقان سوزدەردىڭ ءبارى دە — بوس، ءبارى دە — ماعناسىز.
ءبىر-بىرىمىزدى قيىسپاعانمەن ايىرىلىسۋعا تۋرا كەلدى، قانشا ءتاتتى، قانشا قىمبات بولعانىمەن اكە مەن شەشە ىزعار، «سەزىپ قويار» دەگەن قورقىنىش ءبىزدى ءوز امىرىنە باعىندىردى، جەتەكتەپ الىپ كەتتى. قورقىنىش دەگەن نەتكەن سۋىق، نەتكەن قاتال!
مەنى قاتتى ءبىر قىسىپ، قۇشاقتاپ ۇزاق ءسۇيدى دە، عايني كەتە باردى؛ ول ءوزى كەتەيىن دەگەن جوق، ونى ۇرەي داۋىلى ەركىنە قويماي كوتەرىپ الا جونەلدى. ول امىرگە قارسى تۇرا الماعان دارمەنسىز مەن، وتىرعان جەرىمدە قالا بەردىم.
جاپ-جاڭا دۇنيە جاپ-جارىق، ماڭايىم نۇرعا، جىلى شىرايعا تولى ەدى، مىنە عايني كەتىسىمەن قاراڭعىلىق قايتا باسا قالدى، ايدالا تۇنەرىپ، اۋىر، جۇمباق كۇي ءتوندى. عايني ءوزى اكەلگەن ساۋلەت كۇمبەزىن وزىمەن بىرگە اكەتىپ، مەنى ءبىر قاراڭعى كورگە قاماپ كەتكەندەي، بارلىق ءتىرى، قىزىق ءومىردى ەرتىپ اكەتىپ، مەنى كور ىشىنە جالعىز تاستاعانداي. مىنە، كوڭىلدەن شاتتىق، كوزدەن نۇر كەتىپ ەندى جان-جاقتان سۇرسىز، سيىقسىز كۇڭگىرت ويلار قاپتادى. عايني اكەلگەن سۋىق حابار قايتا باۋراپ، ءوزىنىڭ ءارى ىزعارلى، ءارى قاتال ءجۇزىن ماعان كورسەتە باستادى. مەن اۋىر كۇرسىندىم. لەزدە كوز الدىما بالا كۇنىمدە ەل ىشىندە كورگەن قايعىلى ءبىر ۋاقيعا ەلەستەي قويدى.
...جاز، كادىمگى توگىلگەن جۇمساق، ماۋجىراعان بالعىن، كوز تويماس كوركەم، سۇيىكتى جاز. بۇل جازدا دالا قانداي! ءجۇز ءتۇرلى شوپتەر بىرىمەن-بىرى قۇشاقتاسىپ، وزدەرىنشە كۇلىسىپ، ءان سالعانداي. دالا ۇنگە، ادەمى كۇيلەر سازىنا تولى. ماعان نانباساڭ ءدال وسى مەن ايتقان جاز ايىندا ورمان-تاۋلى، بالاۋسا ءشوپتى ارقانىڭ ءبىر كوركەم بەلەسىنە شىعىپ تىڭ تىڭداشى! ءان مەن كۇي، مىڭ ءتۇرلى دىبىس، مىڭ ءتۇرلى ءۇن سەزىممەن، جۇرەكپەن سەزىنەر وتە نازىك، وتە قىمبات دالا ءتىلى، وسىمدىك شۋى، ءتىرى جاندىكتەر سارىنى بىرىمەن ءبىرى جالعاسىپ، بۇكىل دۇنيەنى تەربەپ، كۇيلەر سازىنا بولەپ تۇرعانداي.
دالا سويلەمەيدى دەپ، ورمان، توعاي، جەر مەن سۋ ءان سالمايدى دەپ كىم ايتار! جوق، وعان مەن نانبايمىن. الىستا، قۇبا جوندا، ايلى تۇندە مەن دالا جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن ءوز جۇرەگىمدەي سەزىپ، دالا ءۇستىنىڭ ءان مەن جىرىن تالاي تىڭداعان جانمىن. دالا ءتىلى، ءتاتتى، ەركە دالا جىرى عاجاپ قوي!
ءدال وسىنداي جازعى دالادا، ايلى تۇندە ءان شىرقاتىپ ءبىر سالت كەلەدى. قۋانىشى تاسىعان كوڭىلدە شەك بار ما؟ جالعىز ءوزى دۋمان، جالعىز ءوزى توي. بۇگىن وعان جەر مەن كوك، دالا، شەپتەر ءبىر ءتۇرلى مەيرىمدى، ءبىر ءتۇرلى اق كوڭىل، ەركە. جەر ءۇستى تاڭعاجايىپ حوش يىستەرگە تولى، وسىنشا داريا تاسقىنىنداي جۇپار ءبىر كەۋدەگە سيار ەمەس. جەل مىنەزى دە بۇگىن اسا قىزىق. بۇرىنعىداي بەت-جۇزىڭدى سيپاي سوعىپ ەركەلەمەيدى، تىم-تىرىس، اسا ءبىر قىلىقتى نازبەن سەنى كوتەرىپ الىپ ءجۇرىپ كەتكەندەي، سەن جەلگە ءمىنىپ اسپان استىندا ءجۇزىپ كەلە جاتقاندايسىڭ. مىنە، وسىنداي قىزىقتار ورتاسىندا ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە كەلە جاتقان جىگىتتە نە ارمان بار! ول نەگە جەر-دۇنيەنى باسىنا كوتەرىپ ايعاي سالماسىن؟ جىگىت ءان شىرقايدى، بار داۋسىمەن ايعاي سالادى. مەن كەلە جاتىرمىن، مەن كازىر جەتەمىن! مەنەن باقىتتى جان جوق بۇل جالعاندا! —جىگىت ويى، جىگىت ءسوزى وسى. بۇل — جىلقىشى تورعاۋىت.
اۋىلعا جاقىنداعان سايىن سايابىر تارتقان جىگىت داۋسى ءدال مىنا جارتاس ماڭىنا كەلگەندە مۇلدە تىنا قالدى. جاس جىگىت سەكىرىپ اتتان ءتۇستى. ات تىزگىنىن ەر قاسىنا قاڭتارا تاستاپ جارتاس ماڭايىن ءبىر سىدىرىپ شىقتى. جوق، جان قالقاسى، سۇيگەن جارى ءالى كەلمەگەن. كەلمەسە كەلەر، بۇل وتىرا تۇرادى، كۇتە تۇرادى، بۇلاي كەشىگۋ قىز ادەتىندە بار. تولىپ جاتقان اڭدۋشى كوزدەرگە شالدىرماي كەتە قويۋ وڭاي شارۋا دەيمىسىڭ! نانباساڭ وسى قىزدىڭ حالىنە ءوزىڭ ءبىر ءسات ءتۇسىپ قاراشى. نە كورەر ەكەنسىڭ، باسىڭنان نەندەي كۇيلەر كەشىرەر ەكەنسىڭ؟ قازاق اراسىندا بويجەتكەن قىز اكە-شەشە قاراۋىلىنان باستاپ بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا، قىراعى كوزدەرىندە بولماي ما؟ «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەپ قازەكەڭ بەكەر ايتپاعان بولار!
جىگىت ءبىر تاستى قالقالاي وتىرىپ ىنتىزارىن كۇتىپ وتىر، كەلەرىنە سەنىپ وتىر. سوندىقتان بولار، سۋداي تاسىعان كەڭىلى ءالى لەپىرىپ شالقيدى، وقتىن-وقتىن ايعايلاپ جىبەرگىسى كەلەدى، ءان سالعىسى كەلەدى. ءتىپتى ءانشى قۇستارشا سايراعىسى كەلەدى، ءبىراق اۋىل جاقىن بولعانعا جۇرەكسىنەدى، الدە كىمنىڭ قۇلاعىنا شالىنار دەپ قورقادى. سويتەدى دە جەرگە جاتا قالىپ تىڭ تىڭدايدى، اۋىل جاقتان اسىعىپ كەلە جاتقان قىز دىبىسىن، ءوزىنىڭ جان ساۋلەسىنىڭ دىبىسىن ەستىگىسى كەلەدى، سول دىبىستى ەستىپ قۋانعىسى كەلەدى.
مىنە، مىنە كەلە جاتىر، و دا اسىعىپ، و دا قۋانىپ كەلەدى، ءقازىر ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قۇشاق جايا قارسى الادى. جىگىت ورنىنان تۇرىپ قىزعا قاراي اتتايدى، قىز دا قارسى الدىندا، ەندى ءبىر ءسات ەكى جاس ساعىنىش ماۋقىن ۇزاق سۇيىسپەن باسپاق، بىرىنە-بىرى ەركە، ىستىق سوزدەر ايتپاق. كەنەت ماڭىن قورشاعان قارا تاستارعا جان بىتكەندەي، جان-جاعىنان ەربيگەن ادامدار شىعىپ جىگىتكە تاپ بەرەدى. قىز جۇرەگى ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي ءارى جالىنىشتى، ءارى قورقىنىشتى داۋىس جارتاستى جاڭعىرتادى «ءوزىڭ قۇتىل، قاش، بۇلار سەنى ايامايدى، ماعان قاراما!» دەپ جالىنادى قىز جىگىتكە. ءبىراق قاپتاعان اڭدۋشى قۇرباندىعىن شالماي توقتار ما! ويدا جوقتا پايدا بولعان زالىمداردان ءبىر مەزەت ساسىپ قالعان جىلقىشى تورعاۋىت جالبارىنعان قىز داۋسىن ەستىگەندە، بويىن جيناپ-اق الدى. قارسى الدىنا جەتىپ كەلگەن بىرەۋدى جۇدىرىعىمەن قۇلاق شەكەدەن تارتىپ جىبەرىپ، وماقاتا سىلەيتتى، ەكىنشى بىرەۋمەن الىسا تۇسكەندە، قىل موينىنان تۇزاقتىڭ قالاي ىلىگىپ قالعانىن سەزبەي دە قالدى. سول سول-اق ەكەن، لەزدە مۇنى سۇيرەتە جونەلدى، ءبىر ءسات ءوزىنىڭ ات باۋىرىندا كەتىپ بارا جاتقانىن بايقادى. سودان كەيىن ەسىن جيعان جوق، بۇل دۇنيەگە حوش ايتىسا الماي كوز جۇمدى. سۇيگەنىنىڭ اۋىر، ايانىشتى ءولىمىن كورىپ تالىپ قالعان قىز گۇلزيانى جەندەتتەر اتقا وڭگەرىپ اكەپ، شەشەسىنىڭ قولىنا بەردى. جىلقىشى تورعاۋىت اتتان قۇلاپتى، ۇركەك ات سۇيرەتىپ ءولتىرىپتى دەگەن حابار تان، اتا بۇكىل ەل ىشىنە تاراپ تا ۇلگىردى.
وسى حابارمەن جارىسا قاسەن قاجىنىڭ قىزى گۇلزيا جىندانىپتى دەگەن لاقاپ تا اۋىل اراسىنا جايىلا قالدى. ءبىراق بۇل لاقاپتى ايتۋشىلار اۋەلى جان-جاقتارىنا قاراپ، وزدەرىنەن باسقا ماڭايدا بوتەن ادام جوقتىعىنا كوزدەرى جەتكەندە عانا بىرىنە-بىرى سىبىرلاپ ايتادى. «مەن ايتتى دەپ ەشكىمگە سەزدىرە كورمە؟» دەپ جالىنىپ، جالبارىنادى. بۇكىل ءبىر بولىس ەلگە ءوز ىرقىن جۇرگىزىپ قالعان قاجەكەڭنىڭ قۇلاعىنا شالىنار ما قايتەر دەپ قورقادى، ونىڭ اق بورانداي ايبىنىنان ىعىسادى. ءبىز، بالالار، بۇل اڭگىمەنى تالاي ادامنىڭ اۋزىنان ەستىگەمىز، جىندانعان قىزدى كورۋگە قىزىعامىز. جىندانۋ دەگەن بىزگە الدەنەندەي قىزىق كورىنەدى. بۇل ءسوزدىڭ بىزگە دەنە تۇرشىكتىرەر قورقىنىشىمەن قاتار قىزىق، تاماشاسى دا بار سياقتى. جىندانعان ادام بويىندا ءبىر ۇلى سىر، كەرەمەت قۇبىلىس، تاڭعاجايىپ ءبىر جۇمباق جاتقانداي... ءبىز سول ءبىر سيقىر، قورقىنىش كەرەمەتىنىڭ ءوزىن كورەردەي بولامىز. مەن تاڭنىڭ اتىسى قاسەن قاجىنىڭ اۋىلىن جاعالايتىن بولدىم. قىز جاتقان ۇيگە كوپكە دەيىن بوتەن ادام جىبەرمەيتىن بولدى. دەگەنمەن كۇن اسقان سايىن گۇلزيا ناۋقاسى وتە مەڭدەپ كەتتى. قىز العاشقى دەرتكە دۋشار بولعان مەزەتتەن بەرى بىردە-بىر ەسىن جيناعان جوق كورىنەدى. بەرگەن تاماقتى لاقتىرىپ تاستاپ: «تورعاۋىت! تورعاۋىت!» دەپ ەسىككە قاراي جۇگىرەدى ەكەن، بولماسا: «ويباي ءولتىردى، ۇستاڭدار! انە تورعاۋىتتى قىلقىندىرىپ جاتىر عوي، ات باۋىرىنا سالدى-اۋ! ايىرساڭدارشى! كىم بار مۇندا، ءتىرى جان بار ما جانى اشىر»! دەپ تالىپ قۇلايدى ەكەن دەگەن سەكىلدى الۋان-الۋان حابار ەل ىشىنە تارايدى. وسىنداي سۋىق سوزدەردى ەستىگەن اۋىل ءۇيدىڭ ەرلەرى باستارىن شايقاسىپ، اياۋشىلىق سوزدەر ايتادى، ال كەيبىر قىز، قاتىندار كوزدەرىنە جاس الىپ، مۇڭىن شايعانداي بولادى، تورعاۋىتتى ولتىرتكەن قاجىعا لاعنەت ايتىپ قارعايدى، بۇدان بوتەن ول سورلىلاردىڭ قولىنان كەلەر نە بار!
ءبىر ايداي ازاپ پەن قورلىقتا جاتىپ قىز ءولدى. قىز ولگەنمەن قىز ارتىندا ەرتەگىدەي سايراپ ەكى جاستىڭ ارماندا كەتكەن كۇيى، قارالى تاعدىرى قالدى... كورگەن دە، كەرمەگەن دە بۇل ءجايدى اڭىز ەتتى. قىز ءولىمى اۋىل ادامدارىنا ءتىل ءبىتىردى. تورعاۋىت قابىرىنە كۇن شۇعىلاسىن ءتۇسىرىپ، تورعاۋىت ءجايىن قايتا ءتىرىلتتى. ارماندارىنا جەتە الماي كەتكەن ەكى عاشىق، ەكى پاك جان تۋرالى ءان شىرقالدى، تالاي كوزدەردەن جاس دارياسىن ساۋلاتقان بۇل جىردى مەن سان مارتەبە ەگىلە تىڭدادىم، بۇل مەنىڭ كوزىمنەن العاشقى رەت شىققان اياۋشىلىق جاسى بولار، بۇل مەنىڭ كەۋدەمنەن ۇزىلگەن ءبىرىنشى جالىن، ءبىرىنشى وكىنىش بولار. ءانشى ءتىلىن سەزىممەن قابىلداۋ تالايلارعا ورتاق ءجاي عوي، مەن ءدال سول كەزدە تورعاۋىت پەن گۇلزيا تاعدىرىن تەرەڭ ۇقپاسام دا، جۇرەگىمدە الدەنە پايدا بولعانداي ەدى، مىنە بۇگىپ سول «بىردەڭە» قايتا ويانىپ، باس كوتەرگەندەي... مەنى قول بىلعاپ شاقىرعانداي. كەل بەرى، كەلى مەن سەنىڭ ءوز تاعدىرىڭمىن، ءوز كۇيىڭمىن، مەنەن بۇرىلا قاشار جول جوق. مەنەن بوتەن جالتارىس تابۋىڭ قيىن دەگەندەي. تورعاۋىتتىڭ موينىنا تۇسكەن ارقان ساعان دا تاياۋ، ساعان دا جاقىن دەپ ىم قاققانداي. مەن وز-وزىمنەن سەلك ەتە قالدىم، جان-جاعىم قاپ-قاراڭعى ءتۇن. مىلقاۋ دالا اۋىر ەڭسەسىمەن بىرتە-بىرتە مەنى باسىپ تۇنشىقتىرىپ بارادى.
زۇلىمدىق تىرناعىندا
بۇل وسەكتى تاراتقان زۇلقيا ەكەن. شاماسى مەنىڭ كوزىمدى جويماي تىنبايىن دەگەن-اۋ! بۇل ەلدىڭ بيىنە مەڭدىبايدىڭ ارناۋلى كىسى جىبەرۋىن كۇتپەي-اق اۋىل ىشىندە ماعان سەنبەستىك كۇشەيىپ، ماعان قارسى قاستىق وتى تۇتانا باستادى. وسەك ءوز دەگەنىن ىستەدى. زۇلقيا ويلاعان زۇلىمدىق وي وزىنە جول تاپتى. الدىمەن ماعان كوز الارتقان جاقىن اۋىلدىڭ بىر-ەكى بايى، ولار وزدەرىنىڭ سوعۋعا اكەپ تاستاعان زاتتارىن قايتارىپ الۋعا كەلىپتى. بۇلار الداعى سوققالى تۇرعان قارا داۋىلدىڭ حابارشىلارى. ەندى داۋىلدىڭ سوعار كۇنى دە الىس ەمەس شىعار.
جازدا كۇن تۇنەرىپ، داۋىل اسپاندى تورلاي باستاسا، قازاقتار دەرەۋ قازىق قاعىپ، كيىز ۇيلەرىن ارقانمەن باستىرا قويادى، ايتپەگەندە قاتتى سوققان داۋىل ءۇيدى كوتەرىپ اكەتىپ تالقانىن شىعارماق. كۇنى بۇرىن قام جاساماعان ادام اپاتقا ءوزى سەبەپشى، ءوزى كىنالى. ەندەشە مەنىڭ ءۇستىمدى قورشاپ كەلە جاتقان بۇلتتىڭ بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ بارىپ داۋىل شاقىرۋى عاجاپ ەمەس قوي! الدىن الا قام جاساپ، قارسى شىقپاسام بولماس! ولسەڭ دە، ءتىرى قالساڭ دا قان مايدان ۇستىندە جاعالاسىپ كەتكەننەن ارتىق نە بار!
ابىروي بولعاندا، كەزەگى جەتپەگەندىكتەن بۇل ەكەۋىنىڭ دە ىستەرىن ءالى قولعا العان جوق ەدىم. اكەلگەن زاتتارىن وزدەرى تۇيگەن تۇيىنشەكتەرىمەن قايىرىپ بەرگەنىمدە ەكەۋى ءبىر نارسەگە تاڭ بولعانداي بىرىنە ءبىرى قاراپ وتىردى دا، تەز-تەز تۇيىنشەكتەرىن شەشە باستادى. قولدارىنا الىپ ءوز مونشاقتارىن وزدەرى كورگەندە باستارىن شايقاستى. ءسۇيتتى دە ماعان ەشتەڭە دەمەستەن ۇيدەن شىعىپ بارا جاتتى، بىرەۋى داۋسىن سوزىڭقىراپ: «شاماسى، بەكەر ءسوز ەكەن-اۋ»، دەدى. مەن ۇندەمەستەن قالا بەردىم. نە دە بولسا بەلدى بەكەم بۋىپ، ىسكە تىعىز كىرىسپەسە بولماس، بۇل ەكەۋىنەن كەيىن دە كەلۋشىلەر توقتار دەيمىسىڭ. كەلگەن كىسىلەر كەتىسىمەن مەن اۋىل اقساقالىنا قاراي بەت قويدىم.
سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەنىمدە، نۇرەكەڭ ۇيىندە ەكى-ۇش ادام وتىر ەكەن. اقساقال بۇرىنعىسىنداي جىلى امانداسىپ، قاسىنا وتىرعىزدى. اماندىق سۇراسقاننان كەيىن قىمىز دا كەلدى. قىمىز ءىشىلىپ بولعانسىن مەن نۇرەكەڭە سويلەسەر شارۋام بار ەكەنىن ايتىپ، وڭاشا تىڭداۋىن ءوتىندىم. ول كىسى مەنىڭ تىلەگىمدى قابىلدادى، ءۇي ىشىنەن باسقا ادامدار شىقتى دا، ءبىز وڭاشا قالدىق.
ماعان مەڭدىباي اۋىلىندا بولعان ءجايدىڭ ءبارىن جاسىرماي تەگىس ايتىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى، مەن زۇلقيا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى جاقىندىقتى بۇركەپ قالدىم دا، اڭگىمەنىڭ قالعانىن، اسىرەسە قىزدىڭ ءوز ەركىنە مەنى زورلاپ كوندىرمەكشى بولعانىن، ءوزىمنىڭ وعان كونبەي ۇيدەن قۋىپ شىققانىمدى باسىڭقىراپ، كوتەرە بايانداپ بەردىم.
اقساقال (ءوز ەلى بي-ەكە دەيدى) ءسوزىمدى بولمەستەن تىڭداپ شىقتى.
— باسە، وسىنداي سەبەبى بار ەكەن عوي. مەن العاش ەستىگەنىمدە بۇل حابارعا قايران بولىپ ەدىم. سەنى بىرەۋگە قيانات ەتەر دەپ سەنۋ قيىن ءتارىزدى، ءبىرىنشى كورگەنىمدە-اق تاربيەلى ادام ەكەن دەپ ىشىمنەن ءسۇيسىنىپ ەدىم، ونىڭ بەر جاعىندا اۋىل ادامدارى دا قاتتى ماقتايدى، ىستەگەن ىستەرىڭە دە وراسان رازى. جۇرگەن جەرىڭە، دامدەس بولعان اۋىلىڭا جاماندىق (زۇلقيانىڭ ىرقىنا كونبەگەنىمە رازى بولدى عوي دەيمىن) ىستەمەي، ادال بولعانىڭ ماقتارلىق ءجايت، سەنىڭ وسىنداي تازا، كەرەمەت مىنەزىڭدى مەڭدىباي قايدان ءبىلسىن، قاتىن-بالاسىنىڭ تىلىنە ەرىپ، سوزىنە سەنىپ وتىر عوي. جاقسى، ءوزىم بىردەڭە ەتىپ مەڭدىباي قۇلاعىنا شىندىقتى جەتكىزەرمىن. مەزگىلىمەن كەلىپ ايتقانىڭ دۇرىس بولدى، ءوزىم دە سەنى كەلەر دەپ توسۋدا ەدىم. جالپى اۋىل حالقى ادال، مومىن بولعانىمەن، ەل بولعانسىن تەنتەكسىز دە بولمايدى عوي. جانجال، داۋ ىزدەپ جۇرەتىندەر ءبىزدىڭ ىشىمىزدە دە قۇر ەمەس، ولاردى ءوزىم تىزگىندەرمىن. باسقالار سەنىڭ باسىڭا ءوز بەتتەرىمەن زيان كەلتىرە قويماس. حابارلاسىپ تۇر، بالام، ءوزىم دە حال-جايىڭدى ءبىلىپ تۇرارمىن. ءسوز ءبىتتى. مەن ورنىمنان تۇردىم دا قوشتاسىپ شىعىپ كەتتىم. كوڭىلىم از دا بولسا ورنىققانداي بولدى، ءبىراق ءالى قورشاعان بۇلت جادىراي قويعان جوق. اسپاندا كۇن شىعىپ، كوكتىڭ ءجۇزى جادىرار نىشان بايقالار ەمەس، سەرگەك ۇيىقتاپ، ساق تۇرعان ءجون بولار.
اۋىل اراسى ءبىراز جەر بولعانمەن ۇيگە كەلىپ تە قالىپپىن. قانشا جۇرگەنىمدى وي ۇستىندە كەلە جاتىپ بايقاماي قالسام كەرەك. عايني ءۇيىنىڭ ماڭىندا ءبىر بوتەن ات تۇر، بۇل كىم بولدى ەكەن؟ مەندەگى مونشاقتارىن قايىرىپ الا كەلگەن بىرەۋ بولار، وسىلايشا بار ەل حابارلانىپ بولادى دەسەڭشى. تەك داۋ-جانجالسىز تىنسا ەكەن! ەگەر ءبىر تەنتەك كوڭىلىنە كۇدىك الىپ، داۋ شىعارسا، قۇيىن كوتەرىلىپ، داۋىل سوقتى دەي بەر، وندا مەنى بۇل جەردەن قۋماق، قۋىن قانا قويسا جارار، ىزالى، كەكتى جۇرتتىڭ جازىم ەتۋى دە مۇمكىن-اۋ. ارقا سۇيەرىم، كوڭىلگە دەمەۋ قىلارىم ءوزىمنىڭ ادالدىعىم مەن نۇرەكەڭنىڭ ءادىل، ادامشىلىق جۇرەگى. ودان باسقا نەم بار! ۇيگە تاياۋ كەلگەنىمدە بايلاۋلى اتقا تامان بىرەۋ جاقىنداي بەردى، مەن نازار اۋدارىپ قاراي باستادىم. ويپىر-اي، مىناۋ توكەن زالىم عوي! زۇلقيا الدىمنان تاعى شىقتى ما! بۇل ماعان اتىلعان وقتىڭ ەڭ سوڭعىسى بولماس، ايەل كەگى ۋداي اششى، قۇن جولىنداي اۋىر بولادى دەۋشى ەدى، راس ەكەن عوي!
* * *
مەڭدىباي اتىمەن وسەك تاراتىپ كەتكەن كارمىش جوعالعان جىلقىنى ىزدەپ جۇرگەن ادام بولمادى، جىلقى جوعالدىنى سىلتاۋ ەتىپ مەنى ىزدەپ، مەنى قۋىپ جۇرگەن جاماندىق ۇرىعىن سەبۋ ماقساتىمەن وسى اۋىلعا ادەيى جىبەرىلگەن زۇلقيا، مەڭدىبايلاردىڭ جانسىزى ەكەن. ول ءارى مەن تۋرالى جاماندىق قاۋەسەتىن تاراتىپ، ءارى مەنىڭ ءجايىمدى انىقتاۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. بۇگىنگى توكەن حابارى سونىڭ ايعاعى، سونىڭ ناتيجەسى عوي. زۇلقيا ماعان نە قىلار دەيسىڭ، ونىڭ ورەسى ءوز ءۇيىنىڭ تورىنەن، ءوز قوراسىنىڭ قاقپاسىنان ءارى اسا قويماس دەۋشى ەدىم، ونىم قاتە ەكەن. زۇلقيا وتە ايلاكەر، وتە ءقاۋىپتى جاۋ ەكەن. بۇگىن ول مەن سۇيەنىپ تۇرعان جالعىز قابىرعانى قۇلاتىپ، مەن ۇستاپ تۇرعان جالعىز تالدى ماعان بىلدىرە قيىپ جىبەرگەن جوق پا؟ بۇدان كەيىن مەنىڭ سۋ تۇبىنە كەتكەننەن باسقا نەم قالدى؟! نەتكەن قانىپەزەر جاندار! زۇلقيا ءجونى ءبىر باسقا، ال شەشەسىنە جول بولسىن؟ «قىزىمدى بالاسىنا تي دەپ ازعىردى، ءتىپتى بولماعانسىن الداپ ۇيىنە شاقىرىپ اكەتىپ، دۋا وقىماق بولعان جەرىندە زۇلقيا سەزىپ قالىپ، قاشىپ قۇتىلىپتى، سودان بەرى قىزىمنىڭ اۋىق-اۋىق باسى اۋىرىپ جاتىپ قالادى، تالاي جەردە كەز بولىپ بىرگە ءدام تاتىسقان ابىسىنىم بولعانسىن قيماي، اياعاندىقتان كىسى جىبەرىپ حابارلاپ وتىرمىن. ءوزى ۇرى، شەشەسى سيقىر جاۋىزداردى ۇيىنەن قۋسىن، ايتپەسە قولىنداعى بوي جەتىپ وتىرعان قىزىن ءبىر پالەگە دۋشار ەتەرى انىق»، دەپتى.
عاينيمەن سوڭعى جولىعۋ، سوڭعى حابار وسى اۋىر سالماقتى مەنىڭ ءوزى سىنعالى تۇرعان موينىما تاعى ارتتى، مەنى ءومىر تاسقىنىنىڭ مۇزداي سۋىق قۇشاعىنا يتەرە ءتۇستى. ەشقايدا قاشىپ شىعا الماستاي جان-جاعىم تۇيىقتالىپ، ساۋلە تۇسەرلىك ساڭلاۋ بىتكەننىڭ ءبارى جابىلعانداي بولدى. مەن قاراڭعى كەر ىشىندە، يا بولماسا اۋزىن تاس قاقپاقپەن بىتەگەن ۇڭگىر ىشىندە قالعانداي بولدىم. توكەن ارقىلى، قىز شەشەسى ارقىلى سىلتەگەن قانجار ەشقايدا بۇلتارماي ءدال جۇرەگىمنەن ءتيدى. جارا اۋىر، جازىلار ما، جوق وسى قانسىراعان قالپىمدا كوز جۇمار، تىرلىك شىركىنمەن قوشتاسار مەزگىل جەتتى مە!؟ مانا نۇرەكەڭە بارىپ سوڭعى حاباردى ايتىپ اقىل سۇراپ ەدىم. ول كىسى تاباندا جاۋاپ بەرمەي، كەيىنگە سىلتەپ ەدى. مىنە، و كىسىدەن دە حابار كەلدى: «كوشسىن! ەل ءىشىنىڭ قالپى ەل ءسوزىنىڭ سيقى ماعان ۇنامايدى، ءبىر كۇنى ۋىسىمنان شىعىپ كەتە مە دەپ ءوزىم دە قورقۋدامىن»، دەپتى.
ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تۇسكەن ناجاعايدىڭ وعىنداي ەكى جامانات سوققىسى مەنى ەزىپ، جانشىپ كەتۋگە از-اق قالدى. كۇرت ءۇزىلىپ كەتەردەي بەلىم مايىستى، ەكى قولىممەن جەر تىرەپ، تالتىرەكتەپ ارەڭ تۇردىم. سورلى انام، بۇل جايلاردى ەستىگەندە سەن قايتەرسىڭ! ساعان ايتپاسقا امالىم جوق، ءۇي جىعاردا، ەلدەن قۋىلاردا ءوزىڭ دە بىلەرسىڭ. ول ساعاتقا دەيىن سەنەن جاسىرۋدىڭ ەندى نە ماعىناسى قالدى؟ باسىلار، ءالى دە ورنىنا كەلەر دەگەن ءۇمىت جولى مۇلدە قيىلعان جوق پا؟ ايتپاسقا نە شارام بار، اياعاننان، ەسىركەگەننەن نە پايدا؟! قارتايعاندا، جالعىز ۇلىڭنىڭ قىزىعىن كورەمىن، نەمەرە ءسۇيىپ مۇراتقا جەتەمىن دەگەنىڭ وسى ما؟ ءوزىڭ سيقىر، بالاڭ ۇرى، قارا نيەت جاۋىز مەڭدىباي تاققان ات، ونىڭ ەركە قىزى زۇلقيا بەرگەن سىي وسى. مۇمكىن ەكەۋمىزدىڭ مويىنىمىزعا ماڭگى ىلىنگەن قارعىس تاڭباسى شىعار بۇل.
شەشەسى سيقىر ەكەن دەگەن سۇمدىقتى ەستىگەننەن كەيىن اۋىل ادامدارى ءبىزدىڭ ۇيمەن قاتىناستى مۇلدە توقتاتتى. ەسىك الدىندا كەزدەسسە، بولماسا سۋ الۋعا بارسا، كەيبىر دولى، بەيپىل اۋىز قاتىندار الدەنەنى سىلتاۋ ەتىپ شەشەمدى تىلدەيتىندى شىعاردى. اۋىل قازاقتارى بەرگەن ىستەرىن قايتارىپ الدى دا، جاڭادان ءىس سوقتىرۋدى ۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتتى. بارا-بارا ءبىزدىڭ اۋىلدا وتىرۋىمىزعا ىشتەي قارسىلىق كۇشەيە باستادى.
* * *
ءىستىڭ ءجايى وسىلاي بولعانىمەن، شەشەمە ايتا قويۋ ماعان اسا قيىن، ويلارىمدى قورىتا كەلىپ، ەندى ايتايىنشى دەپ تالاي وقتاندىم، ءبىراق ءدال ايتارعا كەلگەندە، جۇرەكسىنەمىن، كوز جاسىنان تايسالا بەرەمىن، شىداي الماس مەرت بولار دەپ قورقامىن.
عاينيدىڭ ۇيىنە توكەن كەلىپ كەتكەننەن بەرى بىزدىكىنە ءتىرى پەندە قاتىنامايدى، شەشەسى بىزگە ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتقان جوق. ونىڭ ۇندەمەگەنىنەن نە پايدا؟ «زەرگەردىڭ شەشەسى سيقىر ەكەن...»—دەگەن سوزدەر سول ءۇي ارقىلى ءاۋىل-ۇيدى قىدىرىپ-اق جۇرە بەردى. اپام ءۇي كەزىپ، ەل ارالامايتىن كىسى عوي، سوندىقتان بۇل جاماناتتان ءالى حابارسىز.
ءبىر كۇنى بۇرالقى ەكەۋمىز (وسى اۋىلداعى ءبىر كەدەي جىگىت، تۇندە ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بولدى، بايقاعان شىعارسىڭ،) قۇس اتۋعا كەتىپ كۇن باتا قايتتىق. ۇيگە كەلسەم، شەشەم بايعۇس بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان، ەكى كوزى بۇلاۋداي. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزدىم. قانىم قايناپ، وكپەم اۋزىما تىعىلدى. نە بولدى، اپاتاي، كىمنەن ءجابىر تارتىپ، نەندەي قورلىق كوردىڭ؟ كوز جاسىڭدى تىيشى، ايتشى ماعان، نە بولدى؟
وسى ءبىر شەككەن ازاپ شەڭبەرىندە قاتتى قىسىم قورلىق تاقسىرەتىن تارتقانىنا كوپ ۋاقىت وتكەن-اۋ، انام داۋسى قارلىققان، السىرەگەن.
شەشەم كوپ سويلەگەن جوق: «كەتەيىك، شىراعىم، بۇل ەلدەن، بىزگە قونىس، بىزگە مەكەن بولۋدان كەتكەن ەكەن بۇل جەر، بۇل ەل»، — دەدى... وسى سوزدەردىڭ ءوزىن دە ءبولىپ-بولىپ ارەڭ ايتتى. قانشا جالىنسام دا بۇدان كەيىن ءتىل قاتپاستان سۇلق جاتتى دا قويدى. مەن ەكى بەتىنە تەلمىرىپ قاسىندا وتىرا بەردىم. ءبىر كەزدە: «تاڭدايىم كەپتى عوي، ءسادىجان! سۋ اپەرشى»، — دەگەنسىڭ سۋ اپەردىم. انام بايعۇس تىنىشتالايىن دەدى. مەنىڭ دە كوڭىلىم ازداپ ورنىققانداي بولدى. شاڭىراققا قاراسام اسپاندا جۇلدىزدار سونگەن. مەزگىل ءتۇن ورتاسىنان اۋعان كەز. كورگەن قورلىقتىڭ ىزاسىمەن شارشاعان سورلى انام ءبىرازدانسىن ۇيقىعا كەتتى. ءبىزدىڭ ۇيدە نە بولدى؟ انام پاقىر كىمنەن جاپا شەكتى؟ مىنە، مۇنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن جۇمباق، شىتىرمان توعاي، تۇك كورىنبەس تۇمان، سولاردىڭ اراسىندا قالىڭ ويدا مەن وتىرمىن. ءبىر كەزدە سىقىر ەتىپ ەسىك اشىلعانداي بولعانعا جالت قارادىم، ءبىر جاپىراق قاعازدى الدەكىم لاقتىرىپ جىبەردى دە، ءوزى كەتىپ قالدى، الىپ قاراسام، عاينيدىڭ ماعان جازعان حاتى ەكەن. جالما-جان شام جارىعىنا تايانىپ، حاتقا ءتوندىم. حات سوزدەرى ۇشكىر نايزاداي قادالىپ، ءارى اياز قاقتاعان تەمىردەي ونەبويىمدى مۇزداتىپ اكەتىپ بارادى، تىسىم-تىسىمە تيمەي قالش-قالش ەتەمىن. شىبىن جاندى قويارعا جەر تاپپاي جىلان الدىندا قورعالاعان تورعايشا ءدىرىل قاعامىن. ءوز بالاسىن ءوزى ۇستاپ بەرگەندەي نە بولدى ەكەن دەپ ءعاينيدىڭ شەشەسىنە دە قارعىس ايتقاندايمىن. نە كەرەك، مۇنىڭ ءبارى دالباسا، ءالسىز جاننىڭ ولەر الدىنداعى ايعايى ءتارىزدى. اڭگىمە ءبىزدىڭ تاعدىر ىلىگىپ تۇرعان قىلداي جىڭىشكە باقىت ءجىبىنىڭ مۇلدە ۇزىلگەنىندە عوي. مىنە، ءبىز باقىت شىڭىنىڭ ەڭ بيىك مۇناراسىنان قۇلاپ بارامىز، قايدا تۇسەرىمىز بەلگىسىز. كول، دارياعا تۇسسەك تولقىن ۇرادى، داۋىل سابالايدى، وعان شىدارلىق بىزدەن قايرات پەن كۇش، اقىل مەن ايدا تابىلار ما؟ ال، تاسقا تۇسسەك ءتىل تارتپاي مەرت بولامىز. وسى ەكى جول، ەكى ۇكىمنەن باسقا جارىق ساۋلە مەنىڭ كوزىمە ءدال وسى ساتتە كورىنە قويمايدى. ىزا مەن قايرات تارتىس مايدانىنا شاقىرسا، تورىعۋ، ۇمىتسىزدىك كورگە تارتادى، سەنىڭ ومىردەن الارىڭ ءبىتتى، ەندى تىرشىلىككە كەرەگىڭ جوق دەگەندەي. حاتتى وقىپ شىققانشا تالاي ويلارعا اۋىسىپ، تالاي توقتامعا كەلەمىن، ءبىراق ءبىر دە بىرىنە تابان تىرەمەي، سىرعاناي بەرەمىن.
— «...تاتەمدە نە جازىق بار، تالايدان بەرى ءوز بويىنداعى كۇدىگىن كوكەمنەن جاسىرىپ-اق كەلىپ ەدى، تەك مەڭدىباي ۇيىنەن كەلگەن حابارشىنىڭ ءسوزى سورلى انانىڭ جۇرەگىندە جاتقان جاراسىن اشىپ جىبەرگەن جوق پا؟ سەن تۋرالى، سەنىڭ اناڭ تۋرالى ايتىلعان قورقىنىشتى سۇمدىقتار تاتەم تۇرسىن، ودان قايراتى باسىم، شىدامى كۇشتى ەركەكتەردىڭ زارەسىن ۇشىرعانداي، ءيا، وعان جالعىز سەنىڭ تىلەگىڭدى وزىنە يمان ەتكەن مىنا مەن عانا شىدارمىن، جالعىز مەن عانا نانباسپىن. سەنىڭ اق ەكەنىڭە، سەنىڭ اناڭنىڭ سۇتتەن تازا ەكەنىنە مەن عانا سەنەمىن، مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتەدى.
اكە-شەشەم مەنى ورتاعا الىپ قىستى. مەن ءبارىن دە جاسىرماي ايتتىم. ەندى ماعان ءبارىبىر، نە سەنىمەن بىرگە ءومىر سۇرەمىن، نە ولەمىن. بۇل ەكەۋىنەن باسقا مەندە تاڭداۋ جوق. كوكەمە، تاتەمە ايتقانىم دا وسى.
كۇندىز سەن جوق بولعانسىن شەشەڭدى ءبىزدىڭ ءۇي شاقىرعان. مەنىڭ ويلاۋىمشا سول اڭگىمەنىڭ سالقىنى بولار. ول كىسىگە نە ايتقانىن ەستىمەسەم دە، جۇرەگىم سەزگەندەي. نە جاقسىلىق ايتتى دەيسىڭ! امال نە؟ قۇدايدىڭ ەندىگى سالعانىن تاعى دا كورەرمىز. بۇدان بىلايعى جەردە ءجۇز كورىسىپ، تىلگە كەلۋ بىزگە اسا قيىن. مەنى كوزدەن تاسا جىبەرە قويماس. تىرلىكتە — ءوزىم، كورگە تۇسسەم — ارۋاعىم سەندىك. ەر جىگىت ەدىڭ، قۇتقارۋ جولىن ءوزىڭ شەش، ءوزىڭ تاپ. ساعىنامىن، سارعايامىن، نەگە دە بولسا شىدايمىن. حوش جانىم!» حات اياعى وسىلاي توقتاعان. سورلى انامنىڭ اۋىر ءحالىن ەندى ءتۇسىندىم، ەندى ءبىلدىم.
بۇعان دەيىن قاراڭعى ءتۇن، جانسىز دالا عانا كۋا بولعان عاشىقتار سىرى دا اشىلدى. ءتۇن قاراڭعىسىنان جارىق دۇنيەگە، وسەگى مەن قىزعانىشى، دوستىعى مەن دۇشپاندىعى بىرگە جۇرەتىن ءفاني دۇنيەگە شىقتى. بۇل ماعان ەرىك پەن تەڭدىك بەرەتىن دۇنيە ەمەس، اقشا مەن مال دۇنيەسى. بۇدان ادىلەت سىباعا ماعان تيمەيدى. مەنىڭ سەنەرىم ءالى دە ءتۇن قوينى، اقىل مەن ايلا. تۇبىندە جەڭۋ ءۇشىن بۇگىن جالتارىس تابۋ كەرەك، قاۋلاپ جانعان جاستىق جالىنىن باسا تۇرۋ كەرەك. وسى تۇيىنگە ىشتەي توقتاعان مەن شەشىنبەستەن ءتور الدىنا جاتا كەتتىم. قاۋىپ-قاتەر كۇتكەن جاعىڭنان كەلمەي الدەقايدان كەلەدى. مەن زۇلقيادان مۇلدە قۇتىلدىم، ول ماعان ىستەيمىن دەگەن قاستاندىعىن ورىندادى، ەندىگى جولىعار پالە، تيەر سوققى عاينيدىڭ اكە، تۋىسقاندارى مەن قۇدالارىنان بولار دەپ ويلاۋشى ەدىم. سولار سەزىپ قالماسا ەكەن، سولار بىلمەسە ەكەن دەگەن نيەتتە ەدىم، ساقتىق، سەرگەكتىگىمنىڭ ءبارى سولار ءۇشىن ەدى. مۇنىم قاتە، اداسقاندىق، اڭقاۋلىق ەكەن. زۇلىم باي قىزى مەنىڭ سوڭىمنان ءالى قالماعان ەكەن، تاسادا تۇرىپ قانجار سىلتەۋىن توقتاتپاعان ەكەن. بۇگىنگى ەتىمە تۇسكەن اۋىر جارا سونىڭ قولىنان، سونىڭ سۇققان قانجارىنان.
***
بۇل اۋىل دا مەنى قۋدى. توڭىرەكتە وتىرعان باسقا اۋىلدارمەن تىلدەسىپ بايقاپ ەدىم، ەشقايسىسى ماعان قونىس بەرە قويمادى. عايني ەكەۋمىزدىڭ جاقىندىعىمىز لەزدە جان-جاققا تاراپ تا ۇلگىردى. وسەك دەگەن قاپتاپ-اق كەتكەن. بىرەۋ اناۋ، بىرەۋ مىناۋ دەپ قۇرىققا سىرىق جالعاپ ءوسىرىپ اكەتكەن. «ويباي، قىزبەن ەكەۋى ەكى اتقا ءمىنىپ قاشىپ كەتكەلى جاتقان جەرىنەن اكەپ ۇستاپ الىپتى. قىز بيشارانى زەرگەردىڭ شەشەسى ابدەن سيقىرلاپ تاستاسا كەرەك، وسى زەرگەرگە بەرمەسەڭدەر، سۋعا كەتىپ ولەمىن دەپ، اكە-شەشەسىنە تاپ-تاپ بەرەتىن بولسا كەرەك، سيقىر وقۋىنىڭ كۇشتىلىگىنەن اۋىق-اۋىق كوگەرىپ تالىپ قالادى دەيدى. تەگىندە ارۋاقتار بۋىپ تاستايتىن بولار. ساليحا بايعۇس تا مۇلدە جۇدەپ بىتكەن كورىنەدى، ەكى كوزى كۇندىز-تۇنى بۇلاۋداي، ءقايتسىن بايعۇس، اسا ءبىر جاقسى كورەتىن بالاسى ەدى..»
مەن تۋرالى، مەنىڭ شەشەم تۋرالى اۋىل اراسىنا تاراعان اڭگىمەنىڭ سيقى وسىلار ءتارىزدى. بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ ماڭىمىزعا كىم جۋىماق؟ ونىڭ ۇستىنە سوعىس حابارى دا ەل قۇلاعىن بۇرىنعىدان گورى ەلەڭدەتە باستادى. قىزىلدار ومبى، قىزىلجاردى الىپ، اكتاردى بەرى قاراي تىقسىرىپ كەلەدى ەكەن، پالەندەي قالادا قىرعىن سوعىس بولىپ جاتىر ەكەن، تۇگەندەي قالادا قالاعا بارا جاتقان سابەرلىلەردى سولداتتار ۇستاپ الىپ «تىڭشى» ەكەنسىڭدەر دەپ اتىپ تاستاپتى، دەگەن سياقتى حابارلار سوڭعى ازىردە ءجيى ەستىلىپ، ءجيى تاقاي باستادى. قاي حابار انىق، قاي حابار وتىرىك ەكەنىن ايىرۋ قيىن. ايتسە دە سوعىستىڭ ءسىبىر دالاسىندا، ءتىپتى قازاق جەرىنە تاياۋ ماڭداردا ءجۇرىپ جاتقانى انىق.
مەن نەدە بولسا ساندىقتاۋ قالاسىنا بەت الدىم.. الدىمەن سوندا بارىپ، ورنالاسىپ الماقپىن دا، ەگەر سوعىس دۇربەلەڭى ءالى الىس بولسا، عاينيدى ءبىر تۇندە الىپ قاشپاقپىن. ساندىقتاۋ ءوزىمنىڭ تالاي اسىر سالعان قالام عوي، بۇل جەر تاتارى، قازاعى، ورىسى ارالاسىپ جاتقان جەردىڭ ءبىرى، اكەم مارقۇممەن قادىرلەس بولعان باكىر، قۇلتۋما دەگەندەر سوندا تۇرادى.
اۋىلدان مەنى قالاعا كوشىرۋگە بەلسەنىپ شىققان باياعى بۇرالقى دەگەن كەدەي جىگىت. سونىڭ جالعىز اتىنا جايناۋىز اربا جەكتىك تە ءجۇرىپ كەتتىك. قۇز بولىپ قالعان كەز. ايتسە دە كۇن جىلى. شەشەمدى ارباعا وتىرعىزدىق پا، بوجىنى قولىنا بەرىپ، اتتى اۋىل سىرتىنداعى ءبىر سۇرلەۋگە سالدىق. بۇرالقى ەكەۋمىز اربانىڭ سوڭىنان اياڭداپ كەلەمىز. ەرىپ كەلە جاتىرمىن دەگەنىم بولماسا مەنىڭ قۇر سۇلدەم قالعان، باسىم دا، كەۋدەم دە تەك ءبىر بوس قۋىس. ءدال كازىر ميىما ەشتەڭە كىرەر ەمەس، بويىم دەل-سال، جانىم اۋرۋ. اۋىلدان ۇزاپ شىعىپ، ءبىز جولداعى ءبىر توبەنىڭ ماڭىنان وتە بەردىك. ايدالادا جالعىز بىتكەن تىپ-تىك بيىك تەبە ەكەن. مەن ۇشار باسىنا كوز جىبەردىم، الدەكىم قول بۇلعاپ شاقىرعانداي، جۇرەگىمدە وزىمە تۇسىنىكسىز ءبىر قيماستىق سەزىم پايدا بولدى. سول سەزىمنىڭ كۇشى مە، الدە اۋىلدا قالىپ بارا جاتقان سۇيگەن جاردىڭ قۇدىرەتى مە؟ ول جاعىن ساعان ۇعىندىرا المايمىن. ايتەۋىر مەن توبە باسىنا شىعىپ كەلەمىن. ەتەگىنەن جوعارى ورلەگەن سايىن جۇرەگىم ءدىرىل قاعىپ، وكپەم القىمىما تىعىلعان سەكىلدى. اسا ءبىر ساعىنىشتى، سۇيىكتى جان مەنى تەبە باسىندا كۇتىپ تۇرعانعا ۇقسايدى، كەنەت سول ادام قارسى الدىمنان شىعا كەلەردەي كۇتەمىن، اسىعامىن. مىنە، توبەنىڭ ۇشار باسىنا كوتەرىلدىم، جان جوق، ماڭاي تىم-تىرىس. تىم بولماسا ماسا، سونالاردىڭ ىزىڭ قاققان ءتارتىپسىز اندەرىن دە ەستىمەيسىڭ. توبە باسى تاقىر، جەرمەن جەكسەن بولعان كىشىرەك تاستاردى قىنا، مۇك باسىپ كەتكەن. اسا كوڭىلسىز قوڭىر ءجاي، قوڭىر كۇي. الىپ ۇشقان كوڭىلىم باسىلا قالدى. ءبىر كىشىرەكتەۋ تاسقا وتىرىپ، اۋىل جاققا قارادىم. اناداي الىستا اۋىل كورىنەدى، ءۇي ارالارىندا جۇرگەن ادامدار بۇلدىرايدى، مەن سول بولار-بولماس بۇلدىر تۇمان اراسىنان عاينيدى ىزدەيمىن. ول ءۇي سىرتىندا ماعان قاراپ، ءبىزدىڭ اربانىڭ جولىنا قاراپ تۇرعانداي، كوزىندە جاس، كوڭىلىندە قايعى. عاجاپ-اي، مىنە ونىڭ داۋسى دا ماعان انىق، ايقىن ەستىلەدى: «ءسادىجان، حوش! مەن قارا جەرگە كىرگەنشە سەندىكپىن. تەز كەل، ساعىنىش زارىن تارتتىرما، جابىرلەتپە مەنى؟»
«تەز كەلەمىن، ءسادۋاقاس ءوزى كەتكەنمەن بار ءومىرىن، بار تىرشىلىگىن سەنىمەن بىرگە قالدىرىپ كەتتى، ەندى وندا سەنەن بوتەن ءومىر جوق، سەنەن بوتەن تىلەك جوق».
— ءسادۋاقاس، ساعان نە بولدى، كوپ وتىرىپ قالدىڭ عوي! انە شەشەي دە اربادان ءتۇسىپ بىزگە قاراي كەلە جاتىر. سابىرى تاۋسىلعان-اۋ، تەگى. اۋىلدى قيمايسىڭ، وندا قيماس جانىڭ بار، ماعان ايتپاساڭ دا كوڭىلىممەن سەزەمىن، مەن دە جاسپىن عوي. كىمدى ويلايسىڭ، كىمدى قيىپ كەتە المايسىڭ — ونشاسىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. مۇمكىن ەل وسەگى راس تا شىعار! عايني ەكەۋىڭ بىر-بىرىنە عاشىق ەكەن دەگەن ءسوز زاماتتا اۋىل-ۇيگە تاراپ كەتكەن جوق پا؟ بىرەۋلەر سەنىن. شەشەڭ سيقىرمەن قىزدىڭ باسىن بايلاپتى-مىس دەسەدى، وعان ءوز كوڭىلىم سەنبەيدى، جالعىز مەن ەمەس، اۋىل اراسىندا سەنبەيتىندەر كوپ، ءبىراق ءبىزدىڭ قولدان نە كەلەر، قۇداي الدارىڭنان جارىلقاسىن،— دەپ بۇرالقى مەنىڭ الدىمدا كىنالى جانداي تومەن قارادى.
ءبىز بەكتەرگە ءتۇسىپ كەلە جاتتىق، توبە باسىنان سۋىق جەل سوققانداي بولادى، اياق قيمىلىنان ۇساق تاستار دومالايدى، ناق سول تاستارداي مەن دە دومالاپ كەلەمىن. تاستار ەتەككە سوعىلار دا توقتار-اۋ، ال مەن قايدا بارىپ توقتارمىن، مەن قۇلايتىن بوكتەر، قايدا؟ ماعان تىرەك بولار تياناق، مەنى ۇستاپ قالار جازىق قايسى؟!
***
باياعى بيىك جالعىز توبەدەن كەيىن اربا سوڭىندا بۇرالقى ەكەۋمىز جۇردىك تە وتىردىق. بارار جەر الىس، ات ارىق. ءبىز تۇسكەن سۇرلەۋ بىردە ءۇزىلىپ بىردە جوعالادى، ونداي كەزدەردە قالىڭ بوزدىڭ ۇستىمەن توقتاماي جىلجي بەرەمىز. ۇشى-قيىرى جوق كوز جەتكىسىز كەڭ دالا. اندا-ساندا كوز ۇشىندا ءبىر سالت ادام، نە تۇيە مىنگەن جولاۋشى ەلەستەيدى، ءبىرى باتىسقا، ءبىرى شىعىسقا كەتىپ بارا جاتادى. نە ءبىر قالىڭ ىشىنەن ۇرىككەن قويان الدىڭدى ورايدى، بولماسا كىشىرەكتەۋ ءدوڭ استىنان تۋلاپ شىعا كەلىپ تاڭىرقاعانداي بىزگە قاراپ تۇرادى دا جالت بەرەدى. وسىلاردىڭ ءبارى مەنىڭ كوڭىلىمە اۋىر، مۇڭدى كۇيلەر ورمەگىن شىرماعانداي... كوڭىلسىز قوڭىر سارىن مەنىڭ بويىمدى مۇلدە بيلەپ العان، ودان قۇتىلار مەندە دارمەن جوق. بۇرالقى اربادا وتىرعان شەشەمە بارىپ الدەنەلەر ءجايلى اڭگىمەلەسكەن بولادى، ودان كەيىن ات قاسىندا قاتارلاسىپ ءبىراز جۇرەدى. سونسىن الدا كەتىپ بارا جاتقان مەنى قۋىپ جەتەدى، ماعان بىردەڭە ايتقىسى كەلگەن ادامداي تاماعىن كەنەيدى، مەن سىر بەرمەگەندىكتەن ۇندەمەي اياڭداي بەرەدى. كۇن كەشكىرەيىن دەگەن ەكەن، تولىپ جاتقان ويلار قاماۋىندا كەلە جاتىپ بايقاماي دا قالىپپىن. كارى شەشەنىڭ ءارى قارنى اشىپ، ءارى شارشاعاندىق سىڭايى بار. وسى ماڭعا توقتاپ تاماقتانۋ كەرەك. جان-جاققا قاراسام، وڭ جاقتا اۋدەم جەردە كىشىرەكتەۋ كول كورىنەدى. اتتىڭ باسىن سوعان قاراي بۇردىم. لەزدە جەروشاق قازىپ جىبەرىپ، وت جاقتىق، اۋىلدار تالاي قونىستاعان جەر عوي، ماڭايى تولعان تەزەك. قۋ تەزەك وتقا قانداي جاقسى جانادى، ونىڭ قىزۋىنا نە پىسىرەم دەسەڭ دە ەركىڭ. ءبىز اربا جانىنا كيىز توسەپ، كورپە جايدىق. جاياۋ ءجۇرىس قاجىتايىن دەگەن بە قالاي، جاتا كەتتىك. وت مازداپ جانىپ تۇر، شەشەم شاي ما، الدە باسقا بىردەڭە مە،— ايتەۋىر تاماق قامداپ وت باسىندا وتىر. مەنىڭ باسىمدا جالعىز-اق وي، جالعىز اۋىر كۇي. قايدا باسسام دا سول كۇيدىڭ پەرنەسىن باسامىن، قايدا بۇرىلسام دا سول قايعىلى، مۇڭدى سارىن ءوز قۇشاعىنا الا قويادى. شىنىمدى ايتسام، ول كۇيدەن الىستاعىم دا، كەتكىم دە كەلمەيدى. سول ءبىر مۇڭدى ساز بولماسا ەندى مەنىڭ تىرشىلىك ەتە الار حالىم جوق. بۇل عايني كۇيى، عايني سازى. نەگە قاشاسىن؟ نەگە عاينيىڭدى تاستاپ، باس قامىڭدى ويلايسىڭ دەپ سوگە كورمە! مەن قاشىپ بارا جاتقام جوق. كەنەت اپانىن جاۋ قاماعان ارلان قاسقىرداي ءوز اپانىمداعى جالعىز جان اشىرىمدى جاۋ قامالىنان الىسقا، ءقاۋىپ پەن قاتەرى جوق ءبىر جەرگە جاسىرماقپىن. كۇرەس پەن تارتىس تاڭدارى سودان كەيىن مەنىڭ تىلەپ العان سىباعام بولماق! مىلتىق اتىلار شاق، قانجار سىلتەنەر كەزەن الدىمنان شىقسا، مەن ودان تارتىنبايمىن. عايني ءۇشىن، ءوزىمنىڭ ماحابباتىم ءۇشىن مەندە ايانار ەشتەڭە جوق! كازىرگى ويىم تەك سورلى انامدى ءبىر سەنىمدى قولعا تابىس ەتۋ. سودان كەيىن قولىم بوس، جولىم اشىق ەمەس پە؟
داستارحان ۇستىندە بۇرالقى شىداپ وتىرا المادى بىلەم:
— ءسادۋاقاس! سەن وسى بەتىڭمەن ساندىقتاۋ بارماقسىڭ با؟ — دەپ مەنەن قايتا سۇرادى. مەن:
— يا، ساندىقتاۋ بارامىن،— دەدىم.
— بىردەن ساندىقتاۋ بارۋىڭ كيىن بولار، ەل ىشىنە تاراعان حابارلارعا قاراعاندا قالا دەگەنىڭ وسى كەزدە تىم قۇتىرىپ تۇر دەيدى، اۋىلدان شىعاردا مەن ساعان بۇل ءجايدى ايتپاعانىم ءبارىبىر ول جەردەن كەتۋ كەرەك بولدى عوي. ال، ەندى ءوزىمىز بولىپ اقىلداسايىقشى، كۇندە اتۋ، اسۋ بولىپ جاتقان قالاعا كەمپىر شەشەڭمەن جەتىپ بارعاننىڭ ءجونى كەلەر مە؟ ءبىر بالەگە دۋشار بولىپ قالۋ دا قيىن ەمەس قوي، الاساپىران ۇستىندە سەن كىمسىڭ دەپ سۇراپ، تەكسەرىپ جاتپاس، قولىندا مىلتىعى بار بىرەۋ اتىپ تاستار، ونىڭ بەر جاعىندا بارىسىمەن قىستاپ وتىراتىن ءۇي تابىلا قويا ما، جوق پا؟ بۇرىشتى تامىر-تانىستارىڭ ورنىندا وتىر دەيمىسىڭ! قالا جاتاقتارىنىڭ ءبارى دەرلىك سوعىستان قورقىپ ەلدەرىنە كوشىپ جاتىر دەگەن. مەنىڭ ساعان بەرەر اقىلىم: سەن ءازىر قالا دەگەندى قويا تۇر. ءتىپتى ساندىقتاۋسىز تۇرا المايتىن بولساڭ، اۋەلى جالعىز ءوزىڭ بار دا، ۇيا دايارلاپ ال، سونسىن شەشەڭدى اپارا قويۋىڭ وڭاي عوي.
— بار تاۋەكەل، ماڭدايعا تۇسكەنىن كوتەرىپ الارمىز. ەگەر ءوز باسىڭنان قورىقساڭ ءبىزدى جاقىن اۋىلدىڭ بىرىنە باستا دا، قايتا بەر، ودان دا كولىك جالداپ قالاعا اپارىپ سالار بىرەۋ تابىلار.
— سەن ماعان بەكەر وكپەلەيسىڭ، مەنىڭ ويلاپ تۇرعانىم باس قامى ەمەس، اپا وتىرعان كارى شەشەڭنىڭ ءجايى دا. اۋىلدان ەرىپ شىققاندا بۇل ساپاردىڭ ءقاۋىپ پەن قاتەرى مول ەكەنىن ويلامادى دەيسىڭ بە! تەك سەنى قيماعاندىقتان نەگە دە بولسا كونبەدىم بە! اكە-شەشەم دە، ونىڭ بەر جاعىندا اۋىل ادامدارى دا سوعىس دەگەن پالەنىڭ قۇتىرىپ تۇرعانىن، كازىر قالاعا بارۋ قورقىنىش ەكەنىن ماعان ايتقان. قايتسەڭ دە ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل! مەنىكى — ويىمدى ايتىپ اقىل قوسايىن دەگەن عوي.
— رەنجىمەشى، باۋىرىم؟ بۇل كۇندەگى مەنىڭ سوزدەرىم اڭداۋسىزدا تابانىمەن قىپ-قىزىل شوق باسقان ادامنىڭ ۇرەيلى ايعايىنا، جان ۇشىرعان بەبەۋىنە ۇقساس. سوندىقتان جاقسى ايتتىڭ، جامان ايتتىڭ دەي كورمە. تىلەيمىن. كوڭىلى جارىم ادامنىڭ ءارى كۇدىكشىل، ءارى وكپەشىل بولاتىن ادەتى عوي. بىرگە ەرىپ شىعۋىن شىقسا دا قايتقىسى كەلگەن شىعار دەپ قالعانىم راس ەدى. ەندى ول ويدان قايتقانداي ءجايىم بار. ءبىراق قايدا بارامىز، كىمنەن پانا كۇتەمىز! تاعى قاي ەسىكتى ساعالاپ، قاي ادامعا جالىنامىز؟ مەن تۋرالى ايتىلار وسەك الدىمىزدى شارلاپ-اق كەتكەن شىعار، بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە نەندەي سۇمدىقتار قوسىلمادى دەيسىڭ. جاس بالاداي نارەستە، نانعىش ەل بىزگە ۇركە، ۇرەيلەنە قارايتىن بولار.
— مەن بۇل ءجايدى دا تۇسىنەمىن. بىر-بىرىمەن كۇن سايىن قات-قابات ارالاسىپ جاتقان اۋىلدارعا جامانات لەزدە تارايتىنى ءسوزسىز. دەگەنمەن، مەنىڭ ويىم شۇباردا وتىرعان ناعاشىم اۋىلىنا بارىپ، ءوز شارۋاڭدى ءبىر ىڭعايلاپ ساتىنە كەلگەنىنشە سوندا تۇرا تۇرعانىڭ ءجون بولار دەگەن نيەت ەدى. كەدەي دە بولسا ناعاشىمدار قايىرىمدى، باۋىرمال كىسىلەر، مەنى كورگەنسىن اناۋ-مىناۋ دەگەن الىپ قاشتى وسەكتەرگە دە ءمان بەرە قويماس. قالا ءجايىن ءوز كوزىڭمەن كورىپ، وتىرار ورىنىڭدى تاۋىپ العانسىن، شەشەيدى الىپ كەتۋىڭ وپ-وڭاي ەمەس پە!—دەدى بۇرالقى.
اقىلداسا وتىرىپ، بۇرالقى ايتقان تۇجىرىمعا توقتادىق. شەشەم دە وسى ءتۇيىندى ۇناتتى. ءبىز بەتتى سولاي بۇردىق.
* * *
جولشىباي ەكى قونىپ، ءۇشىنشى كۇنى كۇن باتا شۇبارداعى اۋىلعا، بۇرالقىنىڭ ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇستىك، ءۇي-ىشى جيەن كەلدى دەپ قاتتى قۋاندى. قىرىق جاماۋلى كىشكەنە قۇرىم ۇيگە كىرىپ جايلاستىق. ءجون سۇراسىپ، ءمان-جايىمىزدى تۇسىندىرگەنشە مىجىرايعان سارى ساماۋرىنمەن شاي دا كەلدى. شاي ۇستىندە اڭگىمەنىڭ اياعى سوزىلا بەردى. بۇرالقىنىڭ ناعاشى اتاسى يمان بالۋان دەنەلى، اق جارقىن ادام ەكەن، جاسى قىرىق بەس، ەلۋلەر شاماسىنا كەلىپ قالعانىمەن ءالى ءازىل، قالجىڭى قالماعان، وزىنشە سوزگە دە ۇستا كىسى كورىنەدى. شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان قارا كەمپىر تىڭ، قيمىلدارى شاپشاڭ، ءسوزدى كوپ سويلەمەيتىن تۇيىق، بۇل يماننىڭ بايبىشەسى. بۇل ەكەۋىنەن باسقا ۇي-ىشىندە ەرەسەك ادام كوزگە تۇسپەيدى، تەك ىرگەدە تورت-بەس بالا الدارىنا قويعان تاماقتارىن ۋ-شۋسىز جەپ وتىر. توردە ەشكى مەن بۇزاۋ تەرىسىنەن سالعان ءۇش-تورت تۋلاق، ءبىر ەسكى كيىزدىڭ سىلەمى، انا ءبىر تۇستا سىنىق ابدىرا، ونىڭ ۇستىندە ەكى بوستەك، تىستارى جىرتىلعان بىرەر جاستىق بار، ازىرگە مەنىڭ كوزىمە تۇسكەن بۇل ءۇيدىڭ جيھازدارى وسىلار.
— كىسى جاتسىنۋ دەگەن بىزدە بولىپ كورگەن مىنەز ەمەس، ونىڭ ۇستىنە مىنا جيەن الىپ كەلىپ وتىر، ۋاقىتىڭ بىتكەنشە ءقادىرلى قوناعىمىز بولارسىڭ. بۇل اۋىل جايلاۋعا كوشە الماي قىستاۋ ماڭىندا قالىپ قويعان كەدەي اۋىل بولعانىمەن بىرەر قوناقتى كۇتىپ الارلىقتاي شاماسى بار. بيىل قىس ەرتە تۇسەتىندەي كورىنگەنسىن، جاپپاي قىس قامىنا كىرىسىپ جاتقان ءجايىمىز بار. ەككەن ازعانا دا بولسا ەگىنىمىز بار ەدى، كەشىرەك ءپىستى، ەندى سول ەگىن وراعىنا كۇش سالىپ جاتىرمىز. شىراعىم، سەن بوتەن بالا كورىنەسىڭ، تۇسىندىرە كەتەيىنشى، ءبىزدىڭ بۇل ون-ون بەس ءۇي جايلاۋعا كوشپەيدى، قىستاۋ ماڭىندا وتىرىپ ءبىر دەسە — جارىم دەسەدەن بيداي ەگەدى، جايلاۋ كوشىپ، ويىن-توي قىزىقتاۋ كەدەي ادامنىڭ كاسىبى ەمەس قوي. باي، مىرزالاردىڭ، ءجونى بار، قىسى-جازى نە جەيىن، نە كيەيىن دەمەيدى، مالىنىڭ قىسقى ءشوبىن مالايلارى دايىندايدى، سونسىن جايلاۋ كەزىپ، توي قۋماعاندا ولار نە ەتپەك! — دەپ يمەكەڭ ءسوزىن ءبىتىردى. مەن ءوزىمنىڭ رازىلىعىمدى ايتتىم. ءىستىڭ ءساتى بولسا، كوپ وتىرماسپىز، ءوزىم قالاعا بارىپ قايتىسىمەن كوشەمىز عوي، «ساقتىقتا قورلىق جوق»،— دەپ وتكەندەر ايتقانداي، ءقاۋىپ پەن قاتەرى كوپ شاق باسقا تۋىپ تۇرعان جوق پا،— دەدىم.
— ونىڭ راس. سوعىس دەگەن پالە اسا ءورشىپ بارا جاتىر بىلەم، پالەن جەردە اق پەن قىزىل سوعىسىپ جاتىر دەيدى، اق قاشىپ قىزىل قۋىپ كەلەدى ەكەن، جۋىر ارادا ءبىزدىڭ ەلگە دە كەلىپ قالماسا نە قىلسىن دەگەن ءتارىزدى الىپ قاشتى سوزدەر وسى اۋىلعا دا كۇن سايىن جەتىپ جاتادى. اقىرى، الدەنەندەي سەبەپتەرمەن كوشە المايتىن بولساڭ، ءبىزدىڭ ۇيدە قىستاپ شىعارسىڭ، قىسقى ءۇيىمىز مۇنداي ەمەس، كەڭ،— دەدى يمان اعاي.
— جاقسى، اعا! الداعى بولار ءىستى كىم بولجايدى، نە كورسەك تە بىرگە كورەرمىز، تەك قۇداي جاقسىلىعىن بەرسىن.
— جاقسى لەپەس جارىم ىرىس دەگەن بار عوي، ءتۇسىڭ يگى، ءسوزىڭ جىلى ەكەن، قاراعىم، ۇيرەنىسە كەلە بۇل اۋىلدا ءوز ەلىڭ بولىپ كەتەر، ءوزىڭ جاقسى بولساڭ، جۇرتتىڭ ءبارى تۋىسقان، قۇداي تىنىشتىعىن بەرسە، باراتىن قالاڭا ءوزىمىز اپارىپ سالارمىز.
مەن تاڭ قىلاڭ بەرە باستاعان شاقتا توسەكتەن تۇردىم. اق تاڭداق كوك جيەككە جاڭا عانا جايىلا باستاعان ءبىر تاماشا تان كەلبەتى الەمدى قۇشاقتاپ تۇر. دۇنيەدە قىبىر ەتكەن ەش تىرشىلىك جوق. ادام دا، مال دا، تابيعات تا تان قوينىندا. ءدال وسى ساتتە مەنىڭ كوزىمە ءتۇن دەگەن ولشەۋى جەتكىسىز جىلى كورپەنى الدەنەندەي قۇدىرەت بار الەمگە ايقارا جاۋىپ ۇيىقتاتىپ قويعانداي، ەندى سول كورپەنى سول قۇدىرەت ءبىر شەتىنەن تۇرە اشىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. نەتكەن ەسسىزدىك! ءوز ويىمنان ءوزىم شوشىندىم ءتاڭىرى الدىنداعى بۇل استامشىلىق، بۇل كۇنانى كىم كەشىرمەك، يا، جاساعان! الدە مەن جىندانۋعا اينالدىم با؟ باسىم اۋىرعانداي، شەكەمە ءبىز سۇعىپ العانداي ءبىر اۋىر سەزىم بيلەيدى.
بۇل ويدى تاستاي بەرىپ جان-جاعىما كەزەك قارايمىن. ءبىز تۇسكەن ءۇي اۋىلدىڭ ءبىر شەتىندە، باسقا ۇيلەردەن وعاشتاۋ ەكەن. انە، الدىمدا جاپىرلاعان قارا ۇيلەر، ۇيلەر ەمەس-اۋ، كەرەگە-موسىعا ءىلىپ قويعان جالبا-جۇلبا قۇرىمدار. كەيبىرى ءالى دە ءۇي قالپىن ساقتاعانى بولماسا، سىرت ءپىشىنى اسا جۇدەۋ، شالا تۇلەگەن ارىق، كوتەرەم باسپاققا ۇقسايدى، قالقيعان تۇرىسىنا قاراعاندا جاتقان ورنىنان بىرەۋ جاڭا عانا كوتەرىپ الىپ، قالقايتىپ قويىپ كەتكەن سەكىلدى. انا بىرەۋلەرى جامباستاي قيسايا ورناعان ءبىر اياعى سىنعان ەسكى قوسقا ۇقسايدى، ونىڭ ار جاعىندا ءومىر بويعى ارىقتىعىنان باۋىر ءجۇنى تۇسپەيتىن ساتپاق الا سيىرداي اق، سارى، بوز جاماۋلارمەن قاپتالعان ءبىر ۇيشىك كورىنەدى. ءار ۇيشىكتەر جانىندا ءبىر سيىر، يا بىرەر ەشكى جاتىر. ءبارى دە جۇدەۋ، ءبارى دە ارىق. اقتاڭداق كوك جيەگىنەن كوتەرىلىپ تاڭ ساۋلەسىنە اينالعان كەزدە اۋىل ادامدارى اسىعىس ورىندارىنان تۇرا باستادى، بۇل ماڭاي ەندى دۇمبىرلەگەن ءسوز دابىرىنا، جىلاعان بالانىڭ، الدەكىمدى قارعاپ-سىلەگەن قاتىنداردىڭ باجىلىنا اينالدى. ەسىك الدارىندا وتتار جاعىلىپ، بۋداقتاعان تۇتىندەر اسپانعا اتادى. ءبىزدىڭ ءۇي دە تۇردى. بۇرالقى مەنىڭ قاسىما كەلدى. از كۇندەر بولسا دا بىرگە جۇرگەن جولداس، قۇربىسىن، ودان ءارى كەتسە ۇزاق جول ۇستىندە كەزدەسىپ سەرىك بولعان كىسىسىن قيماۋ ادەتى دەگەن ادامدا ءبىر قاسيەت بار عوي، سول ادەتتىڭ سالدارى ما، بولماسا عايني اۋىلىنىڭ ادامى بولعاندىقتان با، ايتەۋىر بۇرالقى ماعان كەلگەندە، مەنىڭ كوزىمدە قيماستىق زارىنىڭ جالعىز تامشى جاسى، مەنىڭ جۇرەگىمدە قيماستىق سىرىنىڭ ۇشقىنى تۇردى. مەن ۇيالىپ قورعالاعان جوقپىن، كوز جاسىمدى جاسىرىپ كولەڭكەلەگەن جوقپىن. قارا كوزدەن دومالاعان جاس تامشىلارى بيىك جارتاستان قۇلاعان بۇلاق سۋىنداي ەكى بەتىمنەن سىرعاناپ تاما بەردى. مەنىڭ بۇل حالىمدى ءبىرىنشى كورگەندىكتەن بولار، بۇرالقى شوشىپ كەتتى: «نە بولدى ساعان، ءسادۋاقاس؟ ءتۇسىڭ قاشىپ تۇر عوي، باۋىرىم، ايتشى ماعان، نە بولدى؟» — دەپ مەنى قۇشاقتاي الدى.
كۇيەۋى ولگەن قارالى قاتىننىڭ وكسىگىن سەنىڭ ەستىگەنىڭ بار ما؟ وسى ساتتە مەنىڭ حالىم دە ءدال سونداي ەدى.
ءبىرازدان سوڭ ەكەۋمىز اۋىلدان الىسىراق كەتىپ، كوك شوپكە وتىردىق. مەن بۇرالقىعا عاينيمەن ەكى ارامىزداعى بار جۇمباقتى شەشىپ، بار سىردى اقتاردىم. ول ەگىلە وتىرىپ تىڭدادى. ءوزىنىڭ دوستىق جۇرەگىن اشتى، ءارقاشان دا جاردەم قولىن ۇسىنۋعا دايار ەكەنىن ايتتى.
ءبىزدى شايعا شاقىردى، مەن قالتامنان عاينيعا جازىپ قويعان حاتىمدى بۇرالقىعا تابىس ەتتىم. جارىنان ايىرىلىپ زارلاعان ادامنىڭ نە جازارى، نە ايتارى وزىڭە دە ايان عوي، سوندىقتان ونىڭ ءبارىن ساعان ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن، ال مىنا ءبىر ولەڭ ۇيقاسىمەن جازعان جەرىن ايتىپ بەرەيىن، تىڭداشى!
تالاي جىلدار ىزدەپ سەنى تالىپ ەم،
قۇمار بولىپ كۇيىپ ەدىم، جانىپ ەم.
شارپىپ ەدىم قاناتىمدى جالىنعا،
جان سىرىڭا جاڭا عانا قانىپ ەم.
كىمدەر قيعان ماڭدايداعى باعىمدى!
كىمدەر العان قىزىق دۋمان شاعىمدى!
كىم ايىرعان جۇرەگىمدى كەۋدەمنەن،
قارا نيەت قاي جاعىمنان تابىلدى؟!
قارا بوران سوقسىن داۋىل ازىناپ،
قىس قاپتاسىن ەرەگىسسە جازىن اپ!
سەن بولماساڭ ماعىناسى نە ءومىردىڭ،
جۇتسىن مەنى بەرگەن قۇداي ءقازىر-اق!
مۇڭدى شەرىم — عايني جانىم، ارمانىم!
مەن جولىڭا ءبىر ءوزىمدى ارنادىم.
جولبارىستاي جورتۋىلدى تاڭدادىم،
سۇم ءومىردىڭ تىنىشتىعىن المادىم.
شىدا، جانىم، مەن كەلەرمىن، كەلەرمىن!
ازاپ-دوزاق بارىنە دە كونەرمىن.
سەنىمەنەن ءبىر بولارمىن تىرلىكتە،
بولسە تاعدىر، قان مايداندا ولەرمىن.
وسى حاتتى الىپ بۇرالقى ءجۇرىپ كەتتى، مەن ءبىراز جەر شىعارىپ سالدىم دا، قايتا ورالدىم. مەن كەلسەم، يمەكەڭ ءۇيىنىڭ جۇمىسقا جارارلىق ادامدارى بەلدەرىنە ءبىر-بىر وراق قىستىرىپ الىپ، بيداي ورۋعا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. اراسىندا شەشەم دە كورىنەدى. مەن دە سولارمەن بىرگە ەگىن وراعىنا اتتاندىم.
* * *
باقىت دەگەن بار ما دۇنيەدە؟ الدە قيالشىل ادام بالاسىنىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان ساندىراعى ما! مەن تۇسىنبەيمىن! ەگەر باقىت دەيىن دەسەڭ، بارلىق ادام بالاسىنا نەگە ول بىردەي ەمەس؟ نەگە بىرەۋلەر وتە باقىتتى، بىرەۋلەر اسا باقىتسىز؟ بۇعان جاۋاپ بەرەر كىم بار؟ مەيماناسى تاسىعان بايدى وعان «باقىت قۇسى قونعان» دەسەدى، بۇل سوزدە نە سىر، نە جۇمباق بار؟! ومىردە ءتىرى پەندەگە قيانات ەتپەگەن وسى اۋىلدا نە سەبەپتى باقىتتى ادام جوق. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسىنا قاراماي ماڭداي تەرلەرىن بەس سىپىرىپ ەڭبەك ازابىن تارتقان وسى جاندار نەگە باقىتتى ەمەس؟ نەگە اش-جالاڭاش، اۋرۋ-سىرقاۋ. باقىت دەگەن قۇس بولسا دا، ءادىل بولماس پا! قيانات وزبىرلىعى كوپ، زالىم ادام نەگە باقىتتى بولادى؟ مۇنىڭ ءمانىسى قالاي؟
مىنا مەنى قاراشى؟ مەن نەگە باقىتسىزبىن؟ مەنىڭ جۇرەگىمدە پەندە بالاسىنا دەگەن قارا نيەت جوق، مەنىڭ ومىرىمدە تۇيمەدەي قارا تاڭبا جوق، ولاي بولسا مەن دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادامنىڭ ءبىرى بولۋىم كەرەك قوي. ال، وسىنشا باقىتسىزدىعىما سەبەپ قايسى؟ مۇنى ماعان كىم ايتار، كىم ۇعىندىرار؟!
بۇگىن، مىنە، التى كۇن، يمان اعايدىڭ ەگىن وراعىندا ءجۇرىپ انام اۋىردى. اۋرۋ بىردەن قاتتى تيگەنى سونداي، ەگىن باسىنان ۇيگە اكەلگەنشە تۇلا بويى ءورت العانداي قىزدى دا، ەسىنەن تاندى. وسى ءبىر دەرت جايلاعان كەشتەن بەرى مەن كوز شىرىمىن الماستان ءقادىرلى انامنىڭ باسىندا وتىرمىن. ءالسىن-الى ماڭدايىنا سۋىق ورامال قويىپ، قىسىلا العان ءالسىز دەمىن تىڭدايمىن دا، مۇڭعا باتامىن. اياقتارىن اقىرىن باسىپ مەنىڭ قاسىما يمەكەڭ مەن ونىڭ ايەلى كەلەدى. ءتىل قاتپاي ناۋقاس انانىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ ۇزاق تۇرىسادى دا، ەكەۋى قاتتى كۇرسىنەدى، بۇل كۇرسىنۋلەر باسىما تۇسكەلى تۇرعان قاسىرەت شەرىنە قامىعۋ كۇيى ەكەنىن مەن ىشتەي سەزەمىن. سويتەدى دە يمان اقساقال قۇلاعىما سىبىرلاپ؛ «شىراعىم، شەشەڭ ىشتەڭە تىلەمەي مە،— تاماق كەرەك ەتسە، ءبىزدىڭ قاتىن دايىنداي قويسىن»— دەيدى. مەن جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا باسىمدى شايقايمىن. مىنە، وسىلايشا بۇگىن التى كۇن، التى ءتۇن ءوتتى. ءبىراق انا بايعۇس بەرى قاراعان جوق، مەنەن كۇن ساناپ الىستاپ بارا جاتقانداي. تاڭدى تاڭعا، ءتۇندى تۇنگە قوسىپ كىرپىك قاقپاي مەن وتىرمىن. مەنىڭ جۇرەگىمدى زارعا، كوزىمدى جاسقا ارناپ جاراتقان بولار بۇل قۇداي. كوكىرەگىمە ۋ ۇستىنە ۋ قۇيىپ، كوز جاسىمدى سىعىپ الا بەرگەننەن باسقا سۇم دۇنيە ماعان نە بەردى! ءدال وسى ساتتە مەن ناۋقاس جاندى كۇتىپ وتىرعاننان گورى، انامدى ولتىرگەلى كەلە جاتقان قاندى بالاق جاۋدى اڭدىپ وتىرعان ىزالى باتىرعا ۇقسايمىن، ءبىراق كوزىمە تۇسەر جاۋ قايدا؟ ولار ءجۇز بولسا دا جالعىزبىن دەپ تايىنار مەن جوق. مايدان ۇستىندە قىزىل قانعا باتىسىپ، ۇرىس سالۋعا دايارمىن. «انا، شىركىن انا، اق سۇتىڭمەن اسىراپ، ءبىر مەن ءۇشىن عانا ءومىر سۇرگەن ەدىڭ، مەنىڭ بۇل دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتىم، مەنىڭ قيماسىم سەن»، دەپ ولسەم، ارمانىم بار ما! تەك كوزىمە كورىنەر، ايقاسقا تۇسەر جاۋ قايدا! جوق! سەنى مەن مەنىڭ جاۋىم كورىنبەيتىن، ءىزى-تۇزىن بىلدىرمەيتىن وتە ساق، ەتە قورقىنىشتى ايلالى جاۋ عوي، ونى مەن قايدان تابارمىن، ونى مەن قالاي بىلەرمىن؟ ەڭ بولماسا بۇل اۋىلدا تامىر ۇستار دا ءبىر جان بولمادى-اۋ، ياپىر-اي، مىناۋ نەتكەن ءومىر ەدى!
بيىل كۇز دە قاھارىن توگىپ تۇر. ءبىرازدان بەرى سوققان وكپەك جەل ادامنىڭ سۇيەك-سۇيەگىنەن وتەدى، مالدار دالادا تۇرا الماي، جىرتىق ۇيلەرگە ىقتايدى، اۋىل ەگىن وراعىن بىتىرىسىمەن قوراعا كوشپەك ەدى، مەنىڭ انامنىڭ اۋرۋ حالىنە قاراپ كوشپەي وتىر. اۋرۋ تىم ۇزاپ كەتسە، اۋىل ادامدارىنىڭ دا شىدامى تاۋسىلار، سوندا مەن قايتپەكپىن؟ ءال ۇستىندە جاتقان شەشەمدى كوش ارتىنان سۇيرەمەكپىن بە؟ جوق. ولاي بولمايدى، انا دەرتى بەرى قاراعانشا مەن وسى جەردەن قوزعالمان. بۇل اۋىل دا مەنەن جىرتىق كۇركەسىن اياماس. ازىرگى ءجاي وسى، الدا نە تۇر، ونى بولجاۋ قيىن. ءوزىڭ ويلاشى، دۇنيەدە مەنەن ءعارىپ، مەنەن سورلى جان بار ما؟
مەنىڭ جۇرەگىمدە جانعان قوس شامشىراق بار ەدى، ونىڭ ءبىرى انام، ەكىنشىسى عايني، مەن سولاردىڭ قۋاتىمەن شاتتانىپ، سولاردىڭ قۋاتىمەن ءومىر ءسۇرۋشى ەدىم. مەنىڭ بويىم بيىك، الدىم جارىق ءتارىزدى ەدى. ەندى سول قوس شامشىراقتىڭ ءبىرى قارسى الدىمدا سونگەلى تۇر، ءالسىز العان انا دەمى شىراعداننىڭ مايى تاۋسىلىپ سونەر شاعىنداعى جىپىلىق اتقانى بەينەلەس قوي، مەن ءالسىن-الى بىتىراي ىرىگەن مايدى بىلتە ماڭىنا جيناپ سەنۋىن كەشىكتىرىپ تۇرعان جاندايمىن. وعان قاراپ تاۋسىلار ماي قۇرىماي، شامشىراق سونبەي تىنار ما؟ ال، ەندى قوس شامشىراقتىڭ سىڭارىن مەنىڭ جۇرەگىمنەن سۋىرىپ الىپ، راقىمسىز قاتال اكە ءوز ۇيىنە كىلتتەپ تاستاعانىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. الىستا، قاماۋ تورىندا تۇرسا دا سول ءبىر ساۋلە مەنىڭ كوكىرەگىمدى جىلىتىپ، بويىما ءال بەرەدى. وسىناۋ قياناتشىل جالعاندا سۋ تۇبىنە باتىرماي، مەنى مىقتاپ ۇستاپ تۇرعان سول عانا.
بۇگىن شاڭقاي تۇستە سول جاتقان اۋرۋ كۇيىنەن ءبىر ءسات ايىقپاستان، ماعان ءبىر ءتىل قاتپاستان شەشەم بايعۇس بۇل دۇنيەدەن ساپار شەكتى. انا ولىمىمەن بىرگە ءبىزدىڭ جاعىپ وتىرعان وت ءسوندى، ءبىزدىڭ كۇركە قۇلادى. ەندى ماعان جانعان وتتىڭ ءبارى ورتاق، تىگۋلى ءۇيدىڭ ءبارى مەكەن. قاشان عاينيىممەن ءبىر بولىپ، ءوز باسىما ءۇي سوققانشا مەنىڭ جولىم ءقاۋىپ پەن قاتەرگە تولى. مىنە، مەن سول قاتەرلى جولعا ءوزىم تىلەپ اتتانىپ بارامىن.
كەك جولىندا
بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، شارشاپ-تالىعىپ عايني اۋىلىنىڭ تۇسىنا كەلدىم. كۇن ءالى باتقان جوق. قارا سۋىق سوعىپ تۇر. بيىل ەلدىڭ قىستاۋلارىنا بۇرىنعىدان ەرتە كەلۋلەرىنە دە وسى سۋىق سەبەپ. ءارى قاتتى، ءارى ىزعارلى جەل سولدان شىعىپ، ازىناعاندا مال بىلاي تۇرسىن، ادامنىڭ ءوزىن دە ۇشىرىپ جىبەرگەندەي.
اۋىلعا ەل ۇيقىعا جاتقانسىن كىرۋىم كەرەك. مەنىڭ كەلگەنىمدى اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرى سەزسە، ماقسات ورىندالمايدى، ودان كەيىن مەن عاينيدى مۇلدە جوعالتۋىم مۇمكىن. سوندىقتان تاۋ اراسىنداعى ءبىر اعاشقا پانالاپ وتىرا تۇرماسام بولماس. بۇل جاقتا ۇزىن-ۇزىن تاۋ تىزبەكتەرىن قورشاي جارىسقان نۋ ورماندار مەن قاتار شولاق تاۋلاردى باۋىرلاي وسكەن قىسقا توپ-توپ اعاشتار وتە كوپ. اۋىلدار ءوز قىستاۋلارىن ۇنەمى سول شولاق تاۋلاردى جاستاي قوندىرادى. مەن كۇن باتار الدىندا قىستاۋدى بۇيىرلەي بىتكەن قايىڭ مەن قاراعاي ارالاس ءبىر اعاشقا كەلىپ كىردىم. ويىم بۇرالقىنىڭ ءۇيىن قاراڭعى تۇسپەي تۇرىپ مولشەرلەپ الۋ. ماعان ايتۋىنشا، ونىڭ ءۇيى اۋىلدىڭ شىعىس جاعىندا شولاق تاۋدىڭ سول قاناتىن الا سالىنعان ءۇش ءۇيدىڭ ورتاڭعىسى. اياعىمدى ساق باسىپ، الدى-ارتىمدى قاراۋىلداپ وتىرىپ اعاشتىڭ اۋىل جاق شەتىنە تاياندىم دا، الدىما كوز جۇگىرتتىم. ءسويتىپ، بۇرالقى ءۇيى وسى بولار-اۋ دەپ شامالادىم، بارار جولدارىمدى بەلگىلەپ اۋىلدىڭ جاتۋىن كۇتىن وتىرا بەردىم. ەندى مەن قول سوزعان نىسانا، مەن ىزدەگەن باقىت ءدال قارسى الدىمدا تۇرعانداي، اياعىمدى ءبىر اتتاسام جەتكەندەيمىن، قولىمدى ىلگەرى سوزسام العاندايمىن. كوكىرەك تولعان قايعى مەن قاسىرەت، وي تولعان كۇدىك پەن قورقىنىش اپ-ساتتە جوق بولدى، كوڭىلىم تاسىپ، بەت الدىم جارقىراپ، جادىراپ كەتتىم. ءتىپتى كوپتەن كورمەي ساعىنعان جارىم قاسىمدا، قۇشاعىمدا وتىرعانداي سەزىلەدى. وز-وزىمنەن كۇلىمسىرەپ، قۋانامىن. ەرتەڭ كۇندىز بۇرالقى ۇيىندە تىعىلىپ جاتامىن دا، حات ارقىلى سويلەسەمىن، سونسىن عايني ەكەۋمىز كەلەسى تۇندە جوق بولامىز. شەشىم وسى، سەرت بەرىك. ودان كەيىن ءسادۋاقاستى جەردىڭ ءۇستى تۇرسىن، استىن اقتارسا دا تابار ما ەكەن؟ جوق، پەندە بالاسى تابا الماس! مىنە، ءتۇن دە ءوزىنىڭ ادام ايتقىسىز زور، قاپ-قارا دەنەسىمەن اسپاندى جابا سالدى. سۋىق جەل قۇتىرىنا سوعىپ، الدەنەنى ىزدەگەندەي تاۋ قويناۋلارىن، اعاش ارالارىن تىمىسكىلەي كەزەدى. ءوزىنىڭ وتكىر تىرناعىمەن جەر تىرناعان اشۋلى ارىستانداي توپىراقتى سۋىرا تارتىپ، اسپانعا اتادى، ۇساق تاستارمەن جان-جاعىن اتقىلاپ الاسۇرادى. ءارى قالتىراپ توڭىپ، ءارى قۋانىشقا ماسايراعان مەن اۋىل ادامدارىنىڭ ۇيىقتاۋىن تالىپ كۇتەمىن. تەز، تەز، اقىرعى شامدار سەنسە ەكەن، اقىرعى ۇيلەر ۇيقىعا جاتسا ەكەن!
تىلەك تە قابىل بولدى — ەل دە جايلاندى، مەن دە اۋىل سىرتىمەن جۇگىرە باسىپ، بۇرالقى ءۇيىنىڭ تۇسىنا كەلدىم. يا ءتاڭىرى، جولىمدى وڭعارا گور!
تەرەزەگە ءتونىپ ءبىراز تۇردىم دا، جان-جاعىمدا ەشبىر دىبىس سەزىلمەگەنسىن، ساۋساقتارىممەن شەرتە باستادىم. بىرنەشە قاتتى، قاتتى شەرتىستەر ارتىنان الدەكىم ىشتەن تەرەزەگە تاياۋ كەلىپ، «بۇل كىم؟» دەپ داۋىستادى. مەن: «بۇرالقى ۇيدە مە، شىعىپ كەتسىنشى، اسىعىس شارۋا بار ەدى»،— دەپ جاۋاپ قاتتىم.
ماعان كىمسىڭ دەپ تەكسەرۋدىڭ ورنىنا،— «كازىر، كازىر شىعامىن» دەگەن بۇرالقىنىڭ وزىمە تانىس داۋسى ەستىلدى. سونىڭ ارتىنشا-اق سىقىرلاپ ەسىك اشىلدى، مەن جالما-جان قورا قاقپاسىنا قاراپ بەت قويدىم. سىرتقى قاقپادان بۇرالقى دا شىعا كەلدى.
— بۇرالقى! — دەدىم مەن.
— بۇل كىم؟
— مەن، ءسادۋاقاس.
— ءسادۋاقاس!
بۇرالقىنىڭ ۇنىندە ءارى ساسقان، ءارى تاڭدانعان ادامنىڭ كەيپى بار. مەن قاسىنا جەتىپ كەلگەندە، ول سول قالشيىپ تۇرعان قالپىن وزگەرتكەن جوق. نە اماندىق سۇراسقان جوق. ازعانتاي اڭىرىستان كەيىن: — «ۇيگە كىر، مەن شام جاقتىرايىن»،— دەپ، ءوزى دەرەۋ قاقپادان ۇيگە قاراي اياڭدادى، مەن دە دەدەك قاعىپ سوڭىنا ەردىم. ۇيگە كىردىك، شام جاعىلدى. مەنىڭ بار دەنەم قالتىراپ، جۇرەگىم شانشىپ اۋىرعانداي بولادى، بۇرالقىنىڭ تۇيىق مىنەزى، ءجۇرىس-تۇرىسى ماعان ءبىر ۇنامسىز ءجايدى اڭعارتقانداي، نە سىر، نە جۇمباق؟! الدە عايني ءبىر پالەگە ۇشىرادى ما ەكەن، بولماسا بۇل مەنەن سۋىنعان جان با، دەگەن وي باسىما كەلە قالدى.
— بۇرالقى! سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەنىڭ كەلگەنىمە رەنجىدىڭ بە؟ الدە عايني ءبىر پالەگە دۋشار بولدى ما؟— دەدىم بىردەن.
بۇرالقى تاعى دا ءتىل قاتپاي ءبىراز وتىردى دا:
— ءبىز ماسقارا بولدىق قوي، عاينيدان ايىرىلدىق،— دەپ تومەن قارادى.
— نە بولدى؟ ءولدى مە، بولماسا كۇيەۋگە بەرىپ جىبەردى مە؟ ايتساڭشى تەزىرەك! — داۋسىم قالتىراپ، ءون-بويىم ءدىرىل قاعادى، ەندى ءبىر ساتتە قۇلاعالى تۇرعاندايمىن.
— جوق، ولگەن جوق، ءتىرى. ابزال، اسىل جان ەدى، قور بولدى عوي سورلى،— دەپ بۇرالقى كوزىنە جاس الدى.
بۇل ءسوزدى ەستىگەندە مەنىڭ تۇلا بويىم مۇزداپ كەتتى. ءسوز ايتۋعا مۇرشام جوق. اشۋ قىستى ما، بولماسا كەنەت ەستىگەن اۋىر حاباردى كوتەرە المادىم با؟ ايتەۋىر تۇرعان جەرىمە جۇرەمنەن وتىرا كەتتىم دە:— «ءوزى قايدا، وسىندا ما، جوق پا؟» دەگەن ءسوزدى قايتالاي بەردىم.
— جوق، مۇندا ەمەس، اق سولداتتارىنىڭ قولىندا،— دەگەن بۇرالقىنىڭ سوڭعى ءسوزى الىستان ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ارەڭ ەستىلگەندەي بولدى...
***
جان كۇيىنىشى قاعيدا، ءداستۇر دەگەننەن باسىم، ەر قايراتىنىڭ ءبىر نىشانى سياقتى، مەن، مىنە، عايني ءۇيىنىڭ تورىندە وتىرمىن. مەنى وسىندا الىپ كەلگەن جان كۇيىنىشى، ىزا مەن كەك. ايتپەگەندە سۇيىكتى قىزىنان ايرىلىپ وتىرعان قارالى، قايعىلى، كەمپىر مەن شالعا مەنى كورۋ ءقايبىر باقىت. مەنىڭ ولارعا باسا كوكتەي كەلۋىم ءقايبىر جاقسىلىق! قىزىن تارتىپ اكەتكەن اقتىڭ اپىسەرىنەن (وفيسەر دەگەنى) ەكى سورلىنىڭ كوز الدىندا مەنىڭ نەم ارتىق! ءبىز ەكەۋمىز وسى ءۇيدىم. بوساعاسىنا سۇعىلعان ەكى نايزا، اكە مەن انا جۇرەگىنە اتىلعام ەكى وقپىز. ەكەۋى دە اۋىر، ەكەۋى دە زياندى! امال نە، تارتىس پەن كۇرەس قاعيداسى وسىلاي سەكىلدى. مەن ەندى سىپايى جان، ءوتىنىش جالىنىش ق ۇلى ەمەس، تەرگەۋشى، ءامىرشى قياپاتىندامىن. قىز اكەسى، قىز اناسى سويلەيدى، مەن تىڭدايمىن. ولار جىلايدى، ولار وتىنەدى. مەن ساقىلداعان cap ايازداعى قىراۋلى جالاڭاش قىلىشتاي سازارىپ ىشتەن تىنامىن. بۇل ءۇي ماعان ءۇي ەمەس، ازىناعان كوردەي، ءارى سۋىق، ءارى جات. وسىلاي بولا تۇرا بۇل ۇيدە مەن قيماستىق بىردەڭە بارداي، مەنى قۇشاقتاپ جىبەرمەيتىن سول بەلگىسىز سىر مەنى تاڭ سارىدەن وسىلاي قاراي جەتەكتەگەن. مەن الاقتاپ سونى ىزدەيمىن. ءبىراق كورە المايمىن، ول زات نە؟ ادام با، بولماسا ءۇن بە، الدە جەل مە!؟ ءدال بۇل سۇراۋلارعا جاۋاپ ىزدەمەيمىن. تەك، تۇيىق، ءۇنسىز ءبىر جۇمباقتىڭ سوڭىنا ەرەمىن دە وتىرامىن.
جاڭا عانا ايتتىم عوي. وسى ۇيگە كەلۋىم دە سول جۇمباقتىڭ كۇشى، وسى ءۇي ىشىنەن ىزدەگەنىم دە سول. مىناۋ ەكى ۇلكەن ادامنىڭ بۇك ءتۇسىپ ءتىرى جانمەن ءتىل قاتىسپاي جاتقاندارى دا سول مەنىڭ ەركىمدى بيلەگەن كۇشتىڭ قۇدىرەتى، سول ءبىر قىمبات اسىل پەندەنىڭ مۇڭ-زارى.
سول قۇدىرەت يەسىن شال مەن كەمپىر زار قۇشاعىندا، قاسىرەت بەسىگىندە كۇتەدى، اقسايدى، قايعىرادى. مەن ونى ىزا مەن.كەك داۋىلىندا، قانجار جۇزىندە، مىلتىق اۋزىندا ىزدەيمىن.
جوق، بۇل ەكى سورلى ماعان جاۋ دا، جات تا ەمەس، مەنىڭ اداسقان سەرىگىم، بوراندا جوعالتقان ساۋساعىم، ءۇسىپ تۇسكەن قۇلاعىمنىڭ ۇشى. ولاردى قايتارۋ دا، ۇمىتۋ دا مۇمكىن ەمەس!
ىزدەگەنىم تابىلماسىن ءوزىم دە بىلەمىن. ءبىراق بىلە تۇرا سەنگىم كەلمەيدى. مەنىڭ قىمباتتىم، سۇيىكتى عاينيىم وسى اعاش ءۇيدىڭ ءبىر قالتارىسىندا ءالى دە جاسىرىنىپ تۇرعان سەكىلدى، مىنە، مىنە، «ءسادىجان!» دەپ شىعا كەلەردەي، قۇشاقتاپ الارداي... مەن ەلەگىزىپ جان-جاعىما قارايمىن. ءدال شىعا كەلەر شاعىن انداماي، بايقاماي قالارمىن با دەپ قورقامىن، اسىعا، ابىرجي كۇتەمىن...
كوز الدىمدا اپپاق قۋداي كەمپىر ءالسىز عانا كۇبىرلەگەندەي، ماعان عايني ءجايلى الدەنەلەردى ايتادى، ءبىراق مەن ەستىمەيمىن، قۇلاعىم شىڭىلداپ، باسىم مەڭ-زەڭ بولادى. بۇل كىم!؟ ارۋاق سياقتى قارت ادامنىڭ جۇزىنە تەسىلە قارايمىن، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟!
ءتۇس ەمەس، ءوڭىم عوي، بۇل عاينيدىڭ شەشەسى ەمەس پە؟ نەتكەن وزگەرىس!
كەشە عانا اق جاۋلىعى كولەڭ قاعىپ، جارقىلداپ جۇرەتىن كەربەز بايبىشە، قارتايسا دا بەت اجارىن، دەنە سىمباتىن بەرمەگەن قايراتتى جان، بۇگىن بۇكشيگەن، اق ءجۇزىن اجىمدەر قاپتاعان كونە ارۋاق سيپاتىندا مەنىڭ الدىمدا وتىر. سونە قالعان كوز نۇرى تىم ايانىشتى.
قايعى جالىنى، قاسىرەت سوققىسى دەگەنىمىز وسى ەكەن-اۋ!
جىرتقىش اڭداي مەيىرىمسىز قيانات يەسى! سەنى ادام دەگەنگە كىم نانار! ادام بولساڭ انادان تۋار ەدىڭ عوي! ادام بولساڭ سەندە دە قارىنداس، اعا بولماس پا ەدى؟ سەندە دە تۋىسقاندىق سەزىم، ءدىر ەتەر جۇرەك ار مەن ۇيات، نامىس پەن پاراسات بولماس پا!
— جوق! سەن ادام ەمەسسىڭ، سەنىڭ جۇرەگىڭدە وتكىر سەزىم، بويىڭدا ار، جانىڭدا مەيىرىم جوق! سەنىڭ قانىڭ ارام، سەن بۇزىلعان جۇرەك، شىرىگەن دەنە، ادام سۇلدەسىندەگى ازعىنسىڭ.
ەندى ءالسىز، قورعانسىز جاندارعا دەگەن ايانىش، سۇيگەن جارىما دەگەن كەك جالىنىمەن ارالاسقانداي. مەن قىز اناسىنىڭ مۇڭدى بايانىن تىڭداپ بولدىم دا، ورنىمنان تۇردىم. قىز اناسى قانشا زارلاعانىمەن، مەن بۇل زاردى قانشا تىڭداعانىممەن قايتىپ ورالار عايني جوق. عايني جوق جەردە ماعان نە قىزىق، مەنىڭ تىرلىگىمدە نە ماعىنا بار! مانادان بەرى قۇر وتىرمىن دەگەنىم بولماسا، ەشتەڭە ەستىپ، ەش سوزگە قۇلاق اسپادىم، تەك جىلاپ وتىرعان ەكى كوزگە، كۇبىرلەپ وتىرعان قوس ەرىنگە قاراپ قاتىپ قالىپپىن. وسى ساتتە مەنى كەۋدەسىندە جانى بار ادام ەكەن دەۋدىڭ ءوزى قاتە بولار. مەن جانسىز، سۋىق تاس ءتارىزدى ەدىم. ويىم دا، مەنىڭ جۇرەگىم دە الىستا، الدەبىر قورقاۋ جىرتقىشتىڭ تىرناعىندا كەتكەن عاينيىمدى قۋىپ كەتكەن ەدى. قان سوناردا اڭ ىزىنە تۇسكەن مەرگەندەي جاۋ ىزدەرىن شارلاپ، الاسۇرۋدا ەدى. مەنىڭ ءسوز تىڭدار حالىم جوق ەدى. ءۇنسىز عانا ارۋاقتاي شۇباتىلىپ ەسىكتەن شىعىپ جۇرە بەردىم. ەندىگى سەرت قاس جاۋىمنان كەك الۋ، جاۋ قولىنان سۇيگەن جاردى، ابزال پەرىشتەمدى تەز بوساتۋ. بۇل جول قاندى جول، مايدان جولى. ءسادۋاقاس ءوز باسىن سول جولعا بۇتىندەي ارنادى. جانىم قالسىن دەگەن ادام جاۋ تۇسىرە المايدى. ەندەشە، ءولىم مەن ءومىر ەكەۋى دە مەنىڭ الدىمدا بايگەدە تۇر.
مىنە، دالا، مىنە، اۋىل! ءار جەردە تۇتىندەرى اسپانعا ورلەگەن جەر ۇيلەر ءبىر قاراعاندا وتە جۇدەۋ، وتە سۇرىقسىز، ايدالادا قاڭعىراپ تۇرعان مولالارعا ۇقسايدى. اق سولداتتارى ايۋاندىقپەن جابىرلەپ توناپ كەتكەن اۋىل پاناسىز جەتىم، قارالى جەسىر قاتىنعا ۇقسايدى. مەن مۇڭايامىن، جاپان تۇزدە جالعىز قالعان جولاۋشىعا مەڭزەس كوڭىلىمدى قورقىنىش بيلەيدى، سەرىك، سۇيەنىش تابا الماستاي جابىرقايمىن. مۇنداي كۇي ءار ادامنىڭ باسىندا بولاتىن ءبىر وتكىنشى ءجايت قوي! مۇنىڭ ارتىن لەزدە باسقا ءبىر سەزىم — جارقىراعان ءۇمىت سەزىمى باسادى. ءاربىر مىجىرايعان جەركەپەلەردەن ىزالى، اشۋلى جاندار، قايرات پەن ەرلىك، نامىس پەن كەك يەلەرى ماعان قاراپ تۇنجىراپ، وتتى كوزدەرىمەن اتىپ تۇرعانداي بولدى. «نەعىپ تۇرسىڭ، ءجۇر، اتقا ءمىن، ءبىزدى باستا، كەككە، نامىسقا ەرلىككە شاقىر!»— دەگەندەي. مەن جۇگىرە باسىپ، بۇرالقىنىڭ ۇيىنە كەلدىم. بۇرالقى قارسى كەزدەستى.
— از كۇندەر بىرگە بولساق تا، تۋعان باۋىرداي بولىپ ەدىڭ، مىنا قورلىققا شىداپ وتىراسىڭ با؟ جوق، ماعان ەرەسىڭ بە؟
— ەرگەندە نە ىستەمەكسىڭ؟
— كەك الامىن.
— كىمنەن؟
— اقتاردان، انەۋگى وسى ەلدى شاپقان، عاينيدى اكەتكەن زۇلىمداردان.
بۇل ءسوزدى ەستىگەن بۇرالقى مەنىڭ جۇزىمە تەسىلە قاراپ قالدى. ەكى كوزىنىڭ وتى وڭمەڭىمنەن وتكەندەي، مەن دە سازارعان كۇيىمدە تۇرىپ قالدىم.
بۇل كورىنىس سىرت قاراعانعا ەكى كوكجال ءبورىنىڭ كەنەتتەن قارسى كەلىپ، وتتى كوزدەرىمەن ءۇنسىز ارباسقانىنا ۇقساس ەدى. بۇرالقى كوزىندە اشۋ مەن ايباتتان گورى «شىن ايتاسىڭ با؟» دەگەن سۇراۋ، كۇدىك نىشان تۇردى. مەن بۇل سۇراۋعا، ءدال كازىر، توقتاۋسىز جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتىمىن، ايتپەگەندە بۇرالقى جۇرەگىنىڭ كىلتى مەنىڭ قولىما تۇسپەيدى، بۇرالقى ويىنىڭ ارناسى ماعان جەتكىزبەيدى. وسى سىردى ىشتەي ۇقتىم دا: «راس، ايتامىن. مەن قاس جاۋىمدى نە ولتىرمەي، نە ءوزىم ولمەي بۇل بەتتەن قايتپاق ەمەسپىن. ولار دا ادام شىعار، ولار تۋعان اتا-انادان ءبىز دە تۋعامىز جوق پا؟»،— دەدىم.
— قارۋ-جاراق شە، ونى قايدان الامىز،— دەدى بۇرالقى.
— جاۋ قولىنداعى قارۋ-جاراق بىزگە ورتاق قوي، ءوز باستارىن نامىس پەن كەك جولىنا قيعان ادامنىڭ ايانارى بار ما. اقىل مەن ايلا، قايرات پەن ەرلىك جىگىت قاناتى ەمەس پە،— دەدىم مەن تاعى دا.
— راس-اۋ،— دەدى بۇرالقى، بۇرىن ويلانىپ، شەشۋىن تابا الماي جۇرگەن ءبىر جۇمباعىنىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسكەندەي.
— نامىس پەن كەك جولى باتىرلار جولى عوي، بۇل جولدا ءولىپ كەتكەن جاننىڭ نە ارمانى بار. دەنەمدى نامىس بۋىپ، سىرىمدى كىمگە ايتارمىن دەپ ءجۇر ەدىم، ۇران شاقىرىپ قول جينايتىن جان تابىلسا، بۇل ەلدە ەرمەي قالاتىن پەندە بولماس، ساعان ەندىگى ايتارىم قىسقا: انا قور بولعان، قىرىقتان اسقاندا ابىرويى، ارى توگىلگەن انام بايعۇستىڭ كوز جاسى مەن اق ءسۇتىن كوكىرەگىمە كەك، اۋزىما انت تۇتامىن، مەن سەندىك، باستا جولىنا، تارتىنبا،— دەدى بۇرالقى ءبىر ءتۇرلى ىزالى داۋىسپەن. اقتاردىڭ بۇل اۋىلدا قورلاماي كەتكەن قاتىن، قىزدارى قالماعانىن، توناماي كەتكەن ءۇيى بولماعانىن مەن وسى بۇرالقى سوزىنەن كەيىن ۇقتىم. جاۋ نايزاسى ەتىنە ءتيىپ، قانسىراعان، جۇرەگى كەكتى، بويى اشۋلى جالعىز مەن عانا، عايني عانا، ونىڭ اتا، اناسى عانا دەسەم بارلىق ەل ەكەن، مەن جالعىز ەمەس، كوپ ەكەنمىن. وسى ءبىر وي لەزدە سايراپ كوكىرەكتە جانعان قۋات وتىن بۇرىنعىدان گورى مازداتقانداي بولدى. مەن: «تۇر، بۇرالقى! وسى ماڭنىڭ اتقا مىنەر جاندارىن تەگىس جينا»،— دەدىم. بۇرالقى جۇگىرە باسىپ ۇيدەن شىعىپ تا كەتتى.
مىنە، سودان بەرى تالاي كۇندەر ءوتتى، ءبىز اقتاردىڭ جولىن تورىدىق، شەتكە شىققاندارىن قاعىپ تاستايمىز دا، قارۋ-جاراعىن الامىز. اقىرى، بۇل ءادىس تە ءبىزدى قارۋعا جارىتپايتىن بولدى. ەندى قايتەمىز دەپ اقىلداسىپ جۇرگەن كوزىمىزدە شالعىندا جۇرگەن قىزداربەك دەگەن وسى اۋىلدىڭ جىگىتى شاۋىپ كەلىپ: «ءبىر توپ اقتار اۋىلعا بەتتەپ كەلەدى»— دەگەن حاباردى ايتتى. ءبىز دەرەۋ ەكىنشى ءبىر جاقپەن جىتىپ وتىردىق. سولداتتار سانىن، قايدا ورنالاسقاندارىن اۋىل ادامدارى بىزگە حابارلايتىن بولدى.
اۋىلدىڭ وڭ جاعىندا جارتى شاقىرىمداي جەردە تەرەڭ ساي بار، سول سايدى ەرلەگەن ادام انا تۇرعان ايىرتاۋدىڭ ءدال ەتەگىنەن ءبىر-اق شىعادى دەپ، ول الدا كورىنگەن ءزاۋلىم بيىك قوس تاۋدى نۇسقادى. مەن سول تاۋعا كوز جىبەردىم. نەتكەن كەلىستى، نەتكەن سۇلۋ تاۋ ەدى! جەر، دالا، تاۋ دەگەندەر ءومىر، تىرشىلىك پەرزەنتى عوي، مەن شىنىمدى ايتسام ءدال بۇگىنگە دەيىن سول ايىرتاۋداي سۇلۋ تاۋدى، سول جەردەگىدەي كوركەم سۇلۋ جەردى ءالى كورمەگەن سەكىلدىمىن. راس، بۇعان نانىڭىز! ءدال بۇگىنگە دەيىن ماعان ونداي اسەر قالدىرعان جەر سيپاتى جوق، مۇمكىن بولماس تا. مۇمكىن جاستىق شاقتىڭ قىزۋلى لەبىنەن، جان قۇمارلىعىنان بولار، سول ءبىر تاۋ كەلبەتى ءالى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. پاريجداعى دۇنيە ءجۇزى ماداقتايتىن اتاقتى ەيفەل مۇناراسىن مەن كورگەنىم جوق، مۇلدە كورمەسپىن. ال، قازاق دالاسىندا كەنەت — ۇشىراسقان وسى ەكى تاۋ قاتار ورناتقان قوس مۇنارا ءتارىزدى، ۇشكىر مۇيىزىمەن بۇلتتى تىرەي وسكەن ەگىز كۇمبەز الىستان قاراعان جانعا وتە اسەم، اسقاقتاعان بيىك، كوز تويماستاي كەربەز، كوڭىل سۋسىنى قانباستاي نازىك...
انە، كوردىڭ عوي، سول ايىرتاۋدىڭ ەتەگىندە نۋ ورماننىڭ اراسىندا ءبىز وتىردىق. كۇن دە كەشكە اينالىپ بارا جاتقان شاق ەدى. بىرىمىزدە ءشيتى، بىرىمىزدە قوس اۋىز، بىرىمىزدە بەساتار مىلتىق، ال كەيبىرەۋلەردە بەلىنە قىستىرعان ايبالتا، قانجار، ەندى بىرەۋلەردە سەلەبە پىشاق تا بار. ءجاي وسىلاي بولعانمەن جىگىتتەر بويىندا اسا ءبىر جيناقىلىق اشۋ قىسقان ىزعارلى سۇس ەكپىن لەبى سەزىلەدى. اركىم ءوز قارۋىنا سەنگەندەي وڭتايلى، ورنىقتى. تاس قاراڭعى ءتۇن كەلدى. مەنىڭ ەكى كوزىم ەل جاقتا، جىگىتتەر دە ورىن-ورىندارىندا ەلىكتەي قاتىپ قالعان، ءبىر ادام قىبىر ەتپەيدى. نە بولىپ جاتىر؟ جاۋ قولىندا قالعان اۋىل كۇيى نەشىك؟ بۇل ءىسىمىزدىڭ اياعى نەمەن تىنار؟ ءبارىمىزدى تەبىرەنتەر، ءبارىمىزدى تولقىتار وي وسى. ءىستىڭ اياعىن اسىعا، ابىرجي كۇتۋدەمىز.
الدىمىزدان الدەقانداي سىبدىر ەستىلەدى. اياق سىبدىرى مەن قۇلاق ءتۇرىپ تىڭدايمىن. بىرەۋ كەلە جاتىر. بۇل كىم بولدى ەكەن؟ ءبىزدىڭ كىسى بولعاي. ەكى ادام ءوزارا سويلەسكەندەي، ءبىراق نە ايتىسقاندارىن ايىرىپ بولمايدى. تەك دىبىس ۇنىنەن باسقا ەشتەڭە قۇلاعىما شالىنار ەمەس. ءبىر كەزدە: «ءسادۋاقاس، قايداسىڭدار!» — دەگەن، داۋىس انىق ەستىلدى. مەن جاسىرىنىپ وتىرعان اعاش تۇبىنەن شىعا كەلدىم دە، اقىرىن عانا داۋىستاپ شاقىردىم. ولار جۇگىرىپ مەنىڭ قاسىما كەلدى، اۋىل ادامدارى. كەلە سالا سولداتتار ءجايىن بايانداپ جاتىر.
— بارلىعى ون بەس ادام، ىشىندە ءبىر باستىعى بار. توناماعان ءۇيى جوق، قىز-كەلىنشەكتەردى ەكى ۇيگە جيناپ، ازدەرى كازىر اراقتارىن ءىشىپ جاتىر، ماسقارالاعانى بىلاي تۇرسىن، ءولتىرىپ كەتپەسە نەعىلسىن، ەتە ءبىر قاتال، تۇستەرى تىم سۋىق، جۇماباي مەن بەردالىنى ساقال-شاشتارىنىڭ اپپاق قۋداي ەكەندەرىنە قاراماستان سوققىعا جىقتى، اۋزى-مۇرىندارىنان قان كەتىپ، تالىپ جاتىر، تەز قيمىلداماساڭدار، اۋىلدا ءتىرى جان قالدىرماس،— دەپ ەكەۋى بوزداپ قويا بەردى. مەن جىگىتتەرگە بۇل حاباردى ايتىپ، اۋىل ماڭىنا جاقىنداۋ كەرەك ەكەنىن، بۇل جولدا وتە ساقتىق، وتە شاپشاڭدىق قاجەت ەكەنىن ۇعىندىردىم. ءبىز جيىرما جىگىتپىز. ەكى ۇيگە ون-وننان ءبولىنىپ تيىسپەكپىز. ءبىر توپتىڭ باستىعى بۇرالقى-جاۋ بۇل جەردە وزدەرىنە قول كوتەرەتىن جان بار دەپ ويلامايدى. كەلگەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا تۇسكەن ۇيلەرىندە كۇزەت جوق، ءار سولدات قىز بەن كەلىنشەكتەردى قاستارىنا الىپ، اراقتارىن ىشۋمەن ماز-مەيرام ەندىگى اڭگىمە تەك سولاردى جاتقان ورىندارىندا باسۋ، ەستەرىن جيدىرماي شاپشاڭ قيمىلداۋ. ايقاس تاعدىرىن ءبىر عانا شارت — باتىلدىق، شاپشاڭدىق شارتى شەشپەك. مەن جىگىتتەرگە بۇل ءجايدى قايتا-قايتا ايتىپ پىسىقتادىم.
ءبىز تەز اتتاندىق. ۇزىن سايدىڭ اۋىلعا جاقىن ساعاسىنا اتتاردى تاستاپ، ءوزىمىز جاياۋ جونەلدىك. ەكى ءبولىنىپ اۋىلعا كىردىك. مەن سولداتتار جاتقان ءۇيدىڭ تۇسىنا تاياۋ ءبىر قوراعا جىگىتتەرمەن كىردىم دە، جانسىز ارقىلى اقتار ءجايىن تاعى دا انىقتاپ ءبىلدىم. اقتارعا تاماق دايىنداپ بەرىپ جۇرگەن كەمپىر-كەشەكتەر ءبىز جىبەرگەن ادامعا:— ءۇي ىشىندە ءدال كازىر نە بوپ جاتقانىن بىلمەيمىز، وزدەرى تەگىس ماس، قىلىش، مىلتىقتارى اۋىز ءۇيدىڭ بوساعاسىندا ءتىزۋلى تۇرعانىن اس اپارعاندا كوزىمىز شالىپ ەدى،— دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا الماپتى. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەمىن-اۋ، ءۇي ماڭىندا كۇزەت جوق دەگەن حاباردى دا سولاردان الدىق. وسىدان كەيىن بىزدەر ءوزارا اقىلداسىپ، تەز بارۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە توقتادىڭ.
ءبىز ءجۇرىپ كەلەمىز. مەن ات بويى الدا كەلە جاتىرمىن. اياقتارىمىزدى اسا ءبىر ەپتىلىكپەن باسىپ، وتە ساق كەلەمىز. ءۇي ىقتارىن، ۇيىلگەن تەزەكتەردى تاسالاي جىلجيمىز دا تىڭ تىڭدايمىز، الدەبىر دىبىس ەستىلەر مە، يا بىرەۋ-مىرەۋ كورىنەر مە دەپ قاۋىپتەنەمىز. ازىرگە دىبىس تا شىقپايدى، قاراڭداعان ادام كورىنبەيدى. ەتپەلەي اياڭداپ ءۇي ماڭىنا دا تايانىپ قالدىق، ءبىر كەزدە ءۇي ىشىنەن بارقىراعان ءبىر داۋىس كوتەرىلدى دە، باسىلا قالدى. ءبىز ساسقانىمىزدان جاتا قالدىق. جاۋ بەتى، اجال ايباتى دەگەن وڭاي ساۋدا ەمەس قوي. وسىنىڭ ارتىنان تاعى بىر-ەكى داۋىس جارىسا شىقتى دا، وعان بىرنەشە كۇجىلدەگەن، قارلىققان ۇندەر قوسىلدى، ءسويتىپ ءبىر ساتتە ءۇي ءىشى ازان-قازان بولدى دا كەتتى. مەن ەندى ماس سولداتتاردىڭ قوسىلىپ ءان سالا باستاعانىن سەزە قويدىم. بۇل اۋىل ادامدارى تاراپىنان ءقاۋىپ كۇتپەۋدىڭ، باسىنۋدىڭ نىشانى. جاتقان ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ ىلگەرى ۇمتىلدىم، جىگىتتەر دە ەرىپ كەلەدى. مىنە ءۇي، ەندى بىرەر اتتاساق قاسىندا بولامىز، سودان كەيىن قاندى شايقاس باستالادى، انا زارى، قور بولعان جۇبايلار مەن قارىنداس كەگى شاقىرعان مايدان وسى. جاقىنداعان سايىن ۇرەي ارتتا قالىپ، الدەنەندەي زور، كۇشتى قۇدىرەت العا، توگىلەر قانعا قاراي، مايدانعا قاراي سۇيرەيدى، ءوزىم ارقىلى ءوز جۇرەگىم ارقىلى باسقالار جايىن دا انىق بىلگەندەيمىن، سوندىقتان جان-جاعىما قاراماي ىلگەرى باسا بەرەمىن. مەندە ەس جوق، تەك ىزا عانا داۋىلداي بۇرقىراعان كەك قانا بار. مىنە، قورا، مەن قاقپا الدىنا كەلگەندە كىلت توقتاي قالدىم دا، ارتىما بۇرىلدىم، جىگىتتەر دە جەتكەن ەكەن. ولارعا وسىلاي تۇرا تۇرىڭدار دەپ ىمدادىم دا، ءوزىم بۇقپالاپ وتىرىپ تەرەزەگە باردىم، بارقىراعان داۋىستار ءالى دە ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىعادى دا تىنا قالادى، تىنعانى بولماسا، مۇلدە توقتامايدى، كەيدە بىرنەشە داۋىس قاتار بارقىراپ كوتەرىلەدى دە، توقتاي قالادى، ءبىرازدانسىن ەكەۋ-ەكەۋ بوپ شىڭعىرىپ، ودان كەيىن جالعىز-جالعىز كۇجىلدەرگە اينالىپ جوق بولادى... تەرەزەدەن اقىرىن باسپالاپ قارادىم تورگى ۇيدە ءبىر توپ سولدات الدارىنا اراقتارىن قويىپ، شىلىمدى بۇرقىراتىپ وتىر. ۇستەرىندەگى اۋىر كيىمدەرىن شەشىپ تاستاعان، ەكەۋ-ەكەۋ قۇشاقتاسىپ الىپ، الدەنەندەي ءبىر ولەڭدى باستاي بەرەدى دە، اياقتاماي توقتايدى، سويتەدى دە بىرىنە-بىرى جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ كىجىنەدى، بوقتىق سوزدەرمەن ءۇيدى باستارىنا كوتەرەدى. تاعى دۋىلداسىپ، كەڭىردەكتەرىن سوزا داۋرىعادى دا، قايتا قۇشاقتاسىپ سۇيىسەدى. تۇرلەرىنە قاراعاندا تەگىسىمەن ۋداي ماس. بۇلاردان ارىرەكتە توردە ساكى ۇستىندە شاشى جالبىراپ جايىلىپ كەتكەن ءبىر ايەل ەتپەتىنەن قۇلاعان كۇيى جاتىپ قالىپتى، ءولى-تىرىسى بەلگىسىز. شاماسى، تالىپ جاتقانداي. مۇنى كورگەن مەنىڭ تۇلابويىمدى اشۋ قىسىپ اكەتىپ بارادى، قويانشىق ۇستاعان جانداي ءدىر-دىر ەتەمىن، تەرەزەنى سىندىرىپ جىبەرىپ، ءۇي ىشىنە ويران سالعىم كەلەدى. ءوزىمدى-وزىم ارەڭ توقتاتتىم، ەندى تەرەزەدەن قايتا قاراۋعا شىداماي جىگىتتەرگە قاراي اياڭدادىم.
— ءبىز قوراعا كىردىك. قورا تاستاي قاراڭعى، سوناداي جەردە جىلتىراعان ءالسىز جارىق كورىنەدى. مەن جاقىنداپ كەلدىم، اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى اشىق، بوساعادا ماي شام جىپىلىقتاپ جانىپ تۇر. ءبىر بۇيىردەن تۇرىپ، اقىرىن بولمە ىشىنە كوز جىبەردىم، ەشبىر پەندە كوزىمە تۇسپەدى. ءبىز بولمەگە كىرگەندە تۇپكى ۇيدە ءالسىز قارلىققان بىرنەشە داۋىستار ءبىر ءاننىڭ اياعىن قايتالاپ وتىرعانداي كورىندى. جالما-جان اۋىز ءۇيدىڭ بۇرىشىندا تۇرعان قارۋلارعا جابىستىق. ءبىراق تۇپكى بولمەدەن ەشكىم قوزعالا قويمادى. قولىما تيگەن ءبىر بەس اتاردى كولدەنەڭ ۇستاپ ىشكى بولمەگە تاپ بەردىم. وسىدان قاسىندا جىگىتتەرى، قولىندا فونار بۇرالقى شىعا كەلدى.
— ساپار وڭ با؟— دەگەن مەنىڭ سوزىمە:
— تەگىس جايپادىق،— دەپ جاۋاپ قاتتى. بۇل جاۋاپ مەنىڭ نە بوپ جاتىر ەكەن، الدە جاۋ سەرگەك بولىپ الدىرماي كەتەر مە دەگەن قورقىنىشىمدى باسىپ، كوڭىلىمدى ورنىقتىرعانداي بولدى. مەن «جىگىتتەر تەگىس امان با ەكەن، تۇگەندەڭدەرشى!» دەدىم قاتتى داۋىسپەن. ءبىزدىڭ توپتان عابباس جوق بولىپ شىقتى. بۇرالقى باستاعان توپتان ءۇش ادام جەڭىل جارالى بولىپ شىقتى، دەرەۋ كەيىن قايتىپ تاعى ءبىر فونار سۇراتىپ، الدىردىق تا ۇرىس بولعان ۇيگە كىرىپ، ولىكتەردى دالاعا شىعارا باستادىق. فونار جارىعىن جۇگىرتىپ سۇلاپ جاتقان ءولى جانداردى قاراپ تۇرعان مەنىڭ كوزىمە اناداي بۇرىشتا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ قيمىلسىز جاتقان عابباس كەرىندى، مەن كيىمىنەن-اق تاني كەتتىم، جۇگىرە باسىپ جانىنا كەلدىم. نە عاجاپ! بۇل جەردە ءالى دە قاندى سويقان بىتپەگەن عوي، مىناۋ ەلى عابباس ەمەس، ءتىرى، الىسا كەتكەن قاس جاۋىن كەڭىردەگىنەن قوس قولداپ ۇستاپ الىپ جىبەرمەي، شەڭگەلىنەن شىعارماي مىتىپ جاتقان ەر قيمىلى مەنىڭ كوزىمە جاس اكەلىپ، كوڭىلىمە ماقتانىش جالىنىپ قاۋلاتتى. عابباس تۇر! كەل مەنىڭ قۇشاعىما، اتا-اناڭ ءۇشىن، سولاردىڭ ماقتانىش، قۋانىش ءلاززاتى ءۇشىن سەنى مەن قۇشاقتاپ، مەن سۇيەيىن، باۋىرىم!»— دەپ ايعايلاعىم كەلدى، جەردە، ساكى ۇستىندە الىسقان جاۋىن القىمىنان قوس قولداپ سىعىمداپ جاتقان ونى كوتەرىپ الىپ جاس بالاشا سۇيگىم كەلدى. ءبىراق ونىڭ ولىك دەنەسى قىبىر ەتكەن جوق، ونىڭ نۇرى سونگەن كوز جانارى قايتا تۇتانعان جوق، كەزەرگەن ەرنى كۇبىرلەپ، بايلانعان ءتىلى شەشىلگەن جوق... مەن عابباستىڭ بالالىق شاعىن دا كورگەن جوقپىن، ءوز ءومىرىن نەدەن باستاعانىن دا، ءدال وسى بۇگىنگى ساتكە دەيىن نە ىستەپ ۇلگىرگەنىن دە بىلمەيمىن. ال، ونىڭ دۇنيەدەن وتەر ومىرىمەن قوشتاسار ءساتى وسىلاي ءبىتتى، وسىلاي تىندى! جايشىلىقتا تالاي داۋرىقپا تەنتەكتەرمەن سوتقار-سوتاناقتاردىڭ ەل ىشىندە باتىر اتانىپ جۇرەتىنىن دە بىلەمىز عوي، ال بۇل جىگىت اۋىل اراسىندا وتە سىپايى، مومىن جان بولىپ ەدى دەسەدى قۇربىلارى. تەگىندە ايعاي-شۋى كوپ ماقتانشاق، داراقى ادامداردىڭ كىسىلىك قاسيەتى از، كەۋدەسى بوس ىدىس ءتارىزدى ساڭعىراۋىق كەلەتىن بولار، كۇش پەن قاسيەت، ادامشىلىق پەن ەرلىك ءۇنسىز، سىپايى جانعا ءتان سياقتى.
مەن ايتارىمدى ايتىپ ءبىتتىم، بۇدان كەيىنگى اتتانىس جورىعىندا ءوزىڭ دە بىرگە بولىپ كەلەسىن. وسى ءبىر جايلار كەۋدەمە سىيماي بارا جاتقانسىن سەنى وزىممەن كەيىن نە بولعانىن ءجوندى بىلىڭكىرەمەيمىن، ەسىمدە قالعان ۋاقيعا— مەن كىرىپ بارعاندا ەڭگەزەردەي ءبىر سولدات جەردە جاتقان ماناعى ايەلدى شاشىنان ۇستاپ اپ كروۆاتقا قاراي سۇيرەپ بارادى ەكەن. مەن سوعان تۇرا ۇمتىلدىم، مەنى كورگەن بىرەۋى بارقىراعان ماس داۋسىمەن «كيرگيزى!» دەپ ايعايلاپ جىبەردى. وسىدان كەيىن جىگىتتەردىڭ لاپ قويعان العاشقى قيمىلدارى، بىرەۋلەردىڭ وكىرگەن داۋسى، قىرىلداعان، القىنعان دىبىستار بىر-بىرىمەن ارالاستى دا كەتتى. مەن قارسى الدىمداعى جاۋىزدى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن قاراقۇستان پەرىپ جىبەرگەنىمدە، ول دوڭىزداي وكىرىپ، تالتىرەكتەپ ءبىر باستى دا، موينىن استىنا الا گۇرس ەتىپ قۇلادى. سول ساتتە وڭ جاعىمدا الدەكىمنىڭ «قۇتقارىڭدار!» دەگەن تانىس داۋسى قۇلاعىما ساپ ەتە قالدى، جالت قاراسام تولەگەن دەگەن جىگىت ەكەن. ءبىر سولدات استىنا باسىپ ولتىرگەلى جاتىر، جالما-جان سولاي قاراي تاپ بەرگەنىمدە الدىمنان سىلەيىپ جاتقان بىرەۋگە قاراپ اقىرىپ تۇرعان اۋەلبەك كەزدەسە كەتتى، مەن مىلتىعىمدى سوعان ۇستاتا سالىپ ساپىدان كەزدىگىمدى سۋىرىپ العان كۇيى تولەگەندى جانىشتاپ جاتقان سولداتتىڭ ءدال جاۋىرىن ورتاسىنان سۇقتىم. ەكى كوزىم قانتالاپ، الدىمدا نە جاتقانىن، ءۇي ىشىندە نە بولعانىن سەزبەيمىن. ءبىراق وڭ قولىمدا قاتتى قىسقان كەزدىك جۇزىنەن سورعالاپ قارا قان اعادى، قىزىل قان بولۋى مۇمكىن بە؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. ونىڭ قانى دا، جانى دا، جۇرەگى دە قارا. ءبىر كەزدە سالدىر ەتىپ جانىپ تۇرعان پانار قۇلادى، جالپ ەتىپ شام ءسوندى. سول سەنگەن شاممەن بىرگە ءۇي ىشىندە بار تىرشىلىك سونە قالعانداي بىردەن تىنىش، تاس ءتۇيىن. ەندىگى ءبىر دەمدە: «اتاڭنىڭ... جانى نەتكەن ءسىرى ەدى، ەكى قولىم قارىسىپ قالدى عوي، شام جاعىڭدارشى!» — دەگەن ايعاي مەنى ۇيقىدان وياتىپ جىبەرگەندەي. مەن سىرەڭكە تارتىپ جارىق قىلدىم. بىرەۋ اۋىز ۇيدەن ماي شام اكەلدى. ءبىز ءۇي ەسىگىن سىرتىنان جاپتىق تا دالاعا شىقتىق. تەرەزە الدىنا ەكى جىگىتتى كۇزەتكە قالدىرىپ، بۇرالقىلار كەتكەن ۇيگە قاراي بەت الدىق. جۇرەگىم ويناقشىپ، تۇلا بويىمدى الدەبىر بەلگىسىز كۇش بيلەيدى، ەكى اياعىمنان قۇيىن كوتەرىپ بارا جاتقانداي تەز باسامىن، جىگىتتەر دە الدى-ارتتارىنا قارار ەمەس، دەدەكتەپ ۇشىپ كەلەدى، كەيبىرەۋلەر قاسىندا كەلە جاتقان جولداستارىنا قىسقا-قىسقا ءتىل قاتادى دا، تىنا قالادى، اركىمنىڭ اياق اتتاسى پىسىق، دەنەسى ىقشام، سەرگەك، ۇمتىلىستارى وكتەم. بۇلارعا قاراپ مەن دە وكتەم، نىعىز قۇدىرەتتەي كۇشتىمىن. وسىلايشا جارىسا باسىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدان وڭاشا الىپ قالىپ ەدىم، ءبارىن دە اقتاردىم، ەندى كوڭىلىم ءجاي تاپقانداي، جانىم جادىرايىن دەدى.
توقسان! وسىناۋ مىجىرايعان شىم ۇيلەردە جەل ايداسا ىققا قاراي بوسا بەرەتىن وڭكەي سورلى جاندار تۇر ەكەن دەپ ويلاما! ادام كۇشىن مەكەنىنە، بولماسا سىرت كورىنىسىنە قاراپ ايىرا قويۋ قيىن. مەن ونى ءوزىمنىڭ العاشقى جان اشۋىمنان، العاشقى سوت تورىعۋىمنان اڭعاردىم.
ءوزىڭ ويلاشى! بۇل ەلدىڭ كوزىندە مەن كىم؟! تەك زەرگەر، ەل قىدىرىپ تاماق اسىراپ جۇرگەن جان ەمەسپىن بە؟ ەندەشە سول اتاق، ابىرويى جوق مەن سياقتى بىرەۋدىڭ سوڭىنا وسىنشا جىگىتتەردىڭ ەرگەنىن، اجالعا قارسى اتتانعانىن سەن نەدەن دەپ بىلەر ەدىڭ؟!
ەل بويىندا قايناعان كەك، ۇلى اشۋ، ىزا بار. بۇگىنگى اۋىلدىڭ تۇيىق مىنەزى قۇيىن كوتەرىپ داۋىل سوعار الدىندا تۇنىپ تۇرعان الدامشى كۇن رايى سەكىلدى ەكەن. استاڭ-كەستەڭ داۋىل بولارىنا ءبىر عانا باتىر ۇلدىڭ اششى ايعايى، دولى ايباتى كەرەك ەكەن، شىم ۇيلەر تولعان كەك پەن نامىس، قايرات پەن كۇش، ونى تۇنگى ايقاستا ءوزىڭ دە كوردىڭ.
ماعان ەرگەن ەل توبى جالعىز عانا عايني كەگىن جوقتاۋدان گورى جوعارىراق ءبىر تىلەككە، مەن ءالى ءتۇسىنىپ بولماعان ءبىر كۇيدىڭ سازىنا ارقا تىرەپ تۇرعان سەكىلدى. مەن سوڭعى كۇندەرى وسى ءجايدى كوپ ويلاپ، كوپ ىزدەيمىن، ءبىراق، تابا الماي بولدىرىپ توقتايمىن.
ءوز تاعدىرلارىن مەنىڭ قولىما، مەنىڭ امىرىمە بەرگەن وسى بوزداقتاردى ەندى قايدا باستاپ، قايدا اپارۋ كەرەك، ءبىر بۇراۋدىڭ دا ءبىر سۇراۋى بار ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ءىسىمىز وسىلاي تىنا قالار ءىس پە؟! مەنىڭ بۇل ويىما جاۋاپتى كىم ايتار، كىم جول كورسەتەر؟! مىنا سەنىڭ قىزىلدار قاتارىندا سولدات بولىپ ءجۇرۋىڭ مەنى ءبىر نىساناعا مەڭزەپ، ءبىر ويدىڭ ۇشىعىن قولىما ۇستاتقانداي، سول نىساناعا ءجون تارتىپ، سول ويدىڭ سوڭىنا ەرسەم بە دەيمىن...
جاقسى، بۇل ءجايدى اۋىلعا بارعانسىن اقىلداسارمىز، سەن دە قازاق بالاسى ەمەسسىڭ بە، ءوز تۇيگەنىڭدى جاسىرماي ورتاعا سالىپ، ءوز اقىلىڭدى قوس!
ءسادۋاقاس اتىنىڭ تىزگىنىن جيىڭقىراپ ۇستاپ، تاعى دا جورتا جونەلدى، مەن دە ىلەسە جونەلدىم...
You Might Also Like
-
جاڭا تاقىرىپ — ءبىزدىڭ سوۆەتتىك ءومىرىمىزدىڭ شىندىقتارى، ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزگى وزەگى بولۋعا ءتيىس. مىنە، وسى ءبىر ەڭ ماڭىزدى، ەڭ ارداقتى مىندەتىمىزدى ورىنداۋ جولىندا ءبىز، جازۋشىلار قالىڭ جۇرتشىل...
-
قازاقستاننىڭ دەمالىس ورىندارىنداعى قىزمەت كورسەتۋ (سەرۆيس):الاكولدەگى دەمالىس.
