جۇلدىز تاعدىرلى جازۋشى
سانانى تۇمىس بيلەگەن زاماندا ادام بالاسىنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋ پروسەسىندە كوركەم ادەبيەتتىڭ الاتىن ورنى جايلى وي قوعامدى دا، قوعامدى بيلەۋشى قايراتكەرلەردى دە ەلەڭدەتكەن ەمەس. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا دا، بىرەگەي حاندار تۇسىندا بولماسا، ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن دالەلدەيتىن تۋما تالانتتاردىڭ قادىر-قاسيەتى بىردەن باعالانىپ، ءوز دەڭگەيىندە قۇرمەتتەلگەن كەزى جوق.
شىعارمالارى تۋعان حالقىمەن، انانىڭ تىلىمەن بىرگە جاسايتىن، جاراتىلىس اتتى ۇلى كۇش تابيعي تالانت قۇدىرەتىن بەرگەن ونەر يەلەرى ادەتتە ەلەۋسىز، قاق-سوقتان، قوعامداعى توپتار مەن تاپتاردىڭ تارتىس-تىرەسىنەن وقشاۋ جۇرەدى، نە شىعارماسىن، نە ءوزىن كولدەنەڭ تارتىپ، كولدەنەڭ تۇرماعاندى كوزىنە ىلمەيتىن شابۋىلداعان جۇرتتىڭ نازارىنا ءىلىنىپ قالۋدى، كۇندىك بەدەل جيناپ، ارزان دابىر مەن اتاق-ابىروي الۋدى ار سانايدى.
وسىنداي ءتۇستا ۇلتتىڭ رۋحاني، مادەني ءومىربايانىندا شىعارماشىلىعى تۇككە تۇرمايتىن كوك ەزۋ بىرەۋلەر شەن-شەكپەنگە ورانىپ الادى، بەلسەندى، بەلدى سۋرەتكەر بولىپ شىعا كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى قوعامدى بيلەۋشىلەر ورەسىنىڭ ادامزاتتىڭ ساناسى مەن مادەني دەڭگەيى ءوسىپ جەتىلگەن بۇگىنگى شىنايى ونەر بيىگىنە كوتەرىلە الماي، العاشقى قوعامدىق قۇرىلىس زامانىنىڭ دۇنيەتانىمى دارەجەسىندە بولا تۇرا، ۇلتتىق تۇلعالار تاعدىرىن ءوز شامالارىمەن شەشۋىنەن. قاي كەزەڭدە بولماسىن، «حالىق جاقسى كورەدى»، «حالىقتىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى» دەگەن تىركەستەر ءجيى ايتىلعانمەن، قوعامداعى ورەسىز باسشىلىق ءبارىبىر ءوز ءمورىن تەك وزىنشە باساتىنىنا كۋا بولىپ كەلەمىز.
شەرحان مۇرتازايەۆتىڭ جازۋشىلىق تاعدىرى سوقپاعىنا كوز جۇگىرتسەم، مەن وسىنداي تۇجىرىم-ويلارعا تىرەلەمىن.
ۇمىتپاسام، 1982-جىل عوي دەيمىن، بىردە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا ولەڭدەر اپاردىم دا، شەرحان اعامىزعا سالەم بەرەيىن دەپ (ول كەزدە رەداكتور سول كىسى بولاتىن) باس رەداكتوردىڭ بولمەسىنە كەلدىم. الدىنداعى ءبىر كىتاپتىق قولجازباعا قاراپ، ويلانىپ وتىر ەكەن. كوڭىل-كۇيى ونشا ەمەس كورىندى. انشەيىندە دە جارقىلداپ، جەكە باسىنىڭ جەتىستىگىنە جەلپىنبەيتىن كىسى ەكەنىن بىلەمىن. مەنىڭ سۇراۋلى جۇزىمە كوزى ءتۇستى.
— «قىزىل جەبەنىڭ» ءۇشىنشى كىتابى «جۇلدىز كوپىردى» ءبىتىرىپ، «جۇلدىز» جۋرنالىنا بەرىپ ەم — باسپاي، كەرى قايتارىپ بەردى. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆكە سەكرەتارياتتا تالقىلاتىڭىز، ۇكىمەت پەن پارتياعا ءتىل تيەتىن جەرى جوق دەسەم، «ورىسشاعا جولما-جول اۋدارما جاساپ اكەلىڭىز، ايتپەسە قازاقشا وقي المايمىن» دەيدى. تۇتاس روماندى قاپەلىمدە ورىسشاعا قالاي اۋدارام... — دەپ شەرحان اعامىز سىر شەرتكەندەي بولدى. جازاتىن ادام ءۇشىن جازعانىن شىعارا الماۋدان وتكەن قاسىرەت-كۇيىنىش جوق ەكەنىن ءوزىم دە جاقسى ءتۇسىنىپ قالعان كەزىم بولاتىن. ءدال سونىڭ الدىندا «قازاق ادەبيەتى»، «قازاقستان ايەلدەرى»، «لەنينشىل جاس» باسىلىمدارىندا بايقاۋسىزدا عايىپتان تايىپ جاريالانىپ كەتكەن مەنىڭ توپتاما ولەڭدەرىم قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە ەداۋىر ءسوز بولىپ، «جازۋشى» باسپاسىنان شىققالى جاتقان «سۇحبات» اتتى جيناعىمدى باس رەداكتور ەسەت اعامىزدان باستاپ، قاتارداعى رەداكتورلار ۇلىقبەك پەن يرانبەككە دەيىن لۋپامەن قاراپ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ العىسوزىنە، ءابدىلدا اعامىزدىڭ كىتابىمدى تالقىلاۋعا ارنالعان رەداكسيالىق كەڭەستە مەنىڭ ولەڭدەرىمدى قورعاپ سويلەگەن سوزىنە ەشقايسىسى قۇلاق اسپاي، قۇردىمعا قۇلاعالى تۇرعانداي كۇيدە جۇرگەن كەزىم ەدى. مۇندايدا مارينا سۆەتايەۆا ايتقانداي «وزىڭە، ءوز تۆورچەستۆوڭا دەگەن «تاكاببار سەنىمىڭ سەنىمسىز تۇڭعيىققا باتىپ»، جازاتىن ادام ءبىرجولا تۇنشىعىپ تىنارداي ءقاۋىپتى كوڭىل كۇيىن كەشەدى.
— اعا، «جۇلدىز كوپىردى» مەن باسايىن... «پيونەرگە»، — دەدىم. سول ساتتە اعامىزدىڭ تۇڭىلگەن كوڭىلىنە ءبىر ساۋلە سەبۋگە تىرىسىپ ايتۋىن ايتىپ قالسام دا، قازاق بالالارىنىڭ كولەمى ينەلىكتىڭ قاناتىنداي جۋرنالىن بۇل كىسى مەنسىنە قويمايدى عوي دەگەن كوڭىلىمدەگى كۇدىكتى ويدى كوزىم اڭعارتسا كەرەك:
— راحمەت، اينالايىن... جۋرنالىڭنىڭ جالعىز بەتىنە باسساڭ دا، ريزامىن. تەك... ساعان دا رۇحسات ەتە قويماس، — دەپ شەرحان اعامىز تومەن قارادى. بىرەر كۇننەن كەيىن «جۇلدىز كوپىردىڭ» ءبىزدىڭ جۋرنال كولەمىنە لايىقتالعان 10-15 بەتىن الىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ باسپا ءسوز ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان ابدەش سارسەن ۇلى قالمىرزايەۆقا باردىم. جۋرنالعا باسقىم كەلەتىنىن، باسىلىمنىڭ ءار سانىنداعى شاعىن حابارعا دەگەن وي ەلەكتەرىنەن وتكىزىپ وتىراتىن سەنزۋراعا ەسكەرتۋىن ءوتىندىم. ول كىسى كوز جۇگىرتىپ وقىدى دا:
— ساياساتقا جات ەشتەڭەسى جوق سەكىلدى عوي «جۇلدىز» قورقاتىنداي، — دەدى. — جۋرنالىڭىزعا باسا بەرىڭىز.
«قىزىل جەبە» رومانى جازىلىپ جاتقاندا، العاشقى شاعىن ۇزىندىلەرى گازەت بەتتەرىنەن كورىنگەن جىلدارى «مۇرتازايەۆ حالىق جاۋىن دارىپتەپ جاتىر» دەپ ءبىراز جازۋشى اعايىندارىمىزدىڭ الاوكپە بولىپ جۇگىرىپ، ورتالىق كوميتەتكە ارىزدان جاڭبىر جاۋعىزىپ، مىنبە تيسە، «قىزىل جەبەنىڭ» باس كەيىپكەرىن دە، اۆتورىن دا قازاق اتاۋلىنىڭ قاس دۇشپانى دەپ دالەلدەمەك بولعاندارى ءبىزدىڭ جادىمىزدا شەجىرەدەي جاتتالىپ قالىپتى...
قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى شەرحان مۇرتازايەۆتىڭ «لەنينشىل جاستا» رەداكتور بولعان جىلدارىندا جۇمەكەن، ابىشتەردەن باستاپ، بۇل كۇندە ادەبيەتىمىزدىڭ ءبىر-بىر بەلگىلى قالامگەرى اتانىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىلار توبىن تاربيەلەگەنىن، «جالىن» جۋرنالىنا، «جۇلدىزعا»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە باس رەداكتور بولىپ قىزمەت اتقارعان كەزدەردە دە تەك تالانتتاردىڭ شىعارمالارىن باسۋعا، سولارعا قول ۇشىن بەرۋگە تىرىسقانىن، ول كىسى بۇل كۇندەرى باسقارىپ وتىرعان قازىرگى «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ دە حالىق اراسىندا بەدەلدى باسىلىمعا اينالىپ وتىرعانىن وسى تاڭدا اركىم ءوز الىنشە ايتىپ جاتقانمەن، قازاقتىڭ ادەبي سىنىندا مۇرتازايەۆ-جازۋشىنىڭ ورنى ءوز دەڭگەيىندە، ءوز مانىندە ايتىلعان جوق.
ءار جازۋشى ادەبيەتكە ءارتۇرلى جولمەن، ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە كەلەدى. ادەبيەتكە شەرحان-جازۋشى جالعىز ولەڭىمەن نەمەسە العاشقى شاعىن اڭگىمەسىمەن جارىق جۇلدىزداي جارقىلداپ كەلگەن جوق. مىسالى، ءابىش كەكىلبايەۆ جيىرما ءۇش جاسىندا جازعان «شىڭىراۋىمەن» قازاق پروزاسىنا ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ كەلسە، بۇعان دەيىن «سوسياليستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرىندەگى وچەرك، ماقالالارى ارقىلى اتى ەلگە جاقسى تانىس شەرحان «بەلگىسىز سولداتتىڭ بالاسى» پوۆەسى، «قىز بەن بوتا» اتتى اڭگىمەسىمەن ەلەۋسىز عانا ەپتەپ باسىپ ادەبي پروزاعا كەلدى دەۋگە بولادى. ماسەلە جازۋشىنىڭ قاي شىعارمانى قاي جاستا جازعانىندا ەمەس. تاريح ۇرپاقتارى جازۋشىنىڭ جاسىن تالعامايدى، شىعارماسىن تاڭدايدى. تاڭدايىنا تاتىسا عانا، تامسانا ءلاززات الادى. ءلاززات الا وتىرىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني دەڭگەيىن ءوسىرىپ، دۇنيە تانىم كاكجيەگىن كەڭەيتەدى.
شەرحان مۇرتازايەۆتى جازۋشى رەتىندە تانىتقان «قىرىق ءبىرىنشى جىلعى كەلىنشەك» اڭگىمەسى مەن «مىلتىقسىز مايدان» پوۆەسى. جازۋشى و باستان تۇيمەدەي ويدان تۇيەدەي رومان جازۋعا بوي ۇرىپ، كوپىرمە ءسوزدىڭ كوبىگىمەن وقىرمانىن قورەكتەندىرۋگە جوق. كەرىسىنشە، جيناقى سويلەم، سىرباز سوزبەن سۋرەت سالادى. ءومىر سۋرەتتەرى ەدى ولار.
جازۋشى مەن ونىڭ جىلداستارى ءجۇرىپ وتكەن سوقپاقتارعا تۇسكەن ءبىزدىڭ ۇرپاق تا ول سۋرەتتەرگە قانىق ەدى. اكەسى مايداندا، جاس انانىڭ جۇباۋراپ وتكەن ومىرىنە وزەگى ورتەنە كۋا بولعان ءجاسوسپىرىمنىڭ كۇرسىنىسىن جاسىرعان جاماۋ كوڭىلى ءبىزدىڭ قايسىمىزعا تانىس ەمەس؟!
شەرحان-جازۋشىنىڭ العاشقى اڭگىمە، پوۆەستەرىندەگى ەڭ باستى ەرەكشەلىكتەر: ادام بالاسىنىڭ جان كۇيزەلىسىن، ىزا مەن كەكتەن تىعىرىققا تىرەلەر شاراسىز كۇيىن اسا شەبەر سۋرەتتەۋى؛ قازاقى مىنەز-قۇلىق پەن تابيعات كورىنىستەرىنىڭ ادام جانىمەن استاسىپ قاز-قالپىندا سوزبەن بەينەلەنۋى. مىنا ءبىر سۋرەتكە كوز سالىڭىزشى:
«جول قاتقاق. شىنىنىڭ سىنىعىنداي قابىرشاق مۇز كەزدەسەدى. ناۋرىز بولسا دا، ءالى ىزعار بار. تاياۋدا عانا التىن كۇرەك جەل سوعىپ، قالعان-قۇتقان ءۇرىندى قاردى سىپىرىپ-سيىرىپ اكەتىپ، ساي-سايدا گۇرىلدەپ قىزىل سۋ جۇرگەن. ەندى سۋ تارتىلىپ، كوك قىلتيادى. بايشەشەك جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپانعا ۇساپ، جەردىڭ قابىرشاقتانعان توپىراعىن تەسىپ شىعىپ، شوق-شوق بولىپ تۇر».
شەرحان-جازۋشى بۇل شىعارمالارىندا فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدار جاسامايدى نەمەسە ۇنامسىز قۇلىقتىلاردى شىمشىلاپ ءازىل-وسپاقتىڭ استىنا المايدى، كەيىپكەرلەرىن كوركەمسۋرەت گالەرەياسىنداعى كورىنىستەي كوز الدىڭنان تىزبەكتەيدى.
بالاسى وراق تۋعاندا كىندىگىن ءوز قولىمەن كومگەن تابالدىرىققا كوز الماي قادالاتىن پاراليچ سوققان اراي كەمپىر، مىلتىعىنىڭ اۋزىن تومەن جىبەرىپ، اق ەسەكتىڭ ۇستىندە شالعى مۇرتى سالبىراپ الدەقانداي بولىپ شىرەنگەن بادىراقكوز، ەرىنى پىسكەن شيەدەي البىراعان توتيا كەلىنشەك، كورگەن قورلىعىن ىشىنە ءتۇيىپ، جاس بولسا دا، جاسامىستاي كۇي كەشەتىن بارىسحان بالا، وگىز اربامەن كەتىپ بارا جاتقان اتاسىنىڭ سوڭىنان الدەبىر سۇمدىقتى الدىن-الا جۇرەگىمەن سەزگەندەي، قۇلازىعان جۇزبەن قاراپ كۇرك-كۇرك جوتەلىپ تۇرعان كىشكەنتاي سۇلەيمەن، پلوتينانىڭ كىلتىن ءوز بەتىنشە اشىپ، ارمانىنا جەتىپ قۇلاعان قيقار شال بۇزاۋباق، قۇداي بەرگەن بويى 2 مەتردەي بولسا دا، سۇراۋ بەلگىسىندەي ەڭكەيگەن اتالىق اقساقال...
وسىلاردىڭ ءارقايسىسى مىڭبۇلاق ماڭىنداعى اقساي اۋىلىندا عانا ەمەس، قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ءىرىلى-ۇساقتى اۋىلداردىڭ بارىندە دە بولعان، ءبارىمىزدىڭ سول جىلدارداعى كونەكوز تانىستارىمىز. ادەبيەتتەگى سىنشىلار ايتاتىن تيپتىك كەيىپكەرلەر دەگەن وسىلار بولار دەپ ويلايمىن.
قىرعىز اۋىلىنداعى قولدارى سيديعان نۇرالى شال قۇشاعىنا قىسقاندا، اكەسى مايدانعا كەتكەلى ەركەك اتاۋلىدان مۇنداي مەيىرىم كورمەگەن بالا بارىسحاننىڭ مىنا ءبىر كۇيى بالالىعى سوعىس وتىنا شارپىلعان ۇرپاقتىڭ قايسىسىنىڭ باسىنان وتپەدى...
«بۇل ءۇنسىز تۇنشىققان جىلاۋدا تولىپ جاتقان شاعىم بار ەدى: اكەيدىڭ جوقتىعى، قايراقباي قاراۋىلدىڭ سيىرىن كولحوزدىڭ جوڭىشقاسىنا ءتۇستى دەپ، شەشەمدى بىلاپىت سوزبەن بالاعاتتاعانى؛ قىستىڭ ۇزاق، بوراندى تۇندەرىندە ۇرپەك باس ءۇش بالا ايشانىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ ءبىر كورپەنىڭ استىندا بوراننىڭ ۇلىما داۋىسىن تىڭداپ قورقىپ جاتاتىنىمىز: جۋانقۇل باستىقتىڭ جۇمىرتقانى ۇرلاپ جەيدى دەپ اقجول دەيتىن كۇشىگىمىزدى اتىپ ولتىرگەنى؛ تامىزدىڭ ايسىز تۇنىندە بوراندىنىڭ ەليەۆاتورىنان قايتىپ كەلە جاتقاندا، ەسەگى جۇيرىكتەر وزىپ كەتىپ، مەن ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا جالعىز قالىپ، جول-جونەكەي تەرەڭ-تەرەڭ سايلاردان وتكەندە ۇرەيدەن تىنىسىم تارىلعان كەزدە، ەۆگەنيەۆكانىڭ بۇزىق بالالارى جالعىز ءوزىمدى ورتاعا الىپ ساباعانى؛ سوندا مەنىڭ، ءجۇزىن كورمەسەم دە، سىرتىنان مەدەۋ تۇتىپ جۇرەتىن مەدەت دەگەن باۋىرىمدى ىزدەگەنىم — ءبارى-بارى مىنا شالدىڭ الدىندا اقتارىلعان ارىز ەدى. ءۇنسىز، ءتىلسىز ارىز. كارى كوكىرەك سونىڭ ءبارىن ايتپاي-اق ءتۇسىنىپ قويدى. مەنى باۋىرىنا قىسىپ، كوپكە دەيىن ەگىلىپ تۇرىپ العانى دا سوندىقتان».
شەرحان-جازۋشىنىڭ «بۇلتسىز كۇنگى نايزاعايى ما»، «مىلتىقسىز مايدانى ما»، «تابىلعان تەڭىزى مە»، جوق، كوزدىڭ جاسىنداي مولدىرەگەن، كەسەنىڭ تۇبىندەگى ۇرتتاساڭ، جۇتا بەرگىڭ كەلەتىن ساۋمال قىمىزداي ءدامدى «ينتەرنات نانى»، «41-جىلعى كەلىنشەك»، «شەكشەك شىرىلدايدى»، «ايىرباس»، «اقساي مەن كوكساي»، «بويتۇمار»، «سۋسامىر» سەكىلدى شاعىن اڭگىمەلەرى مە - جاراتىلىس اتتى ۇلى سۋرەتشىنىڭ قىل قالامىنان شىققان ءومىر دەپ اتالاتىن پولوتنونىڭ قان-سولىمەن، بۇلاق-سورىمەن جۇلىپ الىنعان قيىندىسىنداي شىنايى.
جازۋشى تابيعاتى، جاراتىلىستىڭ باسقا دا ءتىرى ورگانيزمى سەكىلدى، وسەدى، وشەدى. جازۋشى شەبەرلىگى دە قايرالعان قىلىشتاي شىڭدالادى. وتپەيتىن پىشاقتاي مۇقالىپ، سارىتاپ بولعان جايلاۋداي ءورىسى ءبىر دەڭگەيدەن ۇزامايتىن جازعىشتار كوپ.
ىلعي ءوسۋ، ءبىر كەزەڭنەن ەكىنشى كەزەڭى بيىك تارتىپ اسىپ ءتۇسىپ وتىراتىن جازۋشى سيرەك. سول سيرەكتەردىڭ ءبىرى — شەرحان مۇرتازايەۆ. بۇعان دالەل — ونىڭ قازاق پروزاسىنداعى «اباي جولى»، «قان مەن تەر»، «مەنىڭ اتىم قوجا»، «ۇركەر»، «بوران» شىعارمالارىمەن قاتار تۇراتىن «قىزىل جەبە» رومانى. ول ادەبيەتىمىزدەگى كەسەك دۇنيە. كەسەكتىگى — تاڭداپ العان تاقىرىبىنىڭ وتىمدىلىگىندە ەمەس. «اتا داڭقىمەن قىز وتەدى، ماتا داڭقىمەن ءبوز وتەدى» قاعيداسى ونەر تابيعاتىنا جۇرمەيدى. قازىرگى جالپىداي ءبىلىمدى داۋىردە ءار كەزەڭدە بولىپ تۇراتىن ءزارۋ نۇكتەنى باسىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا اۋەستەنىپ العان جازۋشىلار بولادى. ادەتتە ولاردىڭ كوركەم شىعارما دەگەن دۇنيەلەرى گازەتتىك پۋبليسيستيكا نەمەسە پروبلەمالىق وچەركتىڭ و جاق بۇ جاعىندا بولسا دا، كوركەمدىك تالعامىن كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىك كۇستەندىرگەن وقىرمان اۋىرعان جەرىنە ءتيىپ كەتكەننىڭ ءبارىن ءدارى دەپ قابىلدايلى.
ال «قىزىل جەبەنىڭ» ءجونى بولەك.
سامارقاننىڭ ساۋداگەر سارتىنا ەكى قوي بەرىپ ساتىپ العان سوناۋ قوقان حاندىعى تۇسىنداعى كونە شەبەرلەر جاساعان، ءبىر كەزدە بۇلبۇل ۇنىندەي سىڭعىراپ اشىلىپ، سىڭعىراپ جابىلاتىن ساندىقتىڭ قاجالىپ بىتكەن سۇلدەرىندەي قالجىراعان تىرلىكتىڭ وپاسىزدىعىنا باس يمەي، ادىلەت ىزدەپ دۇنيەدەن وتكەن، بولمىسىنان باتىر رىسقۇلدىڭ كەسەك بەينەسى بۇل فانيدە الدىن — الا پەرىشتە نە ساقابالارىنان حابار بەرمەي كەلە قالسا، قۇداي تاعالانىڭ وزىنە دە كوزى تۇسپەيتىن، قۇرىعىنىڭ ارقاسىندا قۇدىرەتى كۇشەيگەن سايماساي بولىستان ورتا قاراش تۇسىنداعى شوككەن نارداي قىرقادا تۇرىپ جالعىز وقپەن شالقايىپ تۇرىپ كەك العان تۇستا ەمەس، شولاق شابداردىڭ ۇستىندە وتىرىپ كىشكەنتاي تۇرارىمەن قوشتاسقان ساتتە بۇكىل ىشكى جان تىنىسىمەن، بار ءبولمىس-بىتىمى اشىلادى. ايتەۋىر مەنىڭ قابىلداۋىم سولاي.
— تۇرار، جىگەرىم! — دەدى داۋسى دىرىلدەڭكىرەپ. — سەنەن نەسىن جاسىرايىن. كەتىپ بارامىن. جولىم اۋىر. ءبىراق قانداي ءبىر كۇن تۋار، نەندەي ءبىر اۋىرتپالىق بولار، ەش زامان اكەڭە كۇمان كەلتىرمە. مەن دە ءبىر اداسقان جانمىن. كىمدەرگە قياناتىم دا بولدى، ال، ارام بولعان جوقپىن. وسەرسىڭ، اقىل كىرەر، سوندا تۇسىنەرسىڭ سورلى اكەڭنىڭ قان جۇتىپ، قاھار كەشكەنىن. جەڭەشەڭدى رەنجىتپە. تۇيمەتايعا قاراپ ءجۇر، قارعام. ال، ۇيگە بار. قۋعىن كەلىپ قالار».
قاي زاماندا دا رىسقۇلدارىن ساندالتقان از حالىقتىڭ تاعدىرى دا، بولاشاق ۇرپاققا ايتار ۇلاعاتى دا، وكىنىش وكىسىگى دە وسى ءبىر اسىعىس قوشتاسقان، تاماعىڭا لىقسىتىپ اكەلىپ ءبىر تۇيىنشەكپەن قىلعىندىرا وكسىتەتىن قيماس ساتتەگى ۇزىك-ۇزىك ايتىلعان وسى ءبىر سىردا بۇكىل روماننىڭ وزەگى جاتقانداي كورىنەدى ماعان.
«قىزىل جەبەنى» العاش قولىما العاندا، شەرحان اعانى ادام رەتىندە دە، سۋرەتكەر رەتىندە دە ءوز باسىم ەرەكشە ءقادىر تۇتقاندىقتان بولسا كەرەك دەپ ويلايمىن، قوبالجىپ، كۇدىك بۋىندىرعان كوڭىلىمدى بوساتا الماعانىم ءالى ەسىمدە. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەمدىك مۇراعا تاتىر ايگىلى «قاراش-قاراشىنان» كەيىن سول ءبىر تۇس قالاي باياندالار ەكەن دەگەن قورقىنىش ەدى مەنىڭ كوڭىلىمدى بۋىندىرعان.
قازاق دالاسىنىڭ ەپوپەياسى ارقىلى ۇلى پەرزەنتتەر تۋاتىن ايداي سۇلۋ اقىلگوي انالارى، ەلدىك پەن كەڭدىكتىڭ كەمەڭگەرىندەي بابالارى، پاسىقتارى مەن پىسىقتارى، از كۇن اتقا مىنسە، اقىل-ەسىنەن اداسىپ، جانىنداعى جاندايشاپ جىلماڭدار مەن جىلپوستار قازعان جىلىمعا ءتۇسىپ اقىرى قۇرىپ تىناتىن اتقامىنەرلەرى، كىسى قىزىعاتىن قىلىعى، پىش-پىشى مەن بىلىعى مول قازاق دەگەن حالىق بار ەكەنىن الەمگە تانىتقان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇكىل ءبىر اڭگىمەسىنە ارقاۋ بولعان سايماساي بولىستىڭ اجال ءساتى مۇرتازايەۆ-جازۋشىنىڭ رومانىندا ءومىر بويى مۇقالماي، ادىلەتسىزدىكتىڭ توعىشار بويكۇيەزدىگى مەن وجار وزبىرلىقتىڭ وپاسىزدىعىن نىساناعا الار قىزىل جەبە عۇمىرىنىڭ ۋۆەرتيۋراسى!
كوپ قىزىلكوزدىڭ «وسى جەردە ءبىر سۇرىنەرسىڭ بالەم» — دەپ مۇرتازايەۆقا كىجىنە دامەتكەن تۇسى دا وسى ءبىر كورىنىس ەدى. جوق، قىزىلكوزدەردىڭ كومەيى قاراش جوتاسىنا شامىرقانعان دالا قازاعىنىڭ ىزالى كەگىنە قاقالىپ قالدى!
— سايماساي! مەن رىسقۇلمىن. كوكىرەگىمە زاپىران سيماي كەتتى. سونىڭ ءبىر ءتۇيىرىن سەنىڭ كەۋدەڭە تۇكىرسەم دەيمىن. سەن كوزىنەن سوراسىن اعىزعان سورلىلار ءۇشىن! سەن ءسولىن سورعان جارلىلار ءۇشىن! قىزىل جەبەنىڭ قانى ءۇشىن!
مىلتىق داۋسى گۇرس ەتكەندە، اۋەلى قويۋ تۇتىننەن تۇك كورىنبەدى. ءدارىنىڭ ءيىسى بۇرق ەتتى. سالدەن سوڭ شالقالاي قۇلاعان بولىستىڭ ءبىر اياعى ۇزەڭگىدەن شىقپاي، ۇرىككەن قالدىقىزىلدىڭ سۇيرەتكىسىندە ۇيدەي دەنە ۇلپەك قاردى سىپىرا، ارتىندا قاپ-قارا جولاق سىزىق قالدىرىپ بارا جاتقانىن كوردى.
— بۇتكىل ءومىرىڭ، قارا سىزىق ەدى سەنىڭ، سايماساي! — دەدى رىسقۇل مايانىڭ تاساسىنداعى شولاق شابدارعا اسىعا بەتتەپ بارا جاتىپ».
بەۋ، دۇنيە-اي دەسەيشى!.،. سان مىڭ قولدى اۋزىنا قاراتقان دۋالى ءسوزدىڭ قاسيەتتى مىنبەرىندەي كۇمىس ەر-تىرلىكتەن جۇلدىز تاعدىرلى اركىمنىڭ قالاي، قاشان اعىپ تۇسەرىن ءبىر اللانىڭ ءوزى بىلەدى... تەك... الەمدى جارقىراتۋ ءۇشىن قاراڭعىلىقتى ىسىرىپ، ءوزىن-وزى ورتەپ جىبەرەتىن جۇلدىزداي تاعدىر ءار ادامعا بەرىلسە عوي!
مەن جازۋشى شەرحان مۇرتازايەۆتىڭ «قىزىل جەبە»، ونىڭ ءۇشىنشى كىتابى «ءجۇلدىز كوپىرگە»، بولماسا حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قۇيرىقتى جۇلدىزداي قىسقا عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنە ارنالعان، ءالى باسپادان شىعا قويماعان «تامۇق» كىتابىنا ادەبي تالداۋ جاساۋدان اۋلاقپىن. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم — حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىن شاڭعا كومگەن مىلقاۋ مەزگىلدى، قاراڭعى تۇنەكتى جارقىراتقان جۇلدىزداي ىسىرىپ تاستاپ، ۇرپاقتارعا تابىستىرعان جازۋشىنىڭ بۇل شىعارمالارى ادەبيەتىمىزدىڭ ءومىربايانىنداعى جارقىن بەتتەر ەكەنى.
ۇلىلىعىڭدى ولىمىڭمەن كورسەتپەسەڭ، كوڭىلى تولمايتىن ەلدىڭ زيالى ۇرپاقتارى مۇرتازايەۆ-سۋرەتكەردىڭ بۇل شىعارماسىنان تالاي-تالاي عىلىمي ەڭبەكتەر جازار.
سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى الدىمەن جۋرناليستىك قارۋ-جاراعىن سايلاپ الىپ بارىپ ادەبيەت وتاۋىنىڭ تابالدىرىعىن ەلەۋسىز عانا اتتاعان مۇرتازايەۆتىڭ دراماتۋرگياعا كەلۋى قالعىپ-مۇلگي باستاعان تەاتر دۇنيەسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا بولعانى راس.
ونىڭ «ستالينگە حات»، «بەسەۋدىڭ حاتى» درامالارى ادەتتە جىلتىراعان سىلدىرماقتارىنىڭ سىلدىرىنا اربالىپ، اق شاربىعا ورالعان اسپاراداي بۋالدىر كورىنەتىن ءومىردىڭ قان ارالاس شىندىعىنىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ، كورەرمەن كوزىنە جاس تولتىردى.
«ستالينگە حاتتى» قاتارىنان ءۇش رەت كورىپ، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە ماقالا جازعانىم، گازەتتىڭ سول كەزدەگى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى راديونوۆ ماقالامدى جىبەرمەي، ەكەۋمىزدىڭ ءبىراز جەرگە بارىسقانىمىز ءالى ەسىمدە.
ادام بالاسىنىڭ تابيعاتى دەگەن قىزىق-اۋ. باسقالاردان عۇمىر بويى كورگەن جاقسىلىعىن تەز ۇمىتادى دا، رەنجىگەن، ءوزىنىڭ ويلاعانى بولماي وكپەلەگەن ساتتەرى جالبىرشاق قارىننىڭ ءبىر قىرتىسىنا تىعىلىپ، كىسىنىڭ ىشىندە جاتىپ الادى. جوعارىداعى وقيعانى ءدال وسى ماقالاعا قىستىرماي-اق قويۋعا بولار ەدى. ءبىراق جۇرت ءبىلسىن دەپ ادەيى جازىپ وتىرمىن. قازاقتىڭ شارانا ءتولدى ەلدىڭ كوزىنە تۇسىرمەۋگە تىرىساتىنى ءتارىزدى، ءبىز ىلعي ۇبەكتەپ شىندىقتى جاسىرىپ-پىسىرىپ جۇرەمىز. ال، بۇل، اقيقاتىنا ۇڭىلسەك، — ءومىر، كەرەك دەسەڭىز، ءبىر حالىقتىڭ، ونىڭ ازاتتىعى مەن ەلدىگىنىڭ تۋىن كوتەرىپ جۇرگەن ازاماتىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءجاي.
قاشان دا ناعىز سۋرەتكەر ءوز قالامىنان شىققان دۇنيەنىڭ قاي-قايسىسىن بولماسىن كولەمىنە قاراي كوكتەي سالمايدى. ءىرى-ۇساق دۇنيەلەرىنىڭ ءبارىن سۋرەتكەرشە ورنەكتەيدى. مۇرتازايەۆ-جازۋشىنىڭ قالامىنان شىققان قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەت»، «جانپيدا» شىعارمالارىنىڭ قازاقشا اۋدارمالارىن وسى تۇستا ەلەمەي كەتۋگە بولمايدى. بىزدە، شىنىمىزدى ايتساق، اۋدارماعا كوڭىل بولىنبەيدى. كوڭىل بولىنبەيتىندىكتەن، اۋدارمالار ءوز دەڭگەيىندە قازاقشالانبايدى. كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن اركىم، شاماسى جەتەتىن-جەتپەيتىنىنە قاراماي، قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاتادى. وسىنداي احۋالدىڭ كەسەلىنەن كەرەمەت اۋدارىلعان دۇنيەلەر ەلەۋسىز، اتاۋسىز قالادى. ال قازاقشاعا اۋدارۋ ۇستىندە اۋدارماشىنىڭ كوپ ءجايدى ۇيرەنىپ تەر توگەتىنى، كوركەم ءسوز يگىلىگىن بايىتا تۇسەتىنى، ونىڭ سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگى تولىساتىنى ايدان انىق. ونىڭ ۇستىنە ءوز دەڭگەيىندەگى كوركەم اۋدارمانىڭ ادەبيەت قورىن تولىقتىرار بايلىعى مول.
بۇل جولدا شىنايى سۋرەتكەردىڭ ونەر كيەسىنىڭ الدىنداعى ار تازالىعى باستى رول اتقارادى. اۋدارماعا ءوزىنىڭ ءتول پەرزەنتىندەي سەزىممەن قاراعان مۇرتازا-اۋدارماشىنىڭ كەيدە اۆتوردىڭ وزىنەن اسىپ ءتۇسىپ وتىراتىن، قازاقشا جازىلعان كوركەم شىعارماداي وقىلاتىن «بوراندى بەكەتى» مەن «جانپيداسى» شىڭعىس اعامىزدى ونسىز دا جاقسى كورەتىن قازاق وقىرمانىن «ايتماتوۆ قازاقشا دا مىقتى ەكەن-اۋ» دەگەن ريزاشىلىق، ىقىلاسقا بولەيدى.
مىقتى جازۋشىلار ادەتتە اۋدارمامەن اينالىسۋعا ۋاقىتىن دا، قۋاتىن دا قيمايدى. بۇل زاڭدى كوڭىل-كۇي: سەزىمى مەن كۇشىن، مەزگىلىن بىرەۋدىڭ شىعارماسىنا بەرگەنشە، ءوز دۇنيەسىن جازۋدى ويلايدى.
شەرحان-جازۋشى ءوز شىعارمالارىن جازا ءجۇرىپ، جارتى قۋاتىن شىڭعىس تۋىندىلارىن اۋدارۋعا قيدى.
كوبىمىز زامان كەڭىگەن سايىن ءوز قارا باسىمىزدىڭ قامى مەن قامىتىنان اسا الماي جۇرگەندە، اۋدارما سالاسىندا وسىنشا ەڭبەك ەتۋگە تەك ادەبيەتتىڭ ۇلكەن بيىگىن ويلاي الاتىنداردىڭ عانا تاۋەكەلى جەتەدى.
ۋاقىت كەزەڭدەرىنىڭ كۇندىك ۇرانىن ايقايلاسىپ ءومىر سۇرۋگە ءبىزدىڭ كوبىمىزدىڭ ەتىمىز ۇيرەنىپ بارا جاتقانداي: كۇنى كەشە ولاي سويلەگەندەر بۇگىن بىلاي سويلەپ، تاپا-تال تۇستە جاعاڭدى ۇستاتىپ تاڭداندىرادى. كۇنى كەشە بىرەۋلەردىڭ سويىلىن سوعىپ، سوعىم جەپ جۇرگەندەر بۇگىن ءتۇتىندى اۋىلدىڭ تۇسىنان سايرايدى.
بارلىق كەزەڭدە، بار پاتشانىڭ تۇسىندا، جالپاڭداماس، جىلماڭداماس ءبىر جول بار. ول — اقيقات جولى، شىندىق سوقپاعى. شىندىق سوقپاعىنىڭ شىتىرمانى كوپ: جان-جاعىنان انتالاعان ارقار ءمۇيىز ءجالاڭتوس جالاڭاش قۇزدار، تىكەنى مەن بۇتاعىن اجىراتىپ بولماس قاراعان تەكتەس وسىمدىكتەر، ونىڭ ارا-اراسىندا بۇقپانتايلاعان، ءبىر ءقاۋىپتى كەرەمەتتەر...
شەرحان مۇرتازايەۆ داڭعىل جولمەن دابىرلى دا ءدۇبىرلى تىرلىككە باس قويىپ، قامسىز عۇمىر كەشەر مۇمكىندىگىنىڭ ءبارىن قىزىل جەبەدەي ءدىر-دىر ەتكەن شىندىق سوقپاعىنىڭ قاتەرلى ساپارىنا ايىرباستاپ، ءبىر ءسات تە سىر بەرمەي جەل وتىندەگى قۇزار شىڭعا تۋرا كەلە جاتىر. بىرەۋلەر بۇل سوقپاقپەن ءجۇرۋىن جۇرسە دە، و باستاعى بولمىس-قاسيەتىن شاپىنىنىڭ ءوڭىن اينالدىرعانداي وڭدىرىپ، شىندىعىنىڭ ءقادىرىن قاپەلىمدە جوعالتىپ الادى.
سۋرەتكەر رەتىندە دە، ازامات رەتىندە دە ادالدىق، باۋىرمالدىق، جىعىلىپ جاتقانعا جاناشىرلىق سەكىلدى و باستاعى ادامي قاسيەتتەرىنەن تانباي، تاسىپ تاسقىنداماي نەمەسە سارقىلىپ سۋالماي، وز-وزىنەن وقشاۋلانباي، كوكسايدىڭ جولىنداعى ءىشى قۋىستانىپ، بەتى كەۋەكتەنگەن كۇرتىكتەي وپىرىلماي، شىندىقتىڭ سوقپاعى تاعدىرلاس بولمىسپەن كەلە جاتقان شەرحان اعامىز بۇگىنگى تاڭداعى ءىشى دە، سىرتى دا قىرىق قۇبىلىپ جاتقان زاماندا مەنىڭ كوزىمە سوناۋ ەرتەدە، قازاقتى قازاق اتاندىرعان داۋىردە تۋىپ، قازىرگى قازاقتارعا ۇلگى ەتەر تۇلعا بوپ كورىنەدى.
مەن بۇل ماقالامدى قارىنداستىق ىلتيپاتپەن اياقتاپ، بىلاي دەگىم كەلەدى:
ءومىردىڭ ساتتەرى كوپ جاندى ازاپتار،
ونەگەم ازداۋ ۇرپاقتارعا ماقتار.
سوندا دا شۇكىر دەيمىن قالعانىنا
دالامدا قاداۋ-قاداۋ نار قازاقتار.
ماڭايعا جۋىقتاتپاي جاي قارانى،
تىرەكسىز وتى جاستى قايرار ءالى.
ءسىز دە ءبىر — التىن قازىق. ول قازىققا
قاناتتى ارعىماقتار بايلانادى.
«شەرحاننىڭ شاكىرتتەرى ەكەن بىلدەي!» —
دەپ قارار ەل بىزگە دەپ، بەكەر جۇرمەي،
داردايمىز وزىمىزشە، ءقادىرىمىزدى
جۇرسە دە بىرەۋ ءبىلىپ، ەكەۋ بىلمەي.
تۋعاندا دالامىزعا جاڭارار شاق،
سىزگە سىن، ءبىز تۇتىندەپ شالا جانساق.
ەلدىكتىڭ ءسىز كوتەرگەن شاڭىراعىنا
ارمان نە ءبىر ۋىق بوپ قادالا الساق.
بۇل قازاق سان قۇزىردان كۇيىك شەككەن،
قىرىق رۋ قىرانداردى جيىپ شەتتەن،
شەر-اعا، ءسىز عاناسىز بۇل قازاقتا
جەرلەستىك، ءجۇز دەرتىنەن بيىك كەتكەن.
ويىڭىز — ەل مۇددەسى، دارىن قامى،
ءسىز جوقسىز داۋرىعۋعا، دابىرعا ءالى.
ءسوزى ءىرى، ءىسى مايدا كوپ مىقتىنىڭ
ءوڭى — جاس، قىرىق قىرتىس قارىندارى.
زاماننىڭ كەشسەڭىز دە سىن مۇزداعىن،
ءبىر ساتكە بۇزبادىڭىز شىندىق زاڭىن.
پەرىشتە بولسام ءبىر ءسات كەۋدەڭىزگە،
تاعار ەم كوكتىڭ جاقۇت جۇلدىزدارىن.
شىعادى ءۇنىم ەرەك نەگە مەنىڭ؟
كەزەنىپ جاۋعا قىزىل جەبەلەرىن،
ارماندا كەتكەن ۇلى بابالاردىڭ
جۇلدىزدى كوپىرىمەن كەلەدى ەلىم.
ارشىعان ءشول دالانىڭ سان بۇلاعىن
ۇلىنا ەل ارنار ءنارىن بار مۇرانىڭ،
قازاقتىڭ ءار اۋىلى وتىر بۇگىن
سىزگە دەپ قالعان ءبىر-بىر ارعىماعىن.
مىنگىزەر قىزعا جورعا، بالاعا — تاي،
اتالار ءداستۇرىنىڭ عالاماتى-اي!
مەن بۇگىن اق تىلەدىم: باقىتىڭمەن —
حالقىڭمەن جاسا بىرگە، نار اعاتاي!
1992
You Might Also Like
-
ءوز باسىم مەنىڭ «ادەبيەت» دەپ اتالاتىن ازابى كوپ اۋىلعا كەلۋىمە اكەمنىڭ قانى، انامنىڭ ءسۇتى ارقىلى جاراتىلىس بەرگەن قاسيەت، ودان كەيىن شەرحان اعا سەبەپ بولدى دەپ ويلايمىن. وسى تاعدىرىم ءۇش...
-
تۇركياعا بارۋ كوپتەن بەرگى ارمانىم ەدى. اقىرى وتكەن جىلعى جەلتوقسان ايىندا سونىڭ ءساتى ءتۇسىپ، ءبىر توپ قازاقستاندىق جاستاردى باستاپ، تۋىسقان تۇرىك حالقىنىڭ ەلىنە بارىپ قايتتىم.
